From Wikipedia, the free encyclopedia
ТӀаплаьмнаш — Дуьненан йа кхечу планетан чкъоьран тӀиера лава, тӀапломан газаш, тӀулгаш (тӀапломан бумба, пирокластин Ӏовраш) деш магма хьаладолу геологин кхолламаш.
Хоттан тӀаплаьмнаш олуш дерш тӀаплаьмнаш дац, уьш йукъадоьду посттӀапломан хиламашна .
Хуьлу силаман некъан тӀаплаьмнаш, цара Ӏаьттадо маьхкдаьттан сурсаташ: газ, маьхкдаьтта, силамаш.
ТӀаплаьмнаш Ӏамо Ӏилма — тӀапламӀамор, геоморфологи.
Уггаре дукха тӀапломалла гайтина хӀокху хьолашкахь:
Дуьнен тӀиера тӀаплаьмнаш шина тайпана хуьлу:
Латтан тӀаьхь 900 гергга жигара тӀаплам багарбина (уггаре даккхийра тӀаплаьмнийн исписке лахахь хьажа), хӀордаш а, Ӏапказаш а чуьрнаш дагардина барам нисбеш бу.
ТӀаплам Ӏаьтторан мур бахбала тарло масех денна тӀиера масех миллион шере кхаччалц.
ТӀаплаьмнаш боккха болх бина ладаме барам кӀорамусталлин газ а, хинан Ӏа а аракхоьссина Дуьненан атмосфера а, гидросфера а кхуллуш. Иштта, масала, 1963 шарахь Исландин къилбехьа хин бухара тӀаплам Ӏаьттор бахьнехь кхолладелира Сюртсей гӀайре, иза тахана дахар кхолладаларах терго еш Ӏилманан талламан майда ю.
Ӏилманчаша иштта билгаладоккху, тӀех жигара тӀапломалло, масала, Юпитеран Ио спутник тӀехь санна йолчо, планета дахаран пайден ца йуьту. Оццу хенахь тӀех кӀезиг тектоникан жигаралло йойу кӀорамусталлин газа, планетан стерилизаци йо. «Оцу шина меттиго гойту хила тарлуш долу планеташ тӀаьхь дахаран дозанаш, хуьлу цхьана могӀара дахаран зонийн ламастан параметраца коьрта рогӀаллин кӀезигмассиван седарчийн системийн»[1].
Гуш йолчу кепашца, тӀаплаьмнаш декъало асанан а, центран а, амма и декъадалар билламе ду, хӀунда аьлчи дукхаха долу тӀаплаьмнаш хуьлу дуьненан чкъоьран асанан тектоникан дохаршкахь (лелхаршкахь) .
Центран тайпана тӀаплаьмнаш дозу магман хӀоттамах а, хьаса баларх а. Довха а, атта лела а базальтан магмаш кхуллу шуьйра, чӀапа у-кепара тӀаплаьмнаш (Мауна-Лоа, Мауна-Кеа, Килауэа). Нагахь тӀапломо муьрашца лава, тӀаккха тефра Ӏаьттадахь, кхоллало конускепара гӀатташ йолу стратотӀаплам. Ишттачу тӀапломан басеш дукха хьолахь кӀорга радиалан боьранаш (барранкосаш) йолуш хуьлу. Центран тайпана тӀаплаьмнаш деккъа лаван хила тарло, йа деккъа тӀапломан сурсаташца (тӀапломан йукъ, туф, кхин а) кхоьллина, хила тарло ийна — стратотӀаплаьмнаш.
Кхин а къастадо моногенан а, полигенан а тӀаплаьмнаш. Хьалхарнаш кхолладелла цкъа Ӏаьтторца, шолгӀанаш — дуккха а Ӏаьтторца. Хьаса болу, шен хӀоттамца муьста, лахара температура йолу магма, Ӏуьргашкара аратоттуш, кхоллало экструзиван баххьаш (Монтань-Пеле бохь, 1902 шо).
Центран тайпа тӀаплаьмнашца йоьзна рельефан таьӀна кепаш гайтина кальдераша — масех километр диаметр йолу гоьрга кепара даккхий чуэгаршца. Кальдераш йоцуш кхин а йу , существуют и крупные рельефан таьӀна кепаш, уьш кхоллаелла Ӏаьттийначу тӀапломан материалан йозалло охьатаӀаяр а, магман очакх яссаяларо бина кӀоргера Ӏаткъам ца тоар а бахьнехь. Иштта структурех олу тӀаплам-тектоникан кӀаьгнаш, депрессеш. ТӀаплам-тектоникан депрессеш йаьржина чӀогӀа шуьйра, дукха хьолахь цуьнца цхьаьна хуьлу игнимбритийн ницкъала чкъор — тайп-тайпана генезис йолу тӀапломан породийн муьста хӀоттам. Уьш хуьлу лаван я, кхоллаелла еттина йа кхехкийна туфийн. Церан амалехь ду тӀапломан ангалин линзакепара къастарш, пемза, фьямме олу лаваш, йа коьрта массийн тофкепара структура. Дукха хьолахь, игнимбритийн баккхий барамаш боьзна кӀоргехь йоцу магман очакхех, уьш кхолладелла чухоьу породаш лалар а, метта хӀоттар а бахьнехь.
ТӀапломан кеп йоьзна Ӏаьтточу лаван хӀоттамах; дукха хьолахь хьовсу пхеа тайпана тӀаплаьмнашка[2]:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.