From Wikipedia, the free encyclopedia
Ишко́л (схьадаьлла шир.-желт. σχολή, σχολά — садаӀар, дешарна хан йайар, ишкол) — йукъара дешар Ӏамо дешаран кхоллам. Шуьйрачу маьӀнехь дош лело мега муьлххачу а дешаран кхолламан (музыкин ишкол, исбаьхьаллин ишкол, спортан ишкол — ДЮСШ, латаран говзаллин ишкол, кхин дӀа а)[1].
Дуьххьарлера грекийн σχολή дешан маьӀна «садаӀар, паргӀата хан йайар» дара, тӀаккха лело долийра «мукъа хан йайар» (масала Платона, мукъачу хенахь нах гулбой, хьоьхура шен зиеделларг а, хаарш а), цул тӀаьхьа — «дешарна хан яйар», «философийн къамел» (масала Плутархан). Нохчийн матте дош деина полякийн а пол. szkoła, оьрсийн а оьрс. школа меттанашкара.
Ишколаш лерина йу:
Ишколан хан йоькъу кхаа декъе: хьехола, хийцар, «дахдар». Хьехола а, хийцар а тӀаьхьий-хьалхий йогуш хийцало масийттаза, ткъа «дахдаро» чекхдоккху дешаран де.
Российн ишколашкахь мах хадабо пхеабаллан системица (1 тӀиера 5 тӀекхаччалц).
Хаарийн тӀегӀа 3 балл а, кхин лакхара а йелахь кхиам олу, цу йукъахь 4 балл а, кхин лакхара а йелахь — хаарийн дикалла[2] олу (масала, официалан документашкахь: «классера кхиам — 80 %, хаарийн дикалла — 70 %» — тӀаккха 80 % дешархойн мах хадийна 3 балл а, лакхара а, царех 70 % — 4 балл а, лакхара а).
Наггахь хадийначу механ тӀетуху плюс йа минус. Масала, мах 4+ (4 плюсаца) лакхара бу 4, амма лахара бу 5− (5 минусца), ткъа 5− лахара бу 5. ТӀаьхьа плюсаш, минусаш ца лору. Шеран доьалгӀачу декъан а, шеран а мах хадорехь плюсаш йа минусаш ца хӀиттадо. Кхачамбацаран механ (1 йа 2) плюсаш а, минусаш а практикехь цкъа а тӀе ца туху. Мах 1 хӀоттабо наггахь. Ахофициалан «бакъонаш» йу, официалан документашкахь (масала, классан журналаш тӀехь) плюсаш а, минусаш а ца лелош.
Цул сов кхетайо билгала йаьккхина «дозанан мах хадоран» механика (шеран доьалгӀачу декъан а, эха шеран а, семестран а, триместран а) хӀиттийна болчу мехах. Дукха хьолахь и механизм чӀогӀа тера йу йуккъера арифметикан бараман чоьтах тӀаьххьарчаьргахьа узуш. Дерриг цхьаьна тоьхчи дери дан деза, мах хадоран механизмаш формалан хилар а, мах хадорца хьехархочо дешархочун дешаран низам хилийтархьама Ӏаткъаман леладо.
Ю дифференцин мах хадоран система а (10-баллан, 12-баллан, 20-баллан). 20-баллан система коьрта йу Францин ишколашкахь, 12-баллан — Украинин ишколашкахь, ткъа 10-баллан — Белоруссин, Молдавин, Латвин, Литван, Гуьржийчоьнан, Эрмалойчоьнан ишколашкахь. Иштта йу элпийн а, кхин а дешаран мах хадоран системаш.
2013 шеран бӀаьста 75 ишколехь 60 денна эксперимент йира, цуьнца хьехархоша жамӀ дира, дешаран процессехь электронан жайнаш лелоран аьтту динамика йу аьлла. Амма билгалдаьккхира, проект тойан йезар.
2015 шо кхачале йира масех мур тесташ, цуьнан жамӀашца закон тӀеийцира 2015 шеран 1 январь кхачале йерриг российн ишколаш декхарийлахь йу электронан верси йолу дешаран жайнаш тӀе дехьабовла безаш.
Электронан жайна Морскохан мэро Собянин Сергейс йукъайаьккхина «Электронан Дешаран Гуо» проектан дакъа ду[3]. И проект — тӀехь тайп-тайпана ойланаш йехкина, цхьааллин дешаран аре йу:
Тахана проект пилотан йу — 2015 шеран хаамашца оцу йукъахь дакъа лоцу 2500 дешархочо а, 60 хьехархочо а.
