گەلانی تورک

گەلانی تورک کۆمەڵێک نەتەوەی جۆراوجۆرن لە ڕۆژاوا، ناوەند، ڕۆژھەڵات و باکووری ئاسیا و ھەروەھا بەشێک لە ئەورووپا، کە بە زمانە تورکییەکان قسە دەکەن.^[29][30]

گەلانی تورک

ئەم وڵاتانە و ھەرێمە فێدراڵانەی یەکێک لە زمانی تورکج زمانی فەرمییانە.
ژمارەی سەرجەمی دانیشتووان
دەوروبەری ١٤٠–١٦٠ ملیۆن[1][2] یان زیاتر لە ١٧٠ ملیۆن[3]
ناوچەکان بە ژمارەی دانیشتووانی بەرچاو
تورکیا	٥٧٬٥٠٠٬٠٠٠–٦١٬٥٠٠٬٠٠٠[4]
ئۆزبەکستان	٢٥٬٢٠٠٬٠٠٠[5]
ئێران	۱٥،٠٠٠،٠٠٠[6]
ڕووسیا	١٢٬٧٥١٬٥٠٢[7]
کازاخستان	١٢٬٣٠٠٬٠٠٠[8]
چین	١١٬٦٤٧٬٠٠٠[9]
ئازەربایجان	١٠٬٠٠٠٬٠٠٠[10]
یەکێتیی ئەورووپا	٥٬٨٧٦٬٣١٨
تورکمانستان	٤٬٥٠٠٬٠٠٠[11]
قرغیزستان	٤٬٥٠٠٬٠٠٠[12]
ئەفغانستان	٣٬٥٠٠٬٠٠٠[13]
عێراق	١٬٥٠٠٬٠٠٠[14]
تاجیکستان	١٬٢٠٠٬٠٠٠[15]
ویلایەتە یەکگرتووەکان	٩٠٠٬٠٠٠+[16]
سووریا	٨٠٠٬٠٠٠–١٬٠٠٠٬٠٠٠+[17]
بولگاریا	٥٩٠٬٦٦١
قوبرسی باکوور	٣١٣٬٦٢٦[18]
ئوسترالیا	٢٩٣٬٥٠٠
گورجستان	٣٠٥٬٥٣٩[19]
ئوکراینا	٢٧٥٬٣٠٠[20]
عەرەبستانی سعوودی	٢٢٤٬٤٦٠
مەنگۆلیا	٢٠٢٬٠٨٦[21]
لوبنان	٢٠٠٬٠٠٠[22][23][24][25]
پاکستان	١٨٠٬٠٠٠[26]
مۆلدۆڤا	١٥٤٬٤٦١[27]
مەقدوونیای باکوور	٨١٬٩٠٠[28]
زمانەکان
تورکی
ئایین
ئیسلام (سوننە، عەلەوی، شیعە) مەسیحییەت (بە ھەموو مەزھەبەکانەوە) جوویەتی بێ ئایینی بودیزم تەنگرییەت

تورکەکان ژمارەیەکی زۆری ھۆزی مەنغۆلیایان لێ دەکەوتەوەو، زمانی تورکج دانیشتوانەکانی ڕۆژئاوا و ناوەڕاست و ڕۆژھەڵات -ی باکووری ئاسیاوە پێک دێنن بە پێی مێژووناسان و زمانناسان، ئەم زمانە دانیشتوانی ناوچەکانی ناوەڕاست و رۆژھەڵاتی ئاسیاوە پێ دەدوێن، وە لە بنەڕەتەوە لە مەنگۆلیا یان لە توڤاوە پێ ی دواینە. بە شێوەیەکی سەرەکی گەلانی تورکج کاری ڕاو و وکاری جووتیاریان کردووە بەڵام دواتر بوونەتە نەتەوەیەکی گەڕۆک.

