Реформа́ци (лат. reformatio «гӀалат нисдар, дехьайалар, йухакхоллар; хийцар) — Малхбузен а, Йуккъера Европе XVI — XVII бӀешеран йуьххьера шуьйра динан а, йукъараллин-политикин а болам, иза хьажийна бу йуьхьанцара муьрехь католикийн килсан реформа йан, ткъа тӀаьххьара — иза дӀакъасто а, кхолла керла керстачерани конфесси — протестанталла[1].
Цуьнан йуьхьиг тӀеэцна лара 1517 шеран 31 октябрь, оцу дийнахь Лютер Мартина виттенберган ГӀалин килсин тӀетоьхна шен «95 тезис», цигахь иза дуьхьала вара долуш долчу католикийн килсахь зуламаш леладарх, масала, индульгенцеш йохкар[прим. 1]. Реформацин чаккхе лору Вестфалан машар барца 1648 шарахь, оцун жамӀашца кхайкхийна динан собар даран хьесап, иза бахьнехь динан фактор коьрта роль ловзочура йаьлла европин политикехь.
Протестанталла даьржира йерриг Европехь динан Ӏилманехь Лютеран (лютераналла), Кальвин Жанна (кальвиналла), «цвиккаусан пайхамарин» (анабаптизм), Цвингли Ульрихан (цвинглианалла) тӀехьабозачийн, кхин а башха новкъа англиканаллин. ТӀаьхьо кхин а йукъаЙевлла шортта кхин агӀонаш протестаналлин (шовзткъе итт де, пресвитерианалла, методизм, баптизм, реставрационизм, кхин а шортта).
Католикийн килсо а, иезуиташа Реформацица къовсам латтошь гӀуллакхийн комплексан цӀе йелла Контрреформацеш йу.
2010 шарахь дуьненахь 800 млн сов протестант ву. Цхьацца пачхьалкхашкахь протестантийн килсан «пачхьалкхан» йа «официалан» статус йу.
Реформацин бахьна
ЙуккъерабӀешерийн дохаллехь килсо ловзийна ладаме роль йукъараллин дахарехь. ЧӀогӀа дика йукъахӀоттара Малхбузехь алсама йолу феодалан хӀоттам. Килсан иерархи тера йара дуьненанчух: дуьненан феодалан йукъараллехь хӀиттина тайп-тайпана сеньорийн а, вассалийн а — паччахьан (лакхара сеньоран) тӀера къонахан тӀекхаччалц санна, цунах терра клиран декъахоша градуиаци йина феодалийн тӀегӀанашца папин (лакхара хьалхара мозгӀара) тӀера кюрен тӀе кхаччалц. Воккха феодал йолу килс, Малхбузен Европа тайп-тайпана пачхьакхашкахь долахь дара ⅓ дакъа дуьйш долу лаьттана, цунна тӀехь лелабора гӀопаллера ахархой, из-за хьесапаш леладора, дуьненан феодалаш санна[2].
Йуккъера бӀешерийн йукъаллин идейн санкци хилла йолу феодалийн католикийн килса, лататалора, къагалора цуьнан материйн бух — феодалийн хӀоттам мел бу. Амма XIV—XV бӀешерашкахь хьалха йуккъера Италехь а, Фландрехь, ткъа XV бӀешеран чаккхегара массанхьа Европехь йолайелира кхолла керла социалан класс, цуо тӀаьхь-тӀаьхьа дӀалоцура шен кара экономика, цул тӀаьхьа хьаьдира политикин гегемоне, — буржуазин класс[2]. Олалла дан гӀертачу керлачу классана, оьшура керла идеологи. Ма-дарра аьлча иза иштта керла а йацара: буржуазис дӀа ца тоттура керсталла, амма цунна ца оьшура иштта керсталла, шира дуьненан хьашташ кхочуш дора; керла дин декхарийлахь дара католицизмах къаста, хьалхарчу рогӀехь атталица а, дорахаллица а: меркантилан буржуазин ахча ца оьшура, йаккхий килсанаш йогӀа, хаза килсан гӀуллакх дан, ткъа шайн кхуьуш йолу предприятешка дилла оьшура. Цуьнца иза хуьлура ца оьшуш а, зуламе а шен йезачу папица, кардиналашца, епископашца, килсашца, цуьнан латтаца а. Онда паччахьан Ӏедал хӀоьттинчу пачхьалкхашкахь, къоман буржуазин дуьхьала йогӀуш йолу (масала, Ингалсчохь йа Францехь), католикийн килс башха декреташца, доза тоьхна йара шен реза ца хиларца, цуьнца цхьана хенан хӀаллак хиларх кӀелхьара йаьккхина. Германехь, масала, йуккъера Ӏедал чекх са гуш дара, папин курина таро хилира хӀусамда хила, шен даймахкахь санна, католикийн килс цуьнана чекхйовлуш йоцу йелашца а, ницкъала даккха гӀертарца а цабезам кхуллура, ткъа мозгӀараш оьзда ца леларо дуккха а чӀагӀбора и цабезам[2].
