From Wikipedia, the free encyclopedia
پەرلەمانی کوردستان، بەفەرمی پەرلەمانی کوردستان-عێراق یان ئەنجومەنی نیشتمانیی کوردستان-عێراق ئەنجومەنی نوێنەرانی دانیشتووانی ھەرێمی کوردستان و ھێزی یاسادانەری حکوومەتی ھەرێمی کوردستانە. پەرلەمانی کوردستان بۆی ھەیە ھەر یاسایەکی فیدڕاڵی لە ھەرێمدا بخاتە کار کە بەدەر بێت لە تایبەتمەندیی دەسەڵاتەکانی فیدڕاڵی کە لە ماددەی ١١٠ی دەستووری کۆماری عێراقی فیدڕاڵیدا ھاتوون.[1] خولی چوارەمی پەرلەمان لە ١١١ نوێنەر پێک ھاتووە و سەرۆکی ئێستای ڕێواز فایەقە.
 | ئەم وتارە بۆ سەلماندن پێویستی بە ئاماژەی زیاتر بە سەرچاوەکان ھەیە. |
 | شێوازی ئەم وتارە لەگەڵ پێوەرە فەرمییەکانی ویکیپیدیا ناگونجێت. لەوانەیە پەڕەی وتووێژ پێشنیاری گونجاوی بۆ ئەم مەبەستە لەخۆ گرتبێت. بۆ ڕێنوێنیی زیاتر بڕوانە شێوازی ستانداردی نووسینی ویکیپیدیا. |
| پەرلەمانی کوردستان-عێراق ئەنجومەنی نیشتمانیی کوردستان-عێراق | |
|---|---|
 | |
| جۆر | |
| جۆر | تاک ئەنجومەن |
| مێژوو | |
| دامەزراندن | ١٩٩٢ |
| سەرکردایەتی | |
| سەرۆکی پەرلەمان | ڕێواز فایەق، (یەنەکە) لەدوای ٣٠ی ئەیلوولی ٢٠١٩ |
| جێگری سەرۆکی پەرلەمان | ھێمن ھەورامی، (پەدەکە) |
| پێکھاتە | |
| کورسییەکان | ١٠٠ |
 | |
| گرووپە سیاسییەکانی |
|
| شوێنی کۆبوونەوە | |
| تەلاری پەرلەمانی کوردستان | |
| ماڵپەر | |
| ماڵپەری فەرمیی پەرلەمان | |
ئەندامانی پەرلەمان چوار ساڵ جارێک لە ھەڵبژاردنی گشتیی لە ھەرێمی کوردستاندا دەستنیشان دەکرێن. لانی کەم دەبێ ٢٥٪ -ی ئەندامانی پەرلەمان ژن بن. دەستەی سەرۆکایەتیی پەرلەمان لە سەرۆکی پەرلەمان و جێگری سەرۆک و سکرتێری پەرلەمان پێک دێت. لەھەر ساڵێکدا دوو خولی بەستنی ھەیە، یەکەم لە ئازار تا کۆتاییی حوزەیران و دووەم لە ئەیلوول تا کۆتاییی کانوونی یەکەم.
دوای شکستھێنانی گفتوگۆکانی نێوان بەرەی کوردستانی و ڕژێمی سەدام، لە ٢٦ی تشرینی یەکەمی ١٩٩١ حکوومەتی ئێراق دەستی کرد بە کێشانەوەی دامودەزگا ئیدارییەکان لە ناوچەکانی کوردستان. بەرەی کوردستانی کە لە حەوت حیزب پێک ھاتبوو وەک دەسەڵاتی دیفاکتۆی ناوچەکە بیری لە دامەزراندنی سیستمێکی پەرلەمانی کردەوە لەڕێی ئەنجامدانی ھەڵبژاردنێکی سەربەخۆی ئازاد و دیموکراتییەوە. بۆ ئەمەش لێژنەیەکی تایبەتی لە ١٥ کەس لە سیاسەتوانەکانی ناو بەرەی کوردستانی پێک ھێنرا بەم ئەندامانەوە: ڕەشید عەبدولقادر، مەعرووف ڕەئووف، نازم حەوێزی، حاکم ئەمیر، شەمسەددین موفتی، مەحموود بابان، سەعدی بەرزنجی، خورشید شەوکەت، مستەفا عەسکەری، فەرسەت ئەحمەد، قەیس دیوالی، حەسەن عەبدولکەریم، بەختیار حەیدەری، قادر جەباری و، فەرەنسۆ ھەریری.