نەتەوەکان

لیستی گروپە تورکەکان
ناو	ژمارە	وڵات	ئایین
تورکەکانی ئەنادۆڵ	٧٥،٠٠٠،٠٠٠	تورکیا,  قوبرسی باکوور	ئیسلام سوننە، عەلەوی، بێدینی، مەسیحی، تەنگرییەت
ئازەرییەکان	٣١،٠٠٠،٠٠٠	ئازەربایجان, ڕووسیا	ئیسلام شیعە, سوننە، زەردەشتی، بەھایی، جوولەکایەتی
ئۆزبەکەکان	٣٠،٠٠٠،٠٠٠	ئۆزبەکستان	ئیسلام سوننە
کازاخەکان	١٥،٠٠٠،٠٠٠	کازاخستان, مەنگۆلیا, چین	ئیسلام سوننە، مەسیحییەت، تەنگرییەت
ئۆیغوور	١٢،٠٠٠،٠٠٠	چین	ئیسلام سوننە، تەنگرییەت، مەسیحییەت
تورکمان	٨،٠٠٠،٠٠٠	تورکمانستان	ئیسلام سوننە، بێدینی
تاتارەکان	٦،٠٠٠،٠٠٠	ڕووسیا	ئیسلام سوننە, مەسیحییەت
قرغیزەکان	٦،٠٠٠،٠٠٠	قرغیزستان, چین	ئیسلام سوننە، تەنگرییەت
بەشکیرەکان	١،٧٠٠،٠٠٠	ڕووسیا	ئیسلام سوننە
چوڤاشەکان	١،٥٠٠،٠٠٠	ڕووسیا	مەسیحییەت, تەنگرییەت
تورکەکانی خۆراسان	١،٠٠٠،٠٠٠	ئێران	ئیسلام شیعە
قەشقایی	٩٥٠،٠٠٠		ئیسلام شیعە
قەرەقەڵپاق	٨٠٠،٠٠٠	ئۆزبەکستان	ئیسلام سوننە
کومیکەکان	٥٢٠،٠٠٠	ڕووسیا	ئیسلام سوننە
تاتارەکانی کریمیا	٥٠٠،٠٠٠	کریمیا	ئیسلام سوننە، مەسیحییەت، بێدینی
یاقووتەکان	٤٨٠،٠٠٠	ڕووسیا	مەسیحییەت, تەنگرییەت
قەرەچایەکان	٣٥٠،٠٠٠	ڕووسیا	ئیسلام سوننە
تووڤائیان	٢٧٥،٠٠٠	ڕووسیا	بودیزم, تەنگرییەت
گاگائوزەکان	١٢٦،٠٠٠	مۆلدۆڤا	مەسیحییەت
بەلقارەکان	١١٢،٠٠٠	ڕووسیا	ئیسلام سوننە
نۆگائیان	١١٠،٠٠٠	ڕووسیا	ئیسلام سوننە
سالارەکان	١٠٤،٠٠٠	چین	ئیسلام سوننە, بودیزم
خاکاسەکان	٧٥،٠٠٠	ڕووسیا	مەسیحییەت, تەنگرییەت
ئەڵتائیان	٧٤،٠٠٠	ڕووسیا	بورخانییەت, تەنگرییەت, مەسیحییەت
ئەینووەکان	٦٠،٠٠٠	چین	عەلەوی
خەلەجەکان	٤٢،٠٠٠		شیعە
یووگەرەکان	١٣،٠٠٠	چین	بودیزم، تەنگرییەت
دۆڵگانەکان	١٣،٠٠٠	ڕووسیا	تەنگرییەت, مەسیحییەت
قەرائیان	٢،٠٠٠	تورکیا	جوولەکایەتی
قرمچاقان	١،٠٠٠	کریمیا	جوولەکایەتی

زمانە تورکییەکان

نازناوی تورک لە نێو نەتەوەکان(بە ئینگلیزی: گەلانی تورکج، بە ئیغووری: تورك، تورک بە کۆمەڵێک لە گرووپە ڕەگەزییەکان دەگوترێت کە لە باکوور، ڕۆژھەڵات، ڕۆژئاوا و ناوەندی ئاسیادا دەژین. تورکەکان بە یەکێک لە زمانە تورکییەکان قسە دەکەن. ھەندێک لە دیارترین گرووپە سەردەمیەکانی زمانی تورکی بریتین لە گەلانی: ئاڵتای، ئازەربایجان، خەڵکی چۆڤاش، گەلی گاگاوز، کازاخەکان، خەڵکی قرگستان، تورکمانەکان، تورکەکان، توڤانەکان، یغورییەکان، ئوزبێکان و یاقووتەکان.

