From Wikipedia, the free encyclopedia
Геогра́фи (схьадаьлла шир.-желт. γεωγραφία «Дуьненах лаьцна йаздар», лат. geographia чухула йа пол. geografia[1]) — Iаламийн а, йукъараллийн Iилмийн комплекс, Iамайо географин чкъоьран структура, функцеш, эволюци, Iаламан а Iаламан-йукъараллин геосистемаш а, церан компоненташ а йекъар, цхьаьна болх бар а[2]. Географис Iамадо Дуьненан тIехуле, цуьнан Iаламан хьелаш, цунна тIехь Iаламан объекташ йекъар (хьажа физикин географи), бахархой, экономикин ресурсаш (хьажа экономикин географи), иза цхьа хIума махкахь йаржоран кхоче йу[3].
| Iилма | |
| Географи | |
|---|---|
| Дуьнех лаьцна йаздар, дуьне довзар | |
 | |
| Тема | Дуьненах лаьцна Iилма |
| Iамо хIума | Дуьне а, планеташ а |
| Кхоллайаларан мур | антикин мур |
| Коьрта агIонаш | географин Iилманийн системин чудогIу Iилманаш |
| Ладаме Iилманчаш | Герхард Меркатор, Александр Гумбольдт, Карл Риттер, Н. Н. Баранский |
 Викиларми чохь медиафайлаш | |
Географис Iамо объект — йахкаран законаш а, законе хьаьжжина хилар а, географин хьелийн компоненташа цхьаьна гIуллакх дар, уьш тайп-тайпана тIегIанашкахьцхьаьнайар. Талламан объектан чолхалло а, предметан областан шоралло а йукъара географин цхьа могIа башха Iилманийн географин Iилманийн система йечу дисциплинашна дифференциаци йира. Цунна чохь къаьста Iаламан (физикин-географин) а, йукъараллин а (социалан-экономикин) географин Iилманаш. Наггахь ша къастайо географин картографи, ша йолу географин дисциплина санна.
Географи — уггаре ширачех цхьаъ Iилма ду. Дукхаха болу цуьнан бух биллина эллинийн муьрехь. Зиеделлачун жамI дина гIараваьллачу географо Птолемей Клавдийс I бIешарахь дуьйна. Малхбузен географин ламаст къега ЙухаметтахIотторан муьрехь, иза билгалдоккху тIаьхьарчу эллиналлин муьран кхиамашка йухаойлайарца хьажаро а, картографин ладаме кхиамаша а, иза дихкина лору Герхард Меркаторан цIарца. ХIокху заманан академин географин бух биллина XIX бIешеран 1-ра декъехь Гумбольдт Александра а, Риттер Карла а.
Iаламан Iилманийн муьлхха а Iаламан дукхалла низме дало универсалан хьесапаш, — логика а, математика[4] а.
«Муьлхха а географин таллам картин тIера бола а ло, картин тIехь чекх а болу» (Н. Н. Баранский). Географин чун керла хьесапаш далийна долушшехь, картографин хьесап талламаш бечу хенахь коьртачех цхьаъ ду. Иза доьзна ду, карта — шортенан хаам дIабаларан уггаре дика хьесап хиларца. Географера модель йаран хьесап, геохаамийн а, дистанцин хьесапаш тIетовжу картографин хьесапна.
Географин культура дукха хьолехь кхетайо географин Iилманан культура санна. Географи йовзаран культура Iилманчийн-географий а, бахархойн а. «Географин культура» а, «Дуьненан географин сурт» а белхашкахь В. П. Максаковскийн го и вовшашца уьйр йолу кхетамаш таханлера географин меттигера. Географин культурин цуо йукъатуху лахара компоненташ: 1) дуьненан географин сурт, 2) географин ойлайар, 3) географин хьесапаш, 4) географин мотт. Массийн а, Iилманан а географин культурашна йукъахь доккха ор ду, хIунда аьлча йукъаралла, коьртаниг, Iоттало дийцаран географица, цунна ца го таханлера географин мотт а, хьесап а.
