Нашха

Нашха (иштта оьрсийн лит-рехь: Нашх, Нашаха; нох. Нашха, Нашаха) — лекхалаьмнашкара историн мохк бу Къилбаседа Кавказан юккъехь. Таханлера локализаци — Нохчийн Республикин къилба-малхбузехь, ТӀехьа-Мартанан кӀоштан а, дакъа Итон-Кхаьллан а кӀошташкахь ю. Гихи а, Рошни а хишшан йукъара лаьмнашкара меттиг дӀалоцу цуо.

Нашха
Географин регион	Къилбаседа Кавказ
ЙукъайогӀу	Нохчийчоь
Нашха Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а картан тӀехь

Мохк бевзаш бу юккъерабӀешерашкара муьрера нехан йукъараллийн-тайпанийн даймохк аьлла^{[~ 1]} Нашхой (оьрсийн меттахь — нашхойцы) этногенезан компонент ю хӀинцалера нохчийн. 1944 шо кхаччалц нах бехара, оцу шарахь меттигера бахархой махкахбехира Кхазакхстане.

ЦӀе а, терминологи а

Нашха цӀе йолу шира заманалера меттиг таханлерчу Ӏилманан-публицистийн литературехь, цхьа шеко йоцуш, юцуш ю Нашхой цӀе лелийнчу йукъараллица (нахаца). Цхьаболчу белхашкахь, уьш синонимаш санна далодо. Нашха\Нашхой юьйцучохь, авторша, дукхахьолахь, шайн белхашкахь кхетадо — нашхой этносийн тоба\этногруппа ю, ткъа Нашха церан дуьххьара баха хевшина шира меттиг ю бохуш а.

Иштта цхьайолчу литературехь ширачу заманалера меттиг Нашха хьахайо тайп-тайпанчу цӀерашца — ламасталлин цӀера тӀера (акъари? Шу? Урочище (мас. И. А. Арсаханов 1969^[1], А. С. Куркиев 2005^[2] кхин дӀа а.) «этнографин кӀошта» тӀекхаччалц (А. С. Сулейманов 1978^[3]).

Нохчийн меттан талламхочо А. Г. Мациевс ялийна гипотеза, цо дийцарехь Нашха/Нашхой цӀе йолу меттиг, я цӀе йоккху нах, и цӀерш, хила тарло нохчийн къомана нохчий аьллачу цӀарна лард хилла дӀахӀоьттинарг — нохчий^[4] (хьажа. Нохчий. Этимологи). Иштта цу вариантана тергам бан хьакъ лерина нохчийн гӀарабевллачу Ӏилманчаша а, царах ву лингвист, ф.Ӏ. д.., профессор И. Ю. Алироев^{[~ 2]} а, и.Ӏ.д., профессор Ш. Б. Ахмадов^[5] а.

Географи

Нохчийн мохкбовзаран талламхочо, педагога а, халкъан поэта а А. С. Сулеймановс шен белхан шолгӀачу декъехь «Топонимия Чечено-Ингушетии» (1978) дуьххьара Нашхой цӀе лелочу йукъараллин (нехан) меттиг йийцина. (Нашха боху дош тидаме оьцуш).

Нашхан лулара мехкаш а, тайпанаш а[3]
				Нохчийн аре
			Галай а, Ялхара а (галай а, ялхорой а)	Роза ветров	Пешха (пешхой)
				ТӀерла (тӀерлой)

А.С. Сулемановс дийцарехь, Нашха лаьтта Гихан а, Роьшнин а хишшан юккъехь, ширачу заманахь дуьйна билламе диллина шина декъе йекъало – ТӀехьа-Нашха/ТӀийхьа лома^{[~ 3]} а, Сехьа-Нашха а. ТӀейха-Нашха лаьтта Нашахаломана къилбаседехьа, ткъа Сехьа-Нашха – къилбехьа ^[6].

Истори

Дуккха а болчу Ӏилманчашна хетарехь Нашха дукхахдолчу вайнехан тайпанийн дай баьхна латта ду ^[2],20-х гергга нохчийн тайпанан^{[~ 4]}) шайн дай цу шира заманалерчу меттигера арабевлла а лору^[3]. Дукхахдолчу ширачу дийцарша довзийтарехь, Нашха нохчий дуьххьара баха хевшина шира меттиг ю. Цундела ду нохчашна йукъахь лелаш, Нашхара схьаваьллехь цӀена нохчий ву бохург^[4].