ئەم لیژنەیە دوای ئەوەی چەند دانیشتنێکی لە نێوان ٢٣ی کانوونی یەکەمی ١٩٩١ تاوەکو ٢٨ی کانوونی دووەمی ١٩٩٢ ئەنجام دا، پڕۆژە یاسایەکیان پێشکەش بە سەرکردایەتیی سیاسیی بەرەی کوردستانی کرد و لە ڕۆژی ٢٨ی نیسانی ١٩٩٢ لەلایەن بەرەوە بڕیاری لەسەردرا و بە ناوی یاسای ژمارە ١ بۆ ساڵی ١٩٩٢ یاسای ھەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنیی نیشتمانیی کوردستان – عێراق پەسەند کرا. ھەڵبژاردنەکانی پەرلەمان لە ڕێگای دەنگدانی گشتی و نھێنی و ڕاستەوخۆ لە ١٩ی ئایاری ١٩٩٢ بە بەشداریی ٩٦٧٢٢٩ دەنگدەر ئەنجام درا. کە بەھاوکاری و پشتیوانیی چاودێرانی بیانی بەڕێوە چوو. بەپێی یاسای ھەڵبژاردن ھەر حزبێک دەبوایە ٧٪ -ی دەنگەکان بەدەست بھێنێ بۆ ئەوەی کورسییەکی پەرلەمان مسۆگەر بکات.[2] ئەم لیستانە لە ھەڵبژاردنەکەدا بەشدار بوون:
| ناوی لیست | ژمارەی دەنگەکان | ڕێژە لە سەد |
|---|---|---|
| پارتی دیموکراتی کوردستان | ٤٣٧٨٨٩ | ٤٥٫٥ |
| یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان و حیزبی زەحمەتکێشانی کوردستان | ٤٢٣٨٣٣ | ٤٣٫٦١ |
| ئیسلامییەکان | ٤٩١٠٨ | ٥٫٥ |
| یەکگرتن (پارتی سۆشیالست و پارتی سەربەخۆییی کوردستان) | ٢٤٨٨٢ | ٢٫٥٦ |
| یەکێتیی دیموکراتی کوردستان و حزبی شیوعی و بێلایەنەکان | ٢١١٢٣ | ٢٫١٧ |
| پارتی گەلی دیموکراتی کوردستان | ٩٩٠٣ | ١٫٠٢ |
| لیستی سەربەخۆی دیموکراتەکان | ٥٠١ | ٠٫٠٥ |
بەپێی ئەنجامەکانی ھەڵبژاردن، کە لەلایەن دەستەی باڵای سەرپەرشتیاری ھەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نیشتمانیی کوردستان ڕاگەیەندرا، کە بە سیستمی نوێنەرایەتێی ڕێژەیی بەرێوە چوو، تەنیا لیستی پارتی دیموکراتی کوردستان و لیستی ھاوبەشی یەکێتیی نیشتمانی کوردستان و حیزبی زەحمەتکێشان ھاتنە نێو پەرلەمان لە کۆی ١٠٥ کورسیی پەرلەمان ھەریەک لە یەکێتی و پارتی ٥٠٪ی کورسییەکانیان بەرکەوت. جەوھەر نامیق سالم لە لیستی پارتی دیموکراتی کوردستان ھەڵبژێردرا بۆ سەرۆکایەتیی پەرلەمان.
بەپێی بڕیارێکی سەرکردایەتیی سیاسیی بەرەی کوردستانی، ٥ کورسی بۆ مەسیحیەکانی کوردستان تەرخان کرا، کە ٤ ئەندامیان لە لیستی بزووتنەوەی دیموکراتی ئاشووری و ١ ئەندامیش بۆ لیستی یەکگرتووی مەسیحییەکانی کوردستان تەرخان کرا.
