![cover image](https://wikiwandv2-19431.kxcdn.com/_next/image?url=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/Iltutmish_Tomb_N-DL-93.jpg/640px-Iltutmish_Tomb_N-DL-93.jpg&w=640&q=50)
ئیلتوتمیش
From Wikipedia, the free encyclopedia
شەمس و دین ئیلتوتمیش(بە فارسی: شمس الدین ایلتتمش), (٣٠ی نیسانی ١٢٣٦ کۆچی دوایی کردووە) سێیەم کەس بووە لە پاشاکانی ماملووک کە فەرمانڕەوایی ناوچەکانی پێشووی غوریدیان لە باکووری ھیندستان کردووە. یەکەم سەروەری موسڵمان بوو کە لە دەلھییەوە حوکمڕانی کرد، و بەم پێیەش بە دامەزرێنەری کاریگەر سوڵتانی دەلھی دادەنرێت.
شەمسولدین ئیلتوتمیش | |
---|---|
سوڵتان | |
![]() گۆڕی ئیلتوتمیش لە کۆمپلێکسی قوتوب منار | |
سێیەم سوڵتانی دەھلی. | |
فەرمانڕەوایی | حوزەیرانی ١٢١١ – ٣٠ی نیسانی ١٢٣٦ |
پێشوو | ئارام شا |
جێگر | ڕوکنوسدین فیروز |
ھاوسەر | تورکان خاتوون، کچی قوتبەدین عائیبەک (سەرۆک ھاوسەر |
منداڵ(ەکان) | ناسرودین مەحموودڕازییە سوڵتانامویز و دین بەھرامڕوکنەدین فیروز ناسرودین مەحموود شا (ڕەنگە نەوەیەک) |
باوک | ئیلام خان |
لەدایکبوون | نەزانراو ئاسیای ناوەڕاست خێڵی تورکی ئیلباری |
مردن | ٣٠ی نیسانی ١٢٣٦ دەلھی، دەلھی سوڵتانی. |
ناشتن | کۆمەڵگەی قوتب، مەھرەولی، دەھلی. |
ئایین | ئیسلامی سوننە |
ئیلتوتمیش لە کوڕێکی گەنجدا فرۆشرا بە کۆیلایەتی، ژیانی سەرەتایی خۆی لە بوخارا و غەزنی لەژێر دەستی چەند ئاغایەکدا بەسەر برد. لە کۆتایییەکانی ساڵانی ١١٩٠دا، فەرماندەی کۆیلە غورید قوتبەدین عائیبەک لە دەھلی کڕی و بەم شێوەیە بوو بە کۆیلەی کۆیلەیەک. ئیلتوتمیش لە خزمەت ئایباکدا بۆ ناوبانگ بەرز بووەوە، و ئینتە ی گرنگی بەداونی پێبەخشرا. چالاکییە سەربازییەکانی لە دژی یاخیبووانی خۆخار لە ساڵانی ١٢٠٥–١٢٠٦ سەرنجی ئیمپراتۆری غورید موعیز الدینی بەدەستھێنا، کە مانومیت تەنانەت پێش عەیبەکی گەورەکەی مانومیت کرابوو.
دوای مردنی موعیز الدین لە ساڵی ١٢٠٦، ئایباک بوو بە فەرمانڕەوایەکی بە کردەوە سەربەخۆی خاکەکانی غورید لە ھیندستان، بارەگا سەرەکییەکەی لە لاھور. دوای مردنی ئایباک، ئیلتوتمیش لە ساڵی ١٢١١دا جێنشینە نادیارەکەی ئارام شا لە تەختی پاشایەتی لابرد، و پایتەختەکەی لە دەلھی دامەزراند. پاشان دەسەڵاتەکەی چەسپاند بە ملکەچکردنی چەند کەسێکی ناڕازی، و شەڕکردن لەگەڵ کۆیلە غوریدەکانی تری پێشوو، وەک تاج الدین یەڵدز و ناسر الدین قەباچە. لە ماوەی ساڵانی ١٢٢٥–١٢٢٧دا، ژێردەستەکانی پێشووی ئایباکی ژێردەستە کرد کە شانشینییەکی سەربەخۆیان ھەڵکەندبوو کە بارەگا سەرەکییەکەی لە لاخناوتی لە ڕۆژھەڵاتی ھیندستان بوو. ھەروەھا دەسەڵاتی خۆی لەسەر رانتامبۆر (١٢٢٦) و ماندۆر (١٢٢٧) دووپاتکردەوە، کە سەرۆکە ھیندۆسەکانیان دوای مردنی ئایباک سەربەخۆیی خۆیان ڕاگەیاندبوو.
لە سەرەتای ساڵانی ١٢٢٠دا، ئیلتوتمیش تاڕادەیەکی زۆر لە ناوچەی دۆڵی ئیندوس دوورکەوتبووەوە، کە تێوەگلابوو لە ململانێی نێوان قەباچا، شانشینی خورازمیان و مەغۆلەکان. لە ساڵی ١٢٢٨دا ناوچەی دۆڵی ئیندوسی داگیرکرد و قەباچەی شکست پێھێنا و بەشێکی زۆری پەنجاب و سندیشی بە ئیمپراتۆرییەتەکەیەوە لکاند. دواتر عەباسی خەلیفە المستەنسیر دەسەڵاتی خۆی لە ھیندستان ناسی. لە چەند ساڵی داھاتوودا، ئیلتوتمیش یاخیبوونێکی لە بەنگال سەرکوت کرد، گوالیۆری گرت، ھەڵیکوتایە سەر شارەکانی بھیلسا و ئوجاین لە ناوەڕاستی ھیندستان کە لەژێر کۆنترۆڵی پارامارادا بوون و ژێردەستەکانی خورازمیان دەرکرد لە باکووری ڕۆژاوا. ھەروەھا ئەفسەرەکانی ھێرشیان کردە سەر ناوچەی چاندێلا کە لەژێر کۆنترۆڵی کالینجاردا بوو و تاڵانیان کرد.
ئیلتوتمیش ئیدارەی سوڵتانییەتی ڕێکخست، بناغەی زاڵبوونی بەسەر باکووری ھیندستان دانا تا داگیرکاری موغەکان. ئەو تانکای زیو و جیتالی مسی ناساند – دوو دراوی بنەڕەتی سەردەمی سوڵتانییەت، کە کێشی ستانداردیان ١٧٥ دانە. سیستەمی ئیقتەداری دانا: دابەشکردنی ئیمپراتۆرییەت بەسەر ئیقتەدا، کە لەبری مووچە بۆ ئاغا و ئەفسەرەکان دیاریکرابوون. بینای زۆری دانا، لەوانە مزگەوت، خانقا (خانەقاکان)، دەرگە (مەزارگە یان گۆڕی کەسانی کاریگەر) و خەزانێک بۆ حاجیان.