Билтой[1] — Ӏовхойн а, Нохчмахкахой[2] а тукхумашна йукъара орамера нохчийн тайпа ду . Тайпанан йурт лору Нажи-Йуьртан кӀоштара Билта[3]. Тайпанан векалш J1 гаплотобанера бу[4]. Билтойн гергара тайпанаш ду Орсой, Садой, Устрадой.
| Къена тайпа | |
| Билтой | |
|---|---|
| Этноиерархи | |
| Раса | кавказан |
| Тукхам | нохчмахкахой а, Ӏовхой а |
| Йукъара хаамаш | |
| Мотт | нохчийн меттан Ӏовхойн диалект а, нохчмахкахойн лер а |
| Дин | ислам (суннизм) |
| Къам | нохчий |
| Гергарло | Садой, Орсой, Устрадой |
| Таханлера дӀасакхалхар | |
 Росси: хууш дац Нохчийчоь: хууш дац ДегӀаста: хууш дац ГӀалгӀайчоь: хууш дац |
|
| Хьалхалера дӀасакхалхар | |
| • шира. мохк Нохч-Мохк | |
Билтан доза ду: къилбехьа – Гендаргана, малхбузехьа – Энгана, Сесана, Ӏалара, малхбалехьа – Зандакъ.
Билтойн мехкан йукъайогӀу эвланаш: Айти-Мохк[5], Билта, БуланхитӀа[6], Замай-Йурт[7], Билт-эвла, Дечк-Гӏала, Ишхой-Отар[8], ЛамтӀе[9], МехкаштӀехьа, Нажи-Йурт, Отара, РогӀа-КӀажа[8], Хьочи-Ара[5], Чуьрча-Ирзе[10].
Топонимаш
- Билта – Нажи-Йуьртан кӀоштан эвла; лаьтта Ястий хин бассейнехь, цунна къилбаседехьа лаьтта Билтой-Йурт[11].
- Билта – Тевзанан малхбален йисттера, Тевзанхойн лам уллера меттиг[12].
- Билта – Чермойн-Махкара меттиг.
- Билта – Элистанжхойн махкара меттиг. Шира маьлха-кешнаш карадо[13].
- Билта – Къилбаседа ХӀирийчура меттиг; Нови Урух эвлан тӀехьа лаьтта. ХӀирийн маттара гочдича хуьлу «бердаш», «Ӏинаш»[11].
- Билтовлой мохк – Мини-АтагӀан махкахь лаьттан дакъош хилла Билт-Эвлан бахархойн, оцу латташца гергарло а, этносан уьйранаш а латтош хилла. Аренашкахь белхаш бечу хенахь Билт-Эвлахой шайн доьзалашца Мини-АтагӀа схьабогӀуш хилла, атагӀхоша хазахетарца тӀе а оьций, хӀусамашка дӀасабоькъуш хилла «хьеший» аренан белхаш дӀадовлалц, массо а хӀуманан тӀехь гӀо а дой новкъа бохуш хилла Билт-Эвла.
- Билтойн куп – Боони-Йуртара куп[14].
- Билт-Эвла – лаьтта Яьссин аьтту бердаца, Ӏовхахь.
Билтой этнониман бух хила тарло, А. В. Твердыйн хетарехь, гӀалмакхойн «бел» я «бил» – «дукъ» маьӀна ду. Ма-дарра аьлчи «Дукъан бахархой» хуьлу.
Ӏ. Д. Вагаповс а, Р. П. Ахмадовс а Билтан этимологи йевзаш йац боху. Гипотезийца хила тарло гергара желтойн Belt – «дика, майра, дикачу нахах»[15].
Билтой чӀогӀа шуьйра баьржина аренашкара эвланашкахула[8]. Уьш беха меттигаш: БердакӀел[16], Билт-Эвла[2], Боони-Йурт, БӀачи-Йурт[17], ГӀалайтIа[16], Девкар-Эвла[18], Дубовски[19], ЖугӀурта[20], Илсхан-Йурт[21], Ишхой-Йурт[22], Макане[23], Мелчу-ХитIа[24], Старогладовски[25], УстаргӀордойн-ГӀала[26], ЧӀулга-Йурт, Ӏелин-Йурт[27].