Теоретикин географи — лакхара формалан бина географин хиламийн шортенан талламийн область, иза лерина фундаментан законаш гучудаха физикин географин а, йукъараллин-географин хьесапийн а. Теоретикин географин бух биллина географера барамийн революци йолучу хенахь, кхин дIа дикаллин хьесапаш а кхиира.
Физикин географин Ӏаморан объект йу цуьнан Ӏаламан комплексаш а, компоненташ а йолу дерриг географин чкъор.
Физикин географин бух бу йукъара латтадовзар а, ландшафтйовзар а. Йукъара латтадовзаро Ӏамадо географин чкъоьран дерриг Ӏедал, ландшафтйовзаро Ӏамайо ландшафтан комплексаш.
XIX бӀешо чекхдолуш Ф. Рихтгофена а, Д. Н. Анучина а билгалдаьккхира, географи дийнна цхьа могӀа Ӏилманийн комплек хилар, лаххара а ворхӀанна[5]:
ХӀокху заманан географин коьрта Ӏилманан агӀонаш:
Географин циклан а, цуьнца уьйр йолу Дуьненах лаьцна Ӏилманийн а кхин Ӏилманаш, царна йукъахь:
Социалан-экономикин географи — Ӏамабо йукъараллин мехкан хӀоттам, лаьтта лахарчу отраслех:
ТӀеман географи — стратегин а, тактикин а план хӀотторехь а, географин шортенехь цунна хӀоттийна тӀеман Ӏалашонна новкъарло йен башхаллин чот йеш тӀом дӀахьуш аьтту баккха лерина географин дакъа. Термин чӀагӀделла российн Ӏилманан гуонехь 1846 шарахь гӀараваьллачу тӀеман гӀуллакххочун, географан, Ӏилманчин-теоретикан Милютин Дмитрийн къинхьегам «ТӀеман географин а, тӀеман статистикин а йемаллин талламийн маьӀнаш» зорба тоьхча[6]
Вайн эрал хьалхара шолгӀачу эзар шарахь Шира Мисрахь кечйора лаьттайукъара а, ЦӀен а хӀордаш чухула Африкин йуккъе йахийта экспедицеш. Къаьмнаш даржаро а, тӀемаша а, махлелоро а шордора гуонахьарчу шортенех лаьцна хаарш, Мелхаца, Беттаца, седарчашца ориентаци йан Ӏамадора. Эркаш даржарх а, кхин муьрашкара Ӏаламан хиламех а латталелор а, даьхнийлелор а дозуш хиларо рузма йукъайаьккхира.
Вайн эрал хьалхара III—II эзар шерашкахь Хараппийн цивилизацин векалша (хӀинцалера Пакистанан махкахь) дӀайиллира муссонаш. Деза ширахӀиндин жайнашкахь ду географин дакъолгаш. «Ведашкахь» дийнна корта бу космологина лерина. «Махабхаратехь» карон тарло Ӏапказийн, лаьмнийн, эркийн исписка. Вайн эрал хьалхара IX—VIII бӀешерашкахь Шира Цийчохь гӀап йогӀа меттиг хоржуш карташ хӀиттадора гӀоле йолчу дакъойн. Вайн эрал хьалхара III бӀешарахь йукъайовлу йерриг географин лерина сочиненеш, компас, йохаллин барам бусту гӀирс, Цийчоьнан «Регионан атлас».
Сократал хьалхара философин ламасто кхоьллина географи йукъайаларан боккха бух. Уггаре шира Дуьне довзийтарх желтоша олура «муьраш» (περίοδοι), аьлча а «гуо тасар»; и цӀе лелайора цхьатерра карташна а, дийцаршна а; и лелайора сих-сиха а, тӀаьхьа а «географи» цӀеран меттана а; иштта, Арриана и цӀе йоккху Эратосфенан йукъара географех. Цуьнца цхьаьна лелайора кхин а «перипл» (περίπλος) цӀе хӀордан гуо тасаран маьӀнехь, бердаш дийцарехь, ткъа «периегез» (περιήγησις) — лаьттан тӀехула гуо тасаран йа некъбуьйцурган маьӀнехь.