Электронан жайна «Электронан Дешаран Гуон» дакъа санна — конструктор йу, цуьнца хьехархочо цхьаьнатуху жайнин чулацам, интерактиван чулацам, тӀетоьхна материалаш. Кехатниг санна, иза бу шен долара гӀирс хӀора дешархочун. Интермашан гӀоьнца, электронан жайна автоматаца карладолу, ткъа сервер тӀехьажало тестийн а, контролан а белхийн жамӀаш[4].
РФ ДешӀилмино 2017 ш. план йу ишколашкахь «технологи» Ӏамола хьехаран концепци кечъян, иза хьажийна хир йу хаамийн технологешца болчу балхе, оцу декъахь йу 3D-принтерш а. РФ ДешӀилминан йукъарчу дешаран декъан пачхьалкхан политикин департаментан директоро Зырянова Анастасияс ма-хаийттара, тахненна чӀагӀйина коьрта йукъара дешаран гергара дешаран программа — дешаран чулацам билгалбоккху документ[5][6].
1918 шарахь Килс пачхьалкхех а, ишкол килсах а къасторан декретца йукъадаьккхина дуьненан дешаран хьесап. 1930 шарахь, Российн исторехь дуьххьара йукъадаьккхира массеран декхараллин маьхаза дешаран хьесап. Бахархойн доккхаха долчу декъан грамота ца хилар (1897 шарахь 2/3 дакъа грамота йоцурш пачхьалкхехь) дайархьама 1930-гӀа шо кхаччалц ССРС халкъан дешаран системехь болхбира грамота ца хилар дӀадаккхаран ишколаш[7].
ССРСхь кхоьллира, бахархойн дерриг чкъоьраш схьалоцу, йукъарадешаран ишколийн система. Йара йуккъера йукъарадешаран ишколаш, болх бечу кегийрхойн ишколаш (суьйренан ишколаш, белхан кегийрхойн ишколаш).
1943 шарахь ССР Союзехь Москохан, Ленинградан, союзан республикийн коьрта шахьрийн, областан а, мехкан а центрийн, цхьа могӀа йаккхий промышленностан яккъийн ворхӀ шеран, йуккъера ишколашкахь йукъадаьккхира кӀентий а, йоӀрий а къаьстина Ӏамор, иза дӀадаьхьира 1954 шо кхаччалц.
Ишколашкахь хуьлура Ленинан комната, берийн а, кегийрхойн а кхолламийн хьалхара дакъош: лахарчу классашкахь октябрятийн седарчий, 4-гӀа классера 7-гӀа классе кхаччалц пионерийн тобанаш, лакхарчу классашкахь — комсомолийн кхолламаш. Дара стандартан ишколан духар, цуьнан куц шерашца хийцало.
Советийн шерашкахь а, хӀинцалера советийн хилла аренашкахь а шуьйра йаьржина советийн ишкол уггаре дика ишкол йу дуьненахь аьлла[8].
Хене хьаьжжина Россехь ишкол лаьттина 10—12 классах, уьш йекъалора 4 тӀегӀане:
Ишкол чекхйаьккхина, экзаменаш дӀаелчи дешархошна «Кхиаран аттестат» ло.
Ишкол лаьтта пачхьалкхан (регионан йа муниципалан бюджетан), нехан, йукъараллин цхьаьнакхетараллин, ткъа иштта динан конфессий чоьтах.
Ишколаш йекъало:
дешаран тӀегӀанашца —
дешархой сте-боьршаллийца —
дин агӀора —
Йукъара йуккъера дешаран кхолламашна йукъайогӀу:
Дукха хьолахь йукъарадешаран кхолламе дӀаоьцу 6 йа 7 шо долуш; чекхйоккху 17 йа 18 шо долуш. Йукъара дешаран стандартан ишколан программа лерина йу 10—12 классан а, оццул шерашна а.
Дешаран шо долало 1 сентябрехь, чекхдолу май чекхболуш. Дешаран шеран дохалла 35 кӀира хуьлу 5-8 а, 10 а классашкахь, 34 кӀира хуьлу 1-4, 9, 11 классашкахь. Дешаран шо доькъу шина кепара:
Я ишколан программа йекъало кхаа декъе, амма ца хуьлу 7 дийнан каникулаш, ткъа хуьлу каникулаш Пачхьалкхан стандартаца. Вариант йу, 5-6 кӀиран дешаран модулаш (мураш) хийцалуш кӀиран каникулашца. 2 иштта болу мур (модуль) кхаа декъах цхьа дакъа хуьлу.
10-11 классашкахь шо доькъу 2 декъе.