Билтой бекъало кхаа гаре: Итт-бухой, Е-бухой, Зок-бухой[28].
Итт-бухой
Мачи некъе (J1)[4]
Е-бухой
Нуьркаш некъе (J1)[4]
Зокка-бухой
Легендаша боху, Кушул Нашха кхелхина, сецца Куьрчалахь Йуьртачоь олучу меттигехь. Цуьнан 3 кӀант хилла: ШаӀа, ТӀелип, Курчалхан. ШаӀех Зандакъой бевлла, ТӀелипах – Билтой, Курчалханах – Курчалой. ТӀелипа Билта эвла йиллина. Амма йеллачу ДНК тесташа и легенда бакъ ца хилар гойту, хӀунда аьлчи Зандакъой а, Курчалой а J2 гаплотобанера бу, ткъа Билтой – J1[4].
500 шо хьалха Билтоша йиллина ДегӀастанара Казбековн кӀоштан центр йолу Дылым эвла, цуьнан йуьхьанцара нохчийн цӀе Дайн Лам хилла, амма хенан йохаллехь жӀайхойшна юкъахь трансформаци хилла[3].
Ишхой-Йурт йиллина Билтойша[29].
1989 шарахь гӀишлош йохош токхамаш хилла Нажи-Йуьртан кӀоштара РогӀа-КӀажа, Билта, МехкаштӀехьа эвланашкара Билтой кхелхина акъарин тӀе. Цара Гуьмсан кӀоштахь Бильтой-Йурт йиллира.
- Байбетар-Хьаьжа (велла 1894 шарахь) — Кхошкхалдара гӀараваьлла Ӏелам-стаг, накъшбандин тарикъатера шайх, Юсуп-Хьаьжин да;
- Дадашев Райком (17 декабрь 1950 шо, ССРС ГӀиргӀазойн ССР, Ошан область) — физикин-математикин Ӏилманийн доктор, профессор, Нохчийн Республикин Ӏилманийн Академин бакъволу декъашхо, вице-президент;
- Жансари – Кунта-Хьаьжин зуда, Таймин Биболатан йиша.
- Таймин Биболат (1779 шо — 1832 шеран 14 июль) — нохчийн политикин а, тӀеман а гӀуллакххо[30].
- Хасимиков Салман (1953 шеран 5 апрель) — гӀараваьлла нохчийн паргӀата кепара латархо, рестлер, 4-за ССРС чемпион, 3-за Европин чемпион, 4-за Дуьнен чемпион, Дуьнен Кубок яккхинарг, ССРС Сийлахь спортан говзанча;
- Чермоев Орца (1825 шеран 16 июль — 1895 шеран 27 сентябрь) — нохчо, оьрсийн-кавказан (1842—1864) а, оьрсийн-туркойн а (1877—1878) тӀемийн декъашхо, 1877 шарахь Зандакъойн Ӏелабек-Хьаьжин а, Дуев Ӏума-Хьаьжин а, Бенойн Солтамурадан а, ЦӀоьнтаройн Сулейманан а куьйгаллица Нохчийчохь хилла гӀаттам бохоран декъашхо, Российн милицин инарла-майор. 1894 шарахь императоран лакхарчу омарца эла титул йелла.[31];
- Чермоев Тапа (Ӏабду́л Межи́д)[32] ( (3 (15) март 1882, Соьлжа-ГӀала, Нохчийчоь, Теркан область, Российн импери — 1936 шо, Париж, кхечу хаамашца: 28 август 1937, Лозанна[33]) — 1917—1919 шарашкахь Къилбаседа Кавказан политикин гӀуллакххо, мехкдаьттадаккхархо, Российн инарла Чермоев Орцин кӀант[31].
- Юсуп-Хаьжа Кошкалдара (велла 1924 шарахь) — накъашбандин тӀерикъатера авлияъ, Байбетар-Хьаьжин кӀант.
Таймин Биболат
Чермоев Орца
Чермоев Тапа
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