Страбон дуьхьалахӀиттайо «периплаш» (хӀордахоша хӀиттийна гаванаш цхьаьна агӀора йийцар, бердашна гено болу мехкех хаамаш ца гулбеш) «периегезашна» а (царна чохь дикка буьйцура мехкаш), Ӏалашо астрономин-математикин билгалонашца дуьненан барам хаар йолу Эратосфенан санна географин къинхьегамашна а.
«Периегезаш» цӀе Страбона ло оцу хенахь девзаш хилла мехкаш дуьйцу шен сочиненин декъашна а, наггахь, цу тӀе, иэдо «периегез» а, «перипл» а терминаш, ткъа кхечу автораш периплаш къастайо периегезех, цу тӀе цхаболчу тӀаьхьарчу авторша «периегез» цӀе лелайо дерриг адам деха гайтаме маьӀнехь.
Муьраш йа периплаш (рядом с документами или грамотами об основании городов, ктизисами) дуьххьарлера желтойн манускрипташ хилар билгалдаьккхина ду, дуьххьара йозанан говзалла схьаийцира финикихошкара.
Географин «гуо тасарш» хӀитточарех олура «логографаш»; уьш хилла желтойн хьалхара йаздархой-прозаикаш а, желтойн историкийн хьалханчаш а. Геродота кӀезиг ца лелийна уьш шен истореш хӀиттош. Вайга кӀезиг кхаьчна и «гуо тасарш», кхаьчнарш а гуттара тӀаьхьарчу заманера кхаьчна: царех цхьайерш, масала, Аррианан «ЦӀенчу хӀордан перипл» (I бӀешо) йа «Эвксин Понтан Перипл» (II бӀешо), ширачу географех ладаме хьосташ ду. Периплан кеп лелайора тӀаьхьарчу заманаш «адам деха латта» дийцарехь», цунна гуонаха ойланца гуо тосуш. Иштта амал йу, масала, Помпоний Мелин географин (I бӀешо).
«Гуо тасар» цӀе оцу меттехь чӀогӀа йогӀуш йара, хӀунда аьлча желтошна Дуьне горга гуо санна хетара. И гуш йолчу анин гоьрга сиз гар, хаало Гомерехь, цигахь цуьнан башхалла йу, дуьненан экъа го «Ӏапказ» олучу эрко бердаш дашош санна, цунна дехьа лаьтта къайленан ӀиндагӀийн паччахьалла.
Ӏапказ-эрко шен меттиг дукха хан йалале дӀабелира Ӏапказ-хӀордан адам деха лаьттана гуо баьккхина болчу арахьара хӀордан маьӀнехь, амма чӀапа экъа санна долу Дуьненан кхетам, дукха бехира, лаххара а халкъанна хетарехь, йуха ден делира керлачу ницкъаца йуккъера бӀешерашкахь. Оцу хенахь Геродот воьлура Дуьне говза пхьеро дина экъа хетачарех, цуо олура адам деха латта массо агӀора Ӏапказо гуо тесна хилар гучудаьккхина дац, амма Дуьне шен тӀехь гӀайренан кепара тӀехь адам деха гоьрга экъа хилар хетар, коьрта дара ширачу ионикин ишколехь. Иза карадора Дуьненан карташ тӀехь, уьшша а дора гоьрга, дуьххьарлераниг царех тӀейаздо Анаксимандран.