2002 -чу шарахь язбинчу балха тӀехь Ш. Б. Ахмадовс Нашха я йукъаралла (нах) ю, я эвла ю бохуш цӀе йоху, иштта цо дийцарехь кхузахь лаьттина вайнехан коьрта урхаллин йукъ «Къанойн кхеташо^[5] (кхузахь иза эян мегар дац вайнехан кхинйолчу урхаллин институтаца — Мехк-кхелаца).

А. С. Сулеймановс, махкара дахаран хаттар а мелла а кӀаддеш, яздо, нашхой лаьмнашкара дахар хала хиларна, дикка хан ю шайн ярташ йитина, Нохчийн шерачу аренашкарчу ярташка а, гӀаланашка баха охьабаьхкина^[7]. Амма нашхойх дикка дакъа Нашхахь баьхна 1944 шо кхаччалц, ма-дарра дийцича, меттигера нах Кхазакхстане нуьцкъаца дӀакхалхабаллалц^[1] (операция «Чечевица»).

Нах беха меттигаш

1978-чу шарахь язбинчу балха тӀехь А. С. Сулеймановс гойту нашхоша Хьайбаха а, ХIийлаха а^[7] шайн деган йукъ ю бохуш къастош хилар. Амма тӀаьхьо шен юха арахецначу изза балха тӀехь («Топонимия Чечни» (1997)) нашхойн деган йукъ кхин эвла къастайо — Моцкъара^[8].

ЦӀе		Йолу меттиг	Цунах лаьцна, истори	Координаташ	Тайпаш а, некъеш а лаьмнаш а
цӀе	кхин яздаран кеп
Лакха Ӏаьжгиечу[8]	Лакха Iаьжгиечу/Iажгечу[8]	кӀотар Зархиен къилбседа-малхбузехьа[8]
Лаха Ӏаьжгиечу[8]	Лаха Iаьжгиечу/Iажгечу[8]	кӀотар
	IаршIалечу[8]	кӀотар[8]
	ГIарбихьаькханчу[8]	кӀотар[8]
	ДийхьакIотар[1]
	Ехкачу[8]	кӀотар[8]
Зарха?	Зерха[1][8], Зархие[8]	кӀотар[8]
Кейчу?	КIайгаюхе[1], КIайчаюхе[8]	кӀотар[8]
Кел-База?	КIийлахбасо[1], КIелахбаса[8]	кӀотар[8]
МогIасте[8]	МогIаста[1], МогIасте[8], МогIуста[8], МогIусти[8]	кӀотар Гиха-хин аьтту бердана 1.5 чаккхарма дехьа а, Лахарчу Ажгечун 1 чаккхарма къилбседа-малхбузехьа[8]
Моцкъара	МоцIара[9], Моцкъара[10][8], МоцIарха[8]	эвла ЧIармахан 2 чаккхарма малхбузехьа[8]
Мушечу	Мушечу[8], Муьшие-Чу[8], Муьшиечу[8]	кӀотар[8]
Нохчийн кӀотар[8]	Нохчийн кӀотар[8]	Гиха-дукъа тӀехь[~ 5][8]
Саканан-Жела?	Саканжиеле[8]	кӀотар[8]
Терхие	Терхие[8]	Мушечун 5 чаккхарма малхбузехьа а, ХӀийлахан 3 чаккхарма къилбседа-малхбузехьа а[8]
ТӀиста	ТIиста[1][8]	эвла[8]
Хьайбаха[8]	Хьайбаха[9][8]	Гиха-хин аьрру генна тӀера эвла, Моцкъарна 2 чаккхарма къилбехьа[8]
ХӀийла	ХIийла[9][8], ХIийлах[8]	эвла[8]
	Хьижахка[8], ГIой[8]	эвла[8]
	Хотташкоча[1][8]	кӀотар[8]
ЧӀармаха[8],	ЧIармаха[9][8]	Ӏункарчу басен кӀелара эвла, Моцкъарна 2 чаккхарма малхбалехьа[8]

Нашхан кхин нах беха меттигаш: Ажгиечу, Бакин котар, Беной, Бовн ара, Бончу дига, Гелаханан ирзуо, Гихчу котар, Дигал, Ехкачу ара, Зархие/Зирхие, Кайчу юххие, Кегана юх, Ковхи, Лакха ажгиечу, Могуста, Моцкара, Мужболчу, Мушиечу, Нохчийн котар, Роьшничу, Селахан гечу, Тангичу, Терхие, Хьайбаха, Хижигхо, Хийлах, Хоче коча, Чармаха, Шина инчу. Отдельно: Мозарга. ТӀийста, Хьоче-Коча, Яхкачара.