بەھۆی ھەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆ (شەڕی براکوژی)، لە ٢ی مایسی ١٩٩٤ نەتوانرا ھەڵبژاردنی خولی دووەم ئەنجام بدرێ. پەرلەمانی کوردستان لە ڕاگەیاندنێکی دیکۆمێنتیدا کە لە ١٩ خاڵ پێک ھاتبوو دژی ئەم شەڕە ھەڵویستی دەرکرد و چەندین لێژنەی مەیدانیشی بۆ چاودێریکردنی جێبەجێکردنی پرۆسەی ئاگربەست و بڕیاردانی ئاشتی لە بەرەکانی شەڕدا پێک ھێنا، ھەروەھا ٥٩ ئەندام بۆ ماوەی ١٠١ ڕۆژ لە ھۆڵێکی نێو پەرلەمان دژی شەڕی ناوخۆ پەناگیریی خۆیان ڕاگەیاند. بەڵام پەرلەمانیش بووە قوربانیی شەڕی ناوخۆ.
بەھۆی ڕێکەوتننامەی ئاشتی واشنتۆن کە لە ساڵی ١٩٩٨ بە ئامادەبوونی وەزیری دەرەوەی ئەوسای ئەمریکا مادلین ئۆلبرایت لە نێوان جەلال تاڵەبانی و مەسعوود بارزانی واژوو کرا، پەرلەمانی کوردستان یەکی گرتەوە. لە ٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٢ یەکەم کۆبوونەوەی یەکگرتنەوەی کرد و ھەفتەیەکیش دوای ئەوە کۆبوونەوەی دووەمی یەکگرتنەوەی لە سلێمانی گرێ دا. ٢٣ نوێنەری یەکێتی گۆڕدران و نوێنەرێکی دیکەش بۆ پارتی زۆرکرا. ماوەی سەرۆکایەتیی ئەم خولەی پەرلەمان ٣ مانگ بۆ پارتی دیموکراتی کوردستان بە سەرۆکایەتی ڕۆژ نووری شاوێس و ٢ مانگیش بۆ یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان بە سەرۆکایەتیی کەمال فوئاد دیاری کرا. بەڵام بەگشتی ئەم خولە درێژەپێدەری خولی یەکەمی ھەڵبژاردنەکانی سالی ١٩٩٢ بوو.[3]
لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٥ خولی دووەمی ھەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان ھاوکات لەگەڵ ھەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان ئەنجام درا. لە ھەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان، ١٣ لیستی جیاواز بەشداریان کرد کە بە سیستمی نوێنەرایەتیی ڕێژەیی بەڕێوە چوو. تێیدا ١٧٥٣٩١٩ کەس لە دانیشتووانی ھەرێمی کوردستان بەشداریان تێدا کرد. لەم ھەڵبژاردنەدا، ژمارەی ئەندامانی پەرلەمان لە ١٠٥ ئەندام بۆ ١١١ ئەندام بەرزکرایەوە. لە ئەنجامدا تەنھا ٣ لیست لەکۆی ١٣ لیستەکە، توانیان بگەنە پەرلەمان، ئەوانیش لیستی نیشتمانیی دیموکراتی کوردستان کە ١٠٤ کورسی و لیستی کۆمەڵی ئیسلامیی کوردستانی عیراق ٦ کورسی و لیستی حزبی زەحمەتکێشانی کوردستان و سەربەخۆکان ١ یەک کورسییان بەدەست ھێنا. عەدنان موفتی سەرۆکی پەرلەمان و فەرسەت ئەحمەد عەبدوڵڵا سکرتێری پەرلەمان لە خولی دووەم بوون. ئەنجامی کۆتاییی ھەڵبژاردنەکان:[4]
| ناوی لیست | ژمارەی دەنگەکان | ڕێژە لە سەد | کورسییەکان |