Реформацин предтечаш
Экономикин Ӏаткъам, алсамбаьккхина къоман хьашташа, XIV бӀешарахь дуьхьала авиньонан папашна Ингалсчохь. Массийн реза ца хилар гойтург вара Джон Виклиф, Оксфордан университетан профессор вара, цуо кхайкхадора ша йолу папийн система а, килсийн латта секуляризаци йар а дӀадаккхар[3]. Виклиф дог ца догӀуш хьежара «йийсар баре» а, декъадаларе а, 1379 шерал тӀаьхьа дуьхьал вала волавелира руман килсан догматизман шен революцин ойланашца. 1379 шарахь цуо йойуш латтара руман папин авторитет, шен сочиненешкахь ойла йийцина, Ӏийса пайхамар 
, ткъа руман папа вац килсан корта. Цуо чӀагӀдора, Библи йу, ткъа кисо йац, цхьаъ бен йоцу авторитет делах тешаш волчунна, килс йан йеза Керла Весетан кепара. Шен гараш чӀагӀдархьама, Виклифа Библи адамаш кхетачу матте йаьккхина шайн ненан матте. 1382 шарахь чекхйаьккхина дуьззина гоч Керла Весетан ингалсан матте. Герфордан Николая чекхдаьккхина Шира Весетан ингалсан матте гочан доккхаха долу дакъа 1384 шарахь. Иштта, дуьххьара ингалсхойн таро хилира йуьззина Библин текст шайн ненан маттахь йеша. Виклиф кхин а дӀа вахара 1382 шарахь дуьхьала велира догмат ан маьӀна хийцаран, руман килсано ца бахахь а, дакъолгийн маьӀна хийцало тӀехулара сипат а ца хийцалуш. Виклифа чӀагӀдора, дакъолгийн хӀума хийца ца ло, Ӏийса пайхамар ву оцу къайленехь ву синмехаллица, хаало иманца. Виклифан ойла тӀе ца эцаро къобал дора, мозгӀаран ницкъ бац Ӏаткъам бан стаг кӀелхьара ваккха новкъа Ӏийса пайхамаран {{|.c/}} цӀий а, дегӀ а тӀеэца ца магийна евхаристи йолуш. Виклифан ойланашна суд йинехь а Лондонехь а, Румехь а, цуьнан килсан нийсо лелийра ахархойн экономикин дахарехь, цуо гӀовттийра ахархой 1381 шарахь. Чехера студенташа доьшуш болу Ингасчохь, деира цуьнан дешар шайн даймахка, цунах некъ хилира Гус Янан ойланашна[4].
Реформацин жамӀаш
Реформацин боламан жамӀаш цхьаьна кепара амал ца йалало. Цхьаьна агӀор, католикин дуьне, цуо цхьаьнатохара дерриг Малхбузен Европера руман папин синмехаллин куьйгаллица. Цхьаъ бен йоцу католикийн килс хийцина дуккха а къоман кисашца, уьш йозуш йара дуьненан урхалчех, хьалха клирикийн апелляци йан таро йара папега суьдхочуьнга санна. Вукха агӀор, къоман килсаша таро йора Европин къаьмнийн къоман кхетам айа.Цу тӀе хаъал тӀекхетта оьздангаллин а, дешаран а тӀегӀа Къилбаседа Европин бахархойн, цул хьалха иза йист йара Керстачу Дуьненан — Библи Ӏамо эшаро ойура дешаран меттигаш (коьртаниг Килсан ишколан кепара), иштта лакхарниш, иза дира университеташ йахкарца килсан къоман кадрш кечдархьама. Цхьацца меттанашна йоза кечдира, цунна тӀехь Библи йазйархьама.
Синмехаллин нийсо кхайкхайара хьалха тоттура политикин нийсо. Иштта, дуккхаха берш реформаташ болчу мехкашках, машаречарна йаккхий таронаш йеллера килсан урхалла дан, ткъа гражданашна — пачхьалкхан урхалла дан[5].
Реформацин коьрта кхиам хилира, цуо хаъал таро йар шира феодалийн экономикин йукъаметтигаш хийцар керлачу капиталистийнчуьнца<ref group="прим.">Иза дац капитализм «Реформацин сурсат» ду бохург. И ойла сих-сиха гӀалат бовларца тӀейазйо Вебер Максан, цуо бакъ дерг дийцича чӀагдора хӀара:
Хьажа кхин а
Билгалдахарш
Хьосташ
Литература
Хьажоргаш
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