ڕەچەڵەکی گەلانانی تورک بووەتە جێگای مشتوومری زۆرێک لە زمانزانانی ھاوچەرخ، زانایانی بواری بۆماوەزانی بە گوێرەی ئەو پاشماوە بۆماویانەی کە دۆزیویانەتەوە، وە شوێنگەی یەکەمی ئەم گەلە دەبەنەوە باکووری چین ومەنغۆلیا، کە بریتی بوون لە کۆمەڵە گەلانێکی سەرەتایی کە بە کاروباری کشتوکال کردن و لەوەر کردنەوە خەریک بوون لەوێوە ئەژموونی دەسەڵاتیان بە ھێرش کردن بەسەر خاکەکاتنی بەپیتی وڵاتانی ھاوسنووریان و داگیر کردنیان و گرتنە دەسەڵاتی بەرفراوانیان بەسەر ناوچەکە وە ھەروەھا توانیانان بە دەست بەسەرداگرتنی زەویەکانیان. بەھۆی نالەباری ژینگەی مەنگۆلیا کە وشک وبیابانیەکی سەخت تەنھا کاری بەخیو کردنی ئەسپیان گرتۆتە بەر و پەنایان بردۆتە بەر ژیانی رەوەندی و کۆچەری. بۆیە لە بواری ئەسپ سوارچاکی باشیان لێ دەرچوە. بە گشتی ئەوە قەبووڵ دەکرێت کە ناوی تورک لە کۆتایدا لە زاراوەی کۆچبەرانی تورکمانی کۆنەوە وەرگیراوە ،توروک واتە دروست، لەدایکبوون یان بەھێز. کۆنترین ئەو گەلانەی بە زمانی تورکی دوانە لە سەرچاوە چینیەکاندا ناسراون بریتین لە یەنیسی کیرگیز و زینلی کە دانیشتووی باشوری سیبریان. وە نمونەیەکی تر دانیشتوانە تورکەکانی سەردەمی زۆر کۆن گەلانی بە دینگلینگ دەبێت.^[31]