|---|---|---|---|
| لیستی نیشتمانی دیموکراتی کوردستان | ١٥٧٠٦٦٣ | ٨٩٫٥٥ | ١٠٤ |
| کۆمەڵی ئیسلامیی کوردستانی عێراق | ٨٥٢٣٧ | ٤٫٨٦ | ٦ |
| لیستی زەحمەتکێشان و سەربەخۆکان | ٢٠٥٨٥ | ١٫١٧ | ١ |
| پارتی کاری دیموکراتی کوردستان | ١١٧٤٨ | ٠٫٦٧ | ٠ |
| بزووتنەوەی دیموکراتی گەلی کوردستان | ١٠٩٥٢ | ٠٫٦٢ | ٠ |
| لیستی بێلایەنەکان | ١٠٢٦٢ | ٠٫٥٩ | ٠ |
| پارتی چارەسەری دیموکراتی کوردستان | ٩٠٨١ | ٠٫٥٢ | ٠ |
| تەجەموعی کۆماری عێراق | ٩٤٩٩ | ٠٫٥٤ | ٠ |
| بەرەی نیشتمانیی وەحدەی عێراق | ٨٢٥٥ | ٠٫٤٧ | ٠ |
| بزووتنەوەی دیموکراسیخوازانی کوردستان | ٦٦٩٠ | ٠٫٣٨ | ٠ |
| پارتی پارێزگارانی کوردستان | ٥٥٠٦ | ٠٫٣١ | ٠ |
| حزبی ئەخای وەتەنی عێراقی | ٣٤٢٢ | ٠٫٢٠ | ٠ |
| ڕەوتی نیشتمانیی کوردستان | ٢٠١٨ | ٠٫١٢ | ٠ |
ڕۆژی ٢٥ی تەممووزی ٢٠٠٩ خولی سێیەمی ھەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بەرێوە چوو کە ٢٤ لیست بەشداریی ھەڵبژاردنیان کرد، بۆ کێبرکێ لەسەر ١١١ کورسی و تێیدا ١١ لیست توانیان ڕێژەی یاسایی بەدەست بێنن و بێنە ناو پەرلەمان. حزبی کۆمۆنیستی کرێکاریی کوردستان بایکۆتی ھەڵبژاردنەکانی کرد. ئەنجامی کۆتاییی ھەڵبژاردن لە نووسراوی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی ھەڵبژاردنەکان لە ١٨ی ئابی ٢٠٠٩ ھاتووە بەم شێوەیەی خوارەوەیە:[5]
| ناوی لیست | ژمارەی دەنگەکان | ڕێژە لە سەد | کورسییەکان |
|---|---|---|---|
| لیستی کوردستانی | ١٠٧٦٣٧٠ | ٥٧٫٣٧ | ٥٩ |
| گۆڕان | ٤٤٥٠٢٤ | ٢٣٫٧٢ | ٢٥ |
| لیستی خزمەتگوزاری و چاکسازی | ٢٤٠٨٤٢ | ١٢٫٨٤ | ١٤ |
| بزووتنەوەی ئیسلامی لە کوردستان/عێراق | ٢٧١٤٧ | ١٫٤٥ | ٢ |
| بزووتنەوەی دیموکراتی تورکمانی لە کوردستان | ١٨٤٦٤ | ٠٫٩٨ | ٣ |
| ئەنجومەنی میللی کلدانی سریانی ئاشوری | ١٠٥٩٥ | ٠٫٥٦ | ٣ |
| ئازادی و عەدالەتی کۆمەڵایەتی | ١٥٠٢٨ | ٠٫٨٠ | ١ |
| لیستی چاکسازیی تورکمانی | ٧٠٧٧ | ٠٫٣٨ | ١ |
| لیستی ڕافیدەین | ٥٦٩٠ | ٠٫٣٠ | ٢ |
| ئارام شاھین داود باکۆیان (ئەرمەنی) | ٤١٩٨ | ٠٫٢٢ | ١ |
| لیستی تورکمانیی ھەولێر | ٣٩٠٦ | ٠٫٢١ | ١ |
خولی چوارەمی پەرلەمانی کوردستان لە ٢١ ئەیلوول ٢٠١٣ لە ھەرێمی کوردستان بە شێوەی نیمچە کراوە بەڕێوە چوو ٣١ لیست بەشداریان لەم ھەڵبژاردنە کرد بەڵام تەنھا ١٧ لیست توانیان ببنە خاوەن کورسییەکانی پەرلەمان، کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی ھەڵبژاردن و ڕاپرسی ھەرێمی کوردستان ئەنجامی کۆتایی بەم شێوەیە ڕاگەیەند:[6]
| ژمارەیی لیست | ناوی لیست | ژمارەی دەنگەکان | کورسییەکان |