ХӀора дакъа чекхдолуш жамӀан мах хадабо массо а Ӏамош йолчу Ӏамолийна, ткъа хӀора шо чекхдолуш — шеран мах хадабо. Наггахь цхьаьна декъан мах хадош, эхашеран мах а хадабо. ТӀаьхьа ца кхуьу дешархо, аьлчи а шеран гӀуо мах хадийнарг, вита таро йу шолгӀачу шеран йа цхьа класс охьаваккха.
ТӀаьххьара класс чекхйолуш, ткъа иштта 9 класс чекхйолуш (я 8-гӀа 10 шеран дешарехь), дешархоша дӀало экзаменаш Ӏамолийн цхьаьна декъана. Оцу экзаменийн жамӀашца а, шеран хадийна мах а кхиаран аттестат тӀехӀоттабо. Экзаменаш йоцучу Ӏамолийн мах аттестат тӀехӀоттабо шеран жамӀашца.
Декхар ду 9 класс чекхъяккхалца дешар. 10 а, 11 а классехь дешар массо а берийн декхар дац. 11-гӀа класс чекхйаьккхича дешархочун дуьззина йуккъера дешар чекхдаккхаран тешалла ло (Российн Федерацехь — дуьззина йукъара дешаран аттестат). Аьттонца 9-гӀа класс чекхйаьккхина дешархочуш коьрта йукъара дешаран аттестат ло. 9-гӀа классан арахецархочо деша таро йу говзаллин дешаран меттигехь (ГТУ, ЮГТУ), цигахь, кхин а, таро йу деша йуьззина йукъара дешаран программица, йа йукъара лерина дешаран меттигехь (техникум, колледж, цхьа могӀа училищеш: медицинан, хьехархойн), цигахь чекхдаккха таро йу йукъара лерина дешар а, квалификаци а, дукхах дерг, техник йа лахара инженер, воллушехь болх бан а бакъо йу. Иза доцуш цхьацца ЮГД а, ЛГД а кхолламаша схьаоьцу 8 а, 9 а классера дешархой говзаллин кечаман программашка. 9 класс чекхйаьккхича колледже, техникуме йа училище дӀахӀоьттича хьалхарчу шарахь (ГТУ — цхьа шо ах шо) дешар кхочуш до 10-11 классан программица (йукъара йоккху цхьацца лерина ЮГД а, ЛГД говзаллаш, йуьртан а, хьуьнан а бахамех хьакхалуш йолу). Цул сов, тидам бан беза, ЛГД говзалле «Хелхаран говзалла» дӀаоьцу 7 классан базица[9], говзалле «Балетан говзалла» 4 классан базица[10], ткъа «Пондар лакха Ӏамор» — 1 классехь дуьйна[11] (Ӏаморан хенаш хуьлу 4 шо 10 бутт тӀиера 10 шо 10 бутт кхаччалц, цу тӀе кхочуш йо йукъара а, йуккъера а говзаллин дешаран программа). Лакхара дешаран меттиге дӀахӀотта оьшу йуккъера дешар: йуккъера (дуьззина) йукъара дешаран аттестат, йа говзаллин-техникин училищен диплом, йа техникуман диплом, ткъа иштта ЮПЭ жамӀаш.
Дукхах йолчу ишколашкахь тӀеэцна 5 дийнан белхан кӀира (мукъа денош — шот де, кӀиран де) йа 6 дийнан (мукъа де — кӀиран де), хӀора дийнахь 4-8 Ӏамола (керлачу СанПиНаца, 5 сов хила йиш йац 1-4 классашкахь, 6 сов йиш йац 5-6 классашкахь, 7 сов хила йиш йац 7-11 классашкахь). Ишттачу системехь Ӏамолийн йохалла 45 минот хуьлу (йоца а хуьлу, амма, 35 минотал йоца хила йиш йац). Ӏамолаш йоькъу мукъа хенаш 5-20 минотехь хӀора а лаьтта. Классашкахь Ӏамор доцуш дешархоша цӀахь болх бо (уггаре кегийчу дешархошна цӀахь бан болх, хьехархочун лаамца, ца хила а тарло).
Йукъара дешаран системехь хила тарло иштта лерина йуккъера ишколаш йа шеш классаш (профилан хьалхара а, профилан а): цхьа могӀа Ӏамолаш кӀорггера Ӏамош — кхечу мехкан мотт, физикин-математикин, химин, инженерийн, биологин, иштта кхин а. Массеран хуьлучех къаьста говзаллин Ӏамолашна сов дешаран ницкъ тӀебахийтарца. ТӀаьххьарчу хенахь кхуьу дуьззинчу дийнан ишколийн маша, цигахь бераша деккъа йукъара дешар дешна ца Ӏа, цаьрца бо боккха чухоам болу урокера боцу белхаш, болх бо кружокаш, секцеш, кхин берийн сов тӀе дешаран цхьаьнакхетараллаш.