ئەمانەش ببینە

• زمانە تورکییەکان
• گاگائوزەکان

سەرچاوەکان

1. Brigitte Moser, Michael Wilhelm Weithmann, Landeskunde Türkei: Geschichte, Gesellschaft und Kultur, Buske Publishing, 2008, p. 173
2. Deutsches Orient-Institut, Orient, Vol. 41, Alfred Röper Publushing, 2000, p. 611
3. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4405460/
4. «Turkey». The World Factbook. لە ڕەسەنەکە لە ٢٧ی ئایاری ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤ ھێنراوە. "Population: 81,619,392 (July 2014 est.)" "Ethnic groups: Turkish 70–75%, Kurdish 18%, other minorities 7–12% (2008 est.)" 70% of 81.6m = 57.1m, 75% of 81.6m = 61.2m
5. «Uzbekistan». The World Factbook. لە ڕەسەنەکە لە ٥ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤ ھێنراوە. "Population: 28,929,716 (July 2014 est.)" "Ethnic groups: Uzbek 80%, Russian 5.5%, Tajik 5%, Kazakh 3%, Karakalpak 2.5%, Tatar 1.5%, other 2.5% (1996 est.)" Assuming Uzbek, Kazakh, Karakalpak and Tartar are included as Turks, 80% + 3% + 2.5% + 1.5% = 87%. 87% of 28.9m = 25.2m
6. «Azerbaijani (people)». Encyclopædia Britannica. لە ٢٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢ ھێنراوە.
7. «Kazakhstan». The World Factbook. لە ڕەسەنەکە لە ٢٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤ ھێنراوە. "Population: 17,948,816 (July 2014 est.)" "Ethnic groups: Kazakh (Qazaq) 63.1%, Russian 23.7%, Uzbek 2.9%, Ukrainian 2.1%, Uighur 1.4%, Tatar 1.3%, German 1.1%, other 4.4% (2009 est.)" Assuming Kazakh, Uzbek, Uighur and Tatar are included as Turks, 63.1% + 2.9% + 1.4% + 1.3% = 68.7%. 68.7% of 17.9m = 12.3m
8. ru:Этно-языковой состав населения России
9. «China». The World Factbook. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی حوزەیرانی ٢٠٠٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی ئایاری ٢٠١٤ ھێنراوە.
10. «Azerbaijan». The World Factbook. لە ڕەسەنەکە لە ٩ی تەممووزی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی تەممووزی ٢٠١٦ ھێنراوە. {{cite web}}: |archive-date= / |archive-url= timestamp mismatch; 2016-07-09 suggested (یارمەتی) "Population: 9,780,780 (July 2015 est.)"
11. «Turkmenistan». The World Factbook. لە ١٣ی ئایاری ٢٠١٤ ھێنراوە.^{[بەستەری مردوو]}
12. «Kyrgyzstan». The World Factbook. لە ڕەسەنەکە لە ٢٧ی تشرینی دووەمی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی ئایاری ٢٠١٤ ھێنراوە.
13. «Afghanistan». The World Factbook. لە ڕەسەنەکە لە ٢٠ی ئەیلوولی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی ئایاری ٢٠١٤ ھێنراوە.
14. «Iraq». The World Factbook. لە ڕەسەنەکە لە ٢٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی ئایاری ٢٠١٤ ھێنراوە.
15. «Tajikistan». The World Factbook. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی حوزەیرانی ٢٠٠٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی ئایاری ٢٠١٤ ھێنراوە.
16. «Obama, recognize us». St. Louis American. لە ڕەسەنەکە لە ٥ی ئەیلوولی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٨ی ئازاری ٢٠١٥ ھێنراوە.
17. Nahost-Informationsdienst (ISSN 0949-1856): Presseausschnitte zu Politik, Wirtschaft und Gesellschaft in Nordafrika und dem Nahen und Mittleren Osten. Autors: Deutsches Orient–Institut; Deutsches Übersee–Institut. Hamburg: Deutsches Orient–Institut, 1996, seite 33.داڕێژە:Pull quote
18. TRNC ٨ی کانوونی دووەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. SPO, Economic and Social Indicators 2014, pages=2–3
19. «Georgia». The World Factbook. لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی ئایاری ٢٠١٤ ھێنراوە.
20. «Results / General results of the census / National composition of population». All-Ukrainian Census, 2001. ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠١. لە ڕەسەنەکە لە ۳۱ اکتبر ۲۰۰۴ ئەرشیڤ کراوە. لە ٥ی ئابی ٢٠٠٧ ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= (یارمەتی) ٣١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٤ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
21. «Mongolia». The World Factbook. لە ڕەسەنەکە لە ٢٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی ئایاری ٢٠١٤ ھێنراوە.
22. Al-Akhbar. «Lebanese Turks Seek Political and Social Recognition». لە ڕەسەنەکە لە ۲۰ ژوئن ۲۰۱۸ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢ی ئازاری ٢٠١٢ ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= (یارمەتی) ٢٠ی حوزەیرانی ٢٠١٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
23. «Tension adds to existing wounds in Lebanon». Today's Zaman. لە ڕەسەنەکە لە ۱۱ ژانویە ۲۰۱۲ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی نیسانی ٢٠١١ ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= (یارمەتی) ١١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
24. Ahmed، Yusra (2015)، Syrian Turkmen refugees face double suffering in Lebanon، Zaman Al Wasl، لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی ئابی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە، لە 11 October 2016 ھێنراوە {{citation}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); زیاتر لە یەک دانە لە |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= و |archive-date= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
25. Syrian Observer (2015). «Syria's Turkmen Refugees Face Cruel Reality in Lebanon». لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ ھێنراوە.
26. «Pakistan». The World Factbook. لە ڕەسەنەکە لە ٢٤ی ئایاری ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی ئایاری ٢٠١٤ ھێنراوە.
27. «Moldova». The World Factbook. لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی ئایاری ٢٠١٤ ھێنراوە.
28. «Macedonia». The World Factbook. لە ڕەسەنەکە لە ٢٨ی کانوونی دووەمی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی ئایاری ٢٠١٤ ھێنراوە.
29. Encyclopedia Britannica. Turkic peoples harvnb error: no target: CITEREFEncyclopedia_Britannica._Turkic_peoples (help). "Turkic peoples, any of various peoples whose members speak languages belonging to the Turkic subfamily..."
30. Yunusbayev et al. 2015, p. 1 harvnb error: no target: CITEREFYunusbayev_et_al.2015 (help). "The Turkic peoples represent a diverse collection of ethnic groups defined by the Turkic languages."
31. https://books.google.ca/books?hl=en&id=fX8YAAAAQBAJ&redir_esc=y

• دەروازەی ئاسیا
• دەروازەی مێژوو
• دەروازەی تورکیا
• دەروازەی ڕۆژھەڵاتی ناوین

کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە گەلانی تورک تێدایە.