Вайга кхаьчна Аристагоран гоьрга картех хаам, иза ву Милетан Гекатейн нийсархо, хӀорд а, латта а, эркаш а гойту карта диллинера цӀаста тӀехь. Геродота а, Аристотела а тешаллаш дарехь маьӀна дан мега, ширачу карташ тӀехь адам деха латта дуьллуш хилла гоьрга, гуо баьккхина Ӏапказ а долуш; малхбузехьара, Геркулесан богӀамашна тӀера, йукъ ойкуменаш хедийна йара чоьхьарчу (Лаьттайуккъера) хӀордо, цунна малхбален йистера тӀебогӀура малхбален чоьхьара хӀорд, и шинне а хӀордо боькъура Дуьненан къилба ахгуо къилбаседерчух. Гоьрга чӀапа карташ лелаш дара Желтойчохь Аристотелан заманахь а, цул тӀаьхьа а, ткъа Дуьненан горгалалла берриг аьлча санна философаша къобал дича, Анаксимандра йукъакхоьссира Дуьненан цилиндран кеп хилар шен хетар, тӀаккха тардалийтира «цилиндран» вукха агӀора а адамаш дехаш хиларх. Цуо арахоьцура цхьацца географин сочиненеш.
Вайн эрал хьалхара IV бӀешо хьалха — V бӀешо кхаччалц антикин Ӏилманчаш-энциклопедихой гӀиртира гуонахьара дуьне кхолларх а, дуьненан хӀоттамах а теори хӀотто, шайн девзу мехкаш чертежашца гайта. Оцу белхийн жамӀаш хилира хьекъало кхетадо Дуьне горгал хилар гар (Аристотель), карташ а, планаш а йар, Географин координаташ билгалайахар, параллелаш а, меридианаш, картографин проекцеш лелор. Маллан Кратета, философ-стоик, Ӏамийна дуьненан горгалан хӀоттам, цуьнан кеп а — глобус йина, кхин а цуо гойтура, муха хила йеза къилбаседин а, къилбин а эхигийн хенан-хӀоттаман хьелаш.
Клавдий Птолемейн 8 том йолу «географехь» хаамаш бара 8000 сов географин цӀерех а, 400 гергга меттиган координатех а. Киренан Эратосфена дуьххьара дуьстира меридианан Ӏад, мах хадийра Дуьненан бараман, цуьнан йу ша «географи» (дуьнедовзар) термин. Страбон мехкашдовзаран а, геоморфологин а, палеогеографин а бух биллинарг ву. Аристотелан белхашкахь охьабиллина гидрологин, метеорологин, океанологин бух, географин Ӏилманаш декъа дагахь а вара.
ГӀарабевлла дуьххьарлерачу новкъахойх цхьаъ вара историк Геродот — некъ бира Мисархула, Жима Азехула, Балканийн ахгӀайрен тӀехула, кхин а Малхбален-Европин аренийн къилба областашкахула.
XV—XVII бӀешерашкахь — йерриг оьздангалла а, дерриг Ӏилма а айаделлачу хенахь къегира географи. Географех ладаме Ӏилма хилира, иза дазделира дерриг лаьттан аьлча санна Ӏаламах а, бахархойх а болчу хаамашца, географи йекъайала йолайелира йукъара а, долара а дакъошка. Меркаторан картин тӀехь гайтира материкин ма-дарра долу сурт, ткъа Леонардо да Винчин картин тӀехь — гипотезин Къилба материк а. 1627 шарахь Россехь йиллира Российн пачхьалкхан «Йоккха чертёж».
XVII—XVIII бӀешерашкахь керла латтанаш а, некъаш а лахар дӀадаьхьира пачхьалкхаша. Доккха маьӀна лора фиксациешна, картографина, лехна хааршна жамӀ дарна. Къилба материк лахар чекхделира Австрали а, Океани а карорца (Янсзон). Дуьненан кхо гуо баьккхина Кук Джеймсан экспедицис, дӀадиллина Гавайш а, Йоккха Дуьхьалонан риф а. Сибрехара Генара Малхбузе гӀертара оьрсийн талламчаш.