Ӏ. Галайн Ӏам

л. Нашхойн-лам

л. Яцебкорт

Гехи хина хьосташ

Осухина хьост

Акка

Могуста

Зерха

Кайчу юххие

Мушечу

Хьоче-Коча

Саканан-Жела

Яхкачара

Кел-База

Хьайбаха

Моцкъара

ТӀийста

Чармаха

Мехкийн нах беха меттигаш а, географин гӀулакхийн объекташ а: Нашха, Лам-Акка, ЦӀеча.

Билгалдахарш

Комменташ

1. Как и все народы на определённом этапе своего развития, нахи использовали сложную систему названий для существовавших в их среде форм родственных, территориальных, социальных и военных объединений. Нахская структура таких объединений состояла из групп разной численности и статуса, включая тукхумы/шахары, тайпы, гары, некъи, ца и доьзалы. В связи с неоднозначным современным пониманием старинной нахской системы названий различных объединений, в кавказоведении используется термин «вольное общество» или просто «общество».
2. И. Ю. Алироевс шен 1990 шарахь зорбане баьллачу «Язык, история и культура вайнахов» цӀе йолчу балха тӀехь шена цу хьокъехь хетарг довзийтира, цо боху нохчий' бохучу дешан этимолгин' этноним «нах» бохучу дашах схьаяьлла хилар тергоне лаца хьакъ ю, иштта цу хьокъехь Мациевс А. Г. Мациевс ялийна этимологи а ширачу заманалерчу меттигах Нашхах йозуш хилар а инзаре ю. Иштта цу балха тӀехь «нохчий» боху цӀе цо туьду «нохь» бохучу дашах доьзна хила а тарло бохуш Юха а цо шен хетарг тӀечӀагӀдо 1999 шарахь зорбане баьллачу балха тӀехь («Чеченский язык», юхаарахецна в 2001). Амма 1999 — чу шеран балха тӀехь («Чеченцы! Кто они?», Госсоветан председателца ЧР М. М. Сайдуллаевца) соавтораллехь язбинчу а, иштта 2002- чу шеран («История и культура вайнахов», НР культурин министарца М. К. Осмаевца), соавтораллехь язбинчу балха тӀехь а И. Ю. Алироевс кхин ца хьахайо А. Г. Мациевн гипотеза а, цуьнца цхьаьна ца хьахайо ша ялийна гипотеза а. — хӀинца и сецна «нохчий» боху этноним «нах» бохучу дашна герга хиларна тӀехь. (Алироев И. Ю., 1990, с. 14-15; 2001 (1999), с. 5-6; Алироев И. Ю., Сайдуллаев М. М. 1999, с. 8; Осмаев М. К., Алироев И. Ю. 2003, с. 33).
3. В труде «Топонимия Чечено-Ингушетии» (1976—1985) А. С. Сулейманов цкъацкъа, тайп-тайпана диалекташкахь хазарехьтранслитерирует цхьацца долу дешнаш башх-башха яздар нисло. Масала, лакхахь билгал ма-даккхара – тӀехьа\тӀийхьа.
4. И. Ю. Алироевс шен 1990 шарахь зорбане баьллачу «Язык, история и культура вайнахов» цӀе йолчу балха тӀехь хаам бо, шира дийцаро довзийтарехь, Нашхара схьабевлла нах ерриг бохуш санна Нохчийчохь баха дӀатарбелла, ткъа уьш 20-х сов тайпа хилла а боху. Юха а цо шен хетарг тӀечӀагӀдо 1999 шарахь зорбане баьллачу балха тӀехь («Чеченский язык», юхаарахецна в 2001).) (Алироев И. Ю., 1990, с. 15; 2001 (1999), с. 6).
5. Хребет Гих-дук (нох. Гих-дукъ, Гихдукъ — «Гихи [то есть р. Гехи] хребет») тянется по правому берегу р. Гехи от горы Нашхойн-лам до селения Роьшни-Чу, после чего выходит на равнину (Сулейманов А. С., 1997, с. 62-79).

Хьосташ

1. Арсаханов И. А., 1969, с. 97.
2. Куркиев А. С., 2005, с. 316.
3. Сулейманов А. С., 1978, с. 145.
4. Мациев А. Г., 1965, с. 6.
5. Ахмадов Ш. Б., 2002, с. 283.
6. Сулейманов А. С., 1978, с. 145, 155.
7. Сулейманов А. С., 1978, с. 146.
8. Сулейманов А. С., 1997, с. 62-79.
9. Арсаханов И. А., 1969, с. 4, 97.
10. Сулейманов А. С., 1978, с. 152.