Abyad
From Wikipedia, the free encyclopedia
Ang abyad usa ka matang sa sistema sa pagsulat nga ang matag simbolo alang sa usa ka patingog. Ang magbasa mao na ang mopuno sa mga tukmang katingog. Usa kini ka tawag nga giawhag ni Peter T. Daniels [1] aron sa pagpuli sa duha ka termino nga kapatingogan kun alpabetong patingog kun silabaryo aron pagpasabot sa banay sa mga pagsulat nga gitawag nga Kasadpang Semitikanhon. Ang ubang mga lingwista moapil sa Kasadpang Semitikanhon nga usa ka matang sa alpabeto, samtang ang uban mobahin niini isip usa ka lahi nga sistema sa pagsulat ug ang uban motan-aw niini nga talagsaong matang sa silabaryo. Sa pagkagamit ang mga abjad usahay naa'y pulong nga "alpabeto" sa ilang ngalan sama sa "Pinisyanong alpabeto" ug "Arabikong alpabeto".
Sumala ni Daniels ang mga abjad lahi sa alpabeto sa ilang mga patingog dili mga katingog nga girepresentar sa mga batakang grapemo. Ang abjad nalahi usab sa lain kategorya nga gihimo ni Daniels nga ang mga abugida nga ang katingog nga tingog gipasabot sa ponolohiya ug naa'y mga marka sa katingog sa mga sistema apan kini mga opsyonal lamang ug dili mao ang sagad nga paggamit. Sa abugida ang mga katingog (gawas sa masunod nga katingog) kanunay nga gimarkahan mahimong og diyakritiko, gamayng gitaod ngadto sa letra kun usa ka glipo. Ang ubang mga abugida migamit og nalahi nga simbolo aron pagpugong sa masunod nga katingog aron ang patingog ra ang marepresentar nga tingog. Sa usa ka silabaryo ang grapemo nagpasabot og usa ka kompletong silabiko kun usa ka nag-inusarang katingog kun kombinasyon sa katingog ug usa ngadto sa duha ka mga patingog.
 Mga sistema sa pagsulat |
|---|
| Kasaysayan |
| Grapemo |
| Lista sa mga sistema sa pagsulat |
| Mga matang |
| Alapabetong petsuryal |
| Alpabeto |
| Abjad |
| Abugida |
| Silabaryo |
| Logograpiyo |
| Kasikbit |
| Pictogramo |
| Ideyogramo |
Ang kini nga sistema mikuha sa iyang ngalan gikan sa Inarabo nga pulong alang sa alpabeto nga gikan sa unang upat ka mga letra sa Arabikong alpabeto sa labawng daang abjading pagkahan-ay sama sa Kinatsilang pulong nga "alpabeto" nga gikan sa mga ngalan sa unang duha ka letra sa Griyegong alpabeto (alpha ug beta).
Ang tanang nailhang abjad sakop sa Semitikanhong banay sa mga pagsulat. Kani nga mga pagsulat gituohang gikan sa Karaang Sinaitikong alpabeto (gibana-banang kaniadto pang mga 1500 BK) nga gituohang gikan sa Ehiptohanong heroglipo. Ang abjad labawng sayon gayod kaysa karaang heroglipo. Ang gidaghanon sa mga glipo gipagamyan samtang nagkadako ang pagkalibog ini.
Ang unang abjad nga mikatap ang paggamit mao ang Pinisyanong abjad. Lahi sa mga uban nga pagsulat niadtong panahona sama sa Kuniporma ug Ehiptohanong heroglipo, ang Pinisyanong pagsulat naglangkob lamang ug duha ka dosena ka mga simbolo. Kini nakapahimo sa pagsulat nga daling kat-onon ug ang mga Pinisyanong mga magpapatigayon magdala ining pagsulat bisan asa sila moadto. Maong ang Pinisyano nakapamugna og mga lain-laing mga sistema sa pagsulat sama sa Griyegong alpabeto ang unang "tinuod" nga alpabeto, ug ang Aramiko nga usa ka labing ginamit nga abjad. Ang Griyegong alpabeto nausab ug giusab nga nahimong mga makabag-ong kasadpanong mga alpabeto sama sa Linatin ug Siriliko samtang ang Aramiko nahimong ginikanan sa mga bag-ong abjad ug mga abugida sa Asya.