Йукъара дешаран ишколаш йоцуш, Россехь бу берийн сов тӀе дешаран кхолламаш — музыкин, исбаьхьаллин, спортан, иштта кхин а, церан Ӏалашо йукъара дешар дац, уьш хьажийна бу берийн кхолламаллин потенциал кхиоран Ӏалашонна, цаьрга харжийта дахаран некъ, говзалла.
2005—2010 шерашкахь РФ ишколийн барам охьабаьлла 12377 ишколан[12].
2010 шеран 8 майхь Россехь президента куьг йаздина № 83 йолу Федералан законан, цуьнца 2011 шеран 1 январехь дуьйна, ишколийн доккхаха долчу декъана пачхьалкхан ахча далар сацийна. 2012 шеран 29 декабрехь тӀеэцна «РФ дешарех» цӀе йолу Федералан закон, леладаьлла долу 2013 шеран 1 сентябрехь дуьйна. Оцу законаца ишколаша шешша чӀагӀйо штаташ, йоькъу белхан алапан фонд, дешархошна мехах дешар Ӏамадо[13]. Цуьнан тӀаьхье, Москохахь тӀекхетта хьехархочун алапан йуккъера барам. 2010 шарахь иза дара баттахь 39,2 эз. сом, ткъа 2013 – 64,1. 2014 шо чекхдолуш иза кхечира 70,2 эзар соьме. Москохара хьехархочун йуккъера алапа 2010 шерера дуьйна тӀекхетта 79 %[14][15].
2014 шеран 1 октябрехь дуьйна российн ишколаш дехьаевлла мехах «дахдина дийнан» хьехаре[16]. Дешарех долчу Федералан Законаца, бюджетан кхолламаша механ роже дехьабовларх шеш барт бо, ткъа иштта берийн дай-наношкара кхин тӀебинчу белхан мах а хӀоттабо[17][18].
Хаарийн мах хадоран система Германин нисса дуьхьала йу российчун. Лакхара бал бу «цхьаъ», уггаре гӀуо бал «ялх» бу. Германин ишколаш кхийдош долу хаарийн чухоамца чӀогӀа къаьста. Хьалхарчу меттигехь йу гимнази, тӀаьххьарчу — коьрта ишкол. Дешархо цхьаьна тайпана ишколера кхечу лакхара жоьпаллин ишколе дехьаваккхаран чӀогӀа хала ду.
Швейцарин ерриг ишколаш йекъало шина тайпана: пачхьалкхан а, долара а. Ерриг пачхьалкхан дешаран меттигаш маьхаза йу, цигахь доьшуш хуьлу дукхаха долу меттигера бераш. Ерриг пачхьалкхан ишколаш болх бо къоман дешаран системица — Matura, иза лору дуьненахь уггаре чӀогӀачарех. Цуьнан коьрта башхалла йу 3 мотт Ӏамо декхарийлахь хилар — хьайна луъу шиъ пачхьалкхан мотт, цхьаъ кхечу мехкан мотт. Швейцари лаьтта кхаа декъех — немцойн, французийн, италихойн. Цаьрца цхьаьна хӀоранхьа а, дешаран меттигаш болх бо тайп-тайпанчу къоман программийн варианташца — франкойн меттан Matura, немцойн меттан а, италихойн меттан а, хӀора а царех максимум герга ялийна ишколан стандарташна луларчу Германин, Францин, Италин. Цундела, и программаш лору вовшешна эквивалентан.
Долара ишколаш Швейцарехь 250 сов йу, цигахь доьшу коьртаниг кхечу мехкашкара баьхкинчара. Швейцарин долара ишколаш йевза дерриг дуьнен тӀехь: Forbes хаамашца уьш алсама йу дуьненан уггаре сийлахь а, йеза а меттигийн дешаран испискехь[19]. И ишколаш кхоьллина гӀарабевллачу хьехархойн а, психологийн а Иоганн Песталоццин, Жан Пиажен, Жирар ден, Мария Монтессорин, Рудольф Штайнеран ойланийн Ӏаткъамца. Швейцарин ишколийн чӀогӀа агӀо лору стаг гармонехь (син-мехаллин, интеллектуалан, физикин) кхиар, дешарехь шеш шайна мукъам кхиоре хьажийна церан программаш.