М. В. Ломоносовс 1739 шарахь йиллира Географин департамент, ткъа Екатерина II-гӀаниг йолуш хӀоттийра латталелоран хьалхара кадастр. Цул сов, цуо чоьхьара а, арахьара а ницкъийн Ӏаткъамца Дуьненан сибат ца-хеддаша хийцадаларан, хӀаваан массаш леларех, дуьненан чкъоьрех лаьцна ойла кховдийра.
Россехь кхоллайелира: Оьрсийн географин йукъаралла, географин ишколаш, церан векалша (Ф. П. Литке, П. П. Семёнов-Тян-Шанан, Н. М. Пржевальский, П. А. Кропоткин, Н. Н. Миклухо-Маклай, А. И. Воейков, В. В. Докучаев, К. И. Арсеньев) доккха дакъа лецира Еврази а, дуьненан кхин регионаш а талларехь.
1884 шарахь Москохан университетехь Д. Н. Анучина йиллира географин дуьххьарлера кафедра (МПУ Географин факультет).
Географи кхиорехь ладаме дакъа лаьцна Ӏилманчаш:
Айзард, Уолтер
Александров, Иван Гаврилович Анучин, Дмитрий Николаевич Арсеньев, Константин Иванович
Баранский, Николай Николаевич Берг, Лев Семёнович Бунге, Вильям
Варен, Бернхард Вебер, Альфред Вернадский, Владимир Иванович
Видаль де ла Блаш, Поль Воейков, Александр Иванович Вронченко, Михаил Павлович Геттнер, Альфред Григорьев, Андрей Александрович Гумбольдт, Александр фон Докучаев, Василий Васильевич Зауэр, Карл Отвин Исаченко, Анатолий Григорьевич Калесник, Станислав Викентьевич Колосовский, Николай Николаевич Краснов, Андрей Николаевич Кристаллер, Вальтер Кржижановский, Глеб Максимилианович Кусов, Владимир Святославович Лёш, Август Максаковский, Владимир Павлович Миллер, Герхард Фридрих Мильков, Фёдор Николаевич Мечников, Лев Ильич Морозов, Георгий Фёдорович Паллас, Петер Симон Преображенский, Владимир Сергеевич Ратцель, Фридрих Риттер, Карл Салищев, Константин Алексеевич Семёнов-Тян-Шанский, Вениамин Петрович Семёнов-Тян-Шанский, Пётр Петрович Солнцев, Николай Адольфович Сочава, Виктор Борисович Сукачёв, Владимир Николаевич
Страбон Татищев, Василий Никитич Тюнен, Иоганн фон
Хагерстранд, Торстен
Хаггет, Питер Харви, Дэвид Хартсхорн, Ричард Ходзько, Иосиф Иванович Черский, Ян Доминикович Чорли, Ричард Элизе Реклю, Жан Жаккхин а дуккха.
Уггаре ладаме географин керланаш гучудаьхна новкъахой:
.jpg)
Беллинсгаузен, Фаддей Фаддеевич
Васко да Гама
Веспуччи, Америго
Колумб, Христофор Крузенштерн, Иван Фёдорович Кук, Джеймс Лазарев, Михаил Петрович Магеллан, Фернан Марко Поло Пржевальский, Николай Михайлович.Хьажа кхин а: Российн географийн исписка.
Географи а, географин Ӏилма а кхиаран новкъа лаьтта баланаш.
ХӀара къийсамаш хӀинца а актуалан бу географехь, географин Ӏилманехь йоккха роль ловзайо, тарло, чолхе сацам хила а. Дукхаха болу географин къийсамаш гулбелла терминологешна, классификацешна, кхечу арахьара формалан хӀоттийна къийсамашна гуонаха. Амма терминологеш а, классификацеш а — кхин хӀума ду, масала концентраци йина охьадиллина Ӏилманчийн теоретикин гараш, билгалдаккхаран къовсаман тӀехьа лаьтта дийнна Ӏилманан ишколаш, теореш, гипотезаш.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