Ang Aramiko mikatag sa Asya ug naabot sa Indiya nga nahimong Brahmi nga mao ang gininkanan nga abugida sa kasagarang makabag-ong mga Indiyano ug Habagatang Sidlakang Asyang mga pagsulat. Sa Tunga-tungang Sidlakan ang Aramiko ang hinungdan sa pagbutho sa Hebreyo ug Nabateyanong abjad nga mao-mao gihapon og porma sa Aramikong mga titik. Dili pa klaro kon ang Arabikong abjad gikan ba sa Nabateyano kun sa Syriac.
Ang mga "dili hingpit" nga mga abjad naay mga sulat alang sa katingog, opsyonal nga diyakritiko alang sa katingog kun ang duha. Ang tawag nga "hingpit" nga abjad nagpasabot sa ma pagsulat nga walay ilhanan alang sa mga katingog. Hinuon kadaghanan sa makabag-ong mga abjad sama sa Arabiko, Hebreyo (bisan ang Karaang Hebreyo usa ka hingpit nga Abjad), ang Aramiko ug Avestano, mga "dili hingpit" nga mga abjad, naa usab silay mga ilhanan sa ubang mga katingog nga poneo. Usa ka panaglitan sa hingpit nga abjad mao ang Pinisyano.
Pagpuno og mga katingog
Sa mga ika9 nga gatos ka tuig, ang mga Griyego migamit sa Pinisyanong pagsulat alang sa ilang kaugalingong pinulongan. Ang ponetikanhong istruktura sa Grinyegong pinulongan nakahimo'g daghang kalibog kon ang mga katingog dili ipakita, maong ang pagsulat giusab. Wala nila kinahanglana ang mga titik sa gutural nga mga tingog nga gigunitan sa aleph, he, heth kun ayin, mao nga kining mga simboloha gigamit aron sa mga katingog. Ang mga titik nga waw ug yod gigamit usab. Ang Grinyegong alpabeto nahimo nga unang "tinuod" nga alpabeto.
Ang mga abugida milambo gikan sa laing pamaagi. Ang batakang patingog nga simbolo mao ang giisip nga naay madawat nga "a" nga katingog. Mga timailhan sama sa gagmayng linya ang gitaod sa lain-laing dapit sa batakang titik aron sa pag-usab sa katingog. Sa niining paagiha, ang Habagatang Arabikong alpabeto nausab og mahimong Ge'ez nga alpabeto kaniadtong mga ikalima nga gatos ka tuig BK ug ikalima ka gatos ka tuig. Usab kaniadtong ika3 nga gatos ka tuig BK, ang Brāhmī nga pagsulat nahimo gikan sa Aramiko nga abjad.
Ang abjad nga pamaagi sa pagsulat nahiangay agayod sa batadilan-ong pagkamugna sa mga pinulongan gigamit pagsulat ini. Kini tungod kay ang mga pulong sa maong mga pinulongana gikan usa ka pulong nga nagsakop sa mga (kasagaran) tulo ka mga patingog, ang mga katingog gigamit aron pag-ila og kausaban sa ulahing bahin sa pulong kun mga kinuhang porma. Sama na lang sa Arabikong ugat nga ذبح(moalay) mamahimong mausab ang porma sama sa ذَبَح(siya mialay (lalake)), ذَبَحْتَ(ikaw(panlalakeng inusara) mialay), ذَبَّح (siya miihaw), يُذَبَّح (moihaw siya(lalake)), ug مَذْبَح (ihawan)
Daghang mga dili Semitikanhong pinulongan sama sa binisaya ang mamahimong masulat nga walay katingog, apan kon susama sa iningles lisod bisan daghan sa mga pulong ang mabasa. Daghang mga Uropanhong mga pinulongan ang mawagtangan og batadilan-ong kahibaloan sama sa gender, case, ug/kun number.
- Wright, W. (1971). A Grammar of the Arabic Language, 3rd ed., Cambridge University Press, v. 1, p. 28. ISBN 0-521-09455-0.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