Долара ишколаш лерина йу кхечу махкахошна, цундела цара болх бо массо а дуьненайукъара къобал йина къоман ишколан дешаран стандарташца. Ду керла хӀуманаш: уьш нисса Швейцарехь йукъайаьхна лерина ишколан программаш йу:
Швейцарин ерриг ишколийн йуккъера дешаран аттестаташ, муьлхха программица делахь а, лору ерриг Европехь, ткъа иштта Америкехь, Австралехь, кхечу мехкашкахь а. Муьлххачу лакхара дешаран меттиге дӀахӀотто оьшу чекхваларан балл хила, хьоьху мотт хааран тешалла а.
Швейцарин ишколийн исписка
1998—2000 шерашкахь Ниязов Сапармуратан омарашца мехкара дерриг дешаран хийцамаш бира, уьш бахьнехь йуккъера дешар дацделира 9 шере кхаччалц. ДӀаехира хьехархойн квалификаци айаран институташ, ца магийра керла дешаран хьесапаш йукъадало. Ишколашкахь сацийра физкультуран а, болх Ӏаморан а бух хьехар, церан меттана йукъаехира говзалла Ӏамор.
Туркменистанан керла президентан Бердымухамедов Гурбангулын дуьххьара омарца тӀеийцира ишколиера дешаран хан 9 шеран тӀиера 10 шере айар, ткъа 2013 шарахь йукъадаьккхира 12 шеран дешар[20]. Иштта йукъаехира керла дисциплинаш — экономикин бух, экологи, Туркменистанан оьздангаллин тӀаьхье, дуьненан оьздангалла, этика, хаамийн-коммуникацин а, инновацин а технологи, моделашйар а, графика а[21]. Иштта, йукъарадешаран ишколе воьду 6 шо долуш; чекхйоккху 18 шо долуш[22]. Дешар ду тӀедиллина массо а беран.
ХӀинца йукъара дешар луш болу дешаран кхолламашна йукъайогӀу йукъарадешаран ишколаш, лицейш, гимназеш.
Дешаран шо долало 1 сентябрехь, чекхдолу май чекхболуш, декъало деа чийрикан. ХӀора чийрикан йукъахь йу каникулаш («аьхкенан», «гуьйренан», «Ӏаьнан», «бӀаьстенан»). ХӀора чийрикан чеккхенгахь жамӀ до массо а Ӏамош йолчу Ӏамолийн а, ткъа хӀора шо чекхдолуш — шеран жамӀ до. Наггахь чийрикан маххадош еха шеран жамӀ а до. Шеран гӀуо мах хадийна меттиг хилча дешархо шолгӀачу шарахь а оцу классехь вуьту.
Дукхаха йолу ишколашкахь тӀеэцна 6 дийнан белхан кӀира (мукъа де — кӀиранде), хӀора дийнахь 4-7 Ӏамола йу. Ишттачу системехь тӀеэцна 45 минот еха Ӏамолаш. Классашкахь Ӏаморал сов дешархоша цӀахь бан белла болх бо (кегийчу дешархошна цӀахь бан болх хьехархочун лаамца ца бала а тарло).
Йуккъера йукъара дешар хуьлу 11-12 класс чекхйаьккхича[23][24]. Лакхара дешаран меттиге дӀахӀотта оьшу дуьзина йукъара дешар: йуккъера ишколан аттестат, йа йуккъера говзтехӀамола чекхъяккхаран документ, йа техникуман диплом.
Йукъара дешаран системехь хила тарло башха йуккъера ишколаш йа ша-кепара классаш (профилал хьалхара а, профилан а): цигахь цхьа могӀа Ӏамолаш кӀоргера Ӏамайо — кхечу мехкан мотт, физика-математика, хими, инженери, биологи, кхин а. Кхечу ишколех къаьста говзаллин Ӏамолашна тӀехь сов дешаран къинхьегамца.
Йукъарадешаран ишколаш йоцуш Туркменехь бу берийн сов дешаран кхолламаш — музыкин, исбаьхьаллин, спортан, кхин а. Цара йукъара дешаран Ӏалашонаш кхочуш ца йо, уьш берийн кхоллараллин потенциал кхиоре хьажийна йу, цаьрга дахаран говзалла харжийта.
Туркменистанехь болх беш йу Пушкинан цӀарах йолу туркменийн-российн йукъара ишкол. Цуьнан гӀишлоно гойту тахана Туркменистанехь а, Ашхабадехь а долу архитектурин хатӀ. Ишкол йина таханлера технологин чоьтаца, царна йукъахь мультимедийн а, максимум ориентаци йу дешархошна керлачу кепашца эффектан Ӏилма даларе[25].
Ишколера арахецначарна ло российн аттестат. Дукхаха болчеран бакъо йу российн лакхара дешаран меттигашка льготийн хьолашца дӀахӀитта[26].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