|---|---|---|---|
| ١١٠ | لیستی پارتی دیموکراتی کوردستان | ٧٤٣٩٨٤ | ٣٨ |
| ١١٧ | لیستی گۆڕان | ٤٧٦٧٣٦ | ٢٤ |
| ١٠٢ | لیستی یەکێتی نیشتمانی کوردستان | ٣٥٠٥٠٠ | ١٨ |
| ١٠٥ | لیستی یەکگرتووی ئیسلامی | ١٨٦٧٤١ | ١٠ |
| ١٠٤ | لیستی کۆمەڵی ئیسلامی | ١١٨٥٧٤ | ٦ |
| ١٠١ | لیستی بزووتنە‌وی ئیسلامی کوردستان | ٢١٨٣٤ | ١ |
| ١١١ | لیستی سۆسیالیست | ١٢٥٠١ | ١ |
| ١٠٧ | لیستی ئازادی | ١٢٣٩٢ | ١ |
| ١١٥ | لیستی ئاراستەی سێیەم | ٨٦٨١ | ١ |
| ١٢٦ | لیستی ڕافدین (قائمە الرافدین) | ٦١٤٥ | ٢ |
| ١٢٧ | ئەنجومەنی گەلی کلدانی سریانی و ئاشووری | ٥٧٣٠ | ٢ |
| ١٢٤ | لیستی پێشکەوتنی تورکمان | ٥٢٥٩ | ٢ |
| ١٢١ | لیستی ھە‌ولێری تورکمانی | ١٩٥١ | ١ |
| ١٢٠ | لیستی گۆڕان و نوێبوونە‌وی تورکمانی | ١٩٢٦ | ١ |
| ١٢٢ | لیستی جبھە‌ی تورکمانی عێراقی | ١٧٥٣ | ١ |
| ١٢٥ | لیستی ابناو النھرین | ١٠٩٣ | ١ |
| ١٣١ | لیستی ئەرمەن | ٥٣١ | ١ |
پەرلەمانی کوردستان ئەم ئەرک و دەستەڵاتانەی خوارەوەی ھەیە:
ئەندامانی پەرلەمانی کوردستان پشتیوانەی یاساییان ھەیە، کە پاراستنی یاسایی پێویستیان بۆ دابین دەکات تاکو بە ئازادی ئەرکەکانیان جێبەجی بکەن و، ئەندام لەسەر دەربڕینی بیروڕاری لە کاتی ئەنجامدانی کارەکەی لە ئەنجومەندا لی پرسینەوەی لەسەر نەبێت و نابی ڕاوەدوو بنرێـت، یا بگیرێت لە کاتی خولەکانی کۆبوونەوەی ئەنجومەندا بەبی ڕەزامەندیی ڕاوەدوو پەرلەمان، تەنیا لە بارەی ئەوە نەبی، کە لە تاوانێکدا گیرا بی، ھەروەھا نابی ئەندام ڕاوەدوو بنرێتیان بگیرێت لە دەرەوی کاتی خولی بەستنی ئەنجومەن بەھۆی تاوانێک بە بی وەرگرتنی ڕەزامەندیی سەرۆی پەرلەمانی کوردستان تەنیا لەو بارەدا نەبێت کە لە تاوانێکدا گیرا بێت.
بەپێی ماددەی ٣٧ی پەیڕەوی ناوخۆی پەلەمانی کوردستان
لیژنە ھەمیشەیییەکانی ئەنجومەن لەیەکەم خولیدا کەدوای ھەڵبژاردندەبەسترێت پێکدەھێنرێن ولەپێکھێنانیاندا، ئارەزووی ئەندامان وپسپۆرییان ڕەچاودەکرێت. بەپێی ماددەی دووەمی بریاری ژمارە ١١ی ساڵی ٢٠٠٩ بڕگەی ٣ لەماددەی ٣٩یەمی ھەموارکراو، ھەموار دەکرێت و بەم شێوەیەی خوارەوە دەخوێنرێتەوە: لیژنەی ھەمیشەیییەکان لەژمارەیەک ئەندام پێکدێن کە لە پێنج ئەندام کەمتر نەبن و لەیازدە ئەندامیش زیاتر نەبن و ھەر لیژنەیەش لەناو ئەندامانیدا سەرۆکێک و جێگرێکی سەرۆک و بڕیاردەرێک بۆ خۆی ھەڵدەبژێرێت.
لیژنە ھەمیشەیییەکانی پەرلەمانی کوردستان، کە لەخولی سێیەمدا دیاریکراون ئەمانەن:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
