From Wikipedia, the free encyclopedia
Итали (итальян: Italia), албан ёһоор Бүгэдэ Найрамдаха Итали Улас (итальян: Repubblica Italiana), Урда Европодо, Апеннинын хахад аралда оршодог улас юм. Зүүн талада Адриатикын тэнгисээр, баруун талада Тирренэй ба Лигуриин тэнгисээр хүреэлэгдэнэ.
 Түрын туг
 Түрын һүлдэ
| |
|
Түрын дуулал: Il Canto degli Italiani "Италишуудын дуун" | |
.svg)  | |
| Нийслэл ба томо хотонууд |
Рим 41°54′N 12°29′E |
| Албан хэлэн | Итали |
| Арад түмэн (2017)[1] |
91.5% Италишууд 8.5% Бусад |
| Шажан (2017)[2] |
83.3% Христосой 12.4% Шажангүй 3.7% Лалын 0.6% Бусад |
| Түрэ засаг |
Нэгэдэмэл парламентай бүгэдэ найрамдаха улас |
• Юрэнхылэгшэ |
Серджо Маттарелла |
• Юрэнхы сайд |
Марио Драги |
| Уласай хурал | Парламент |
• Дээдэ танхим |
Сенат |
• Доодо танхим |
Түлөөлэгшын танхим |
| Түүхэ | |
• Нэгэдэлгэ |
17 March 1861 |
• Бүгэдэ Найрамдаха Улас |
1946 оной 6 һарын 2 |
• Мүнөөнэй Үндэһэн хуули |
1948 оной 1 һарын 1 |
• ЕЭЗН-ые байгуулһан |
1958 оной 1 һарын 1 |
| Дэбиcхэр газар | |
• Бүхэлидөө |
301,340 км2 (71) |
• Уһанай хуби (%) |
1.24[3] |
| Хүн зон | |
• Тоосоо 2020 |
 60,317,116[4] (23) |
• Тоололго (2011) |
 59,433,744[5] |
• Нягтарал |
201.3 |
| ДНБ (ХАШТ) | 2021 оной тоосоо |
• Бүгэдэ |
 $2.610 ехэ наяд[6] (13) |
• Нэгэ хүндэ |
$43,376[6] (29) |
| ДНБ (нэрлэһэн) | 2021 оной тоосоо |
• Бүгэдэ |
$2.106 ехэ наяд[6] (8) |
• Нэгэ хүндэ |
$34,997[6] (25) |
| ОТББЭ (2018) |
 33.4[7]дундаж |
| ХХИ (2019) |
0.892[8] онсо һайн · 29 |
| Мүнгэн тэмдэгтэ | Евро (€) (EUR) |
| Сагай бүһэ | UTC+1 (CET) |
• Зун (ЗС) |
UTC+2 (CEST) |
| Телефоной код | +39 |
| Интернет домэйн | .it |
Итали уласай газар нютаг Апеннинын хахад арал болон Газар дундада тэнгистэ оршохо Сицили, Сардини гэһэн хоёр томо аралые хамардаг. Итали улас хойто талаараа Альпын уулаар Франци, Швейцари, Австри, Словени зэргэ уласуудтай хилэ залгажа оршодог. Бэеэ дааһан улас болохо Сан-Марино болон Ватикан Италиин нютаг дэбисхэр дотор оршодог.
Итали улас этруск, грек, Римые багтааһан Европын хүсэрхэг соёлнуудай нэгэ үлгы нютаг бэлэй. Ниислэл Рим хотонь түүхэдэ шухала дэлхэйн хото байгаа. Илангаяа эртын Римэй болон Римэй католик сүмын хубида. Энэ нютагые 3000 жэлэй турша Германи, кельт, франк, ломбард, Византи, грек, сарацин зэргэ улас, аймагууд эзэлэн түримхылжэ, нүүдэллэн һуурижажа байба. Дунда зуунай үедэ хойто зүгэй норманууд дайлажа, харин Ренессанс үедэ Италиин дайн боложо маша олон бэеэ дааһан уласууд болон задарһан. Иим байдалд тэдэниие гаданыхан эзлэн абахань элбэг байба. Харин Итали улас нэгдэжэ түүхэдээ анха удаа тусгаар тогтониһон үндэһэтэн улас болоһоноор дээрэхэ байдал үгы болоһон. Италиин хаанта засаглалын болон дэлхэйн дайнай үедэ Италинь дотороо маша ехэ зүршил тэмсэлтэй байһан болобшье Италиин Бүгэдэ Найрамдаха Улас бии болоһоноор нүхэсэл байдал тогтоборитой болоһон.
Мүнөөдэр Итали улас дэлхэйдэ ДНБ-эй хэмжээгээр долоондо, Хүнэй Хүгжэлэй Индексээр арбан долоондо орохо үзүүлэлтэтэй, үндэр хүгжэһэн оронуудай нэгэ юм. Энэ улас Ехэ Найман, Европын Холбоо, Баруун Европын Нэгэдэлын гэшүүн болоод одоогой Европын Холбоониие (1957 ондо Римэй хэрээниие үзэглэһэн) үндэһэлэгшэ оронуудай нэгэ юм. 2007 оной 1 һарын 1-нһээ эхилэн НҮБ-ын Аюулгүйн Зүблэлэй байнгын буһа гэшүүн болоһон. Итали уласай хүн зон Италишуудһаа бүрилдэдэг.
Итали гэжэ үгэ Һомерэй италос (ἱταλός — «тугал» гэһэн удхатай) гэһэн үгэһөө гаралтай байжа болохо юм. МЭҮ VIII зуун жэлэй үедэ анханай грек һуурижагшад Эвбея аралһаа үмэнэдэ Италида (Калабри) нүүдэлэлэн ерэжэ, шэнэ газараа Витули («Vitulia») газарай гү, али «Тугалнуудай газар» гэжэ нэрлэнхэй. Иигэжэ нэрлэгдэһэн хэһэг һүүлдээ хойто хэһэг рүүгээ дэлгэржэ ерэбэ. Гэхэдээ бүхэли бүтэн хахад аралые нэрлэхэ болоһон миин Августын үедэ байгаа.
Итали ниитэ 301 230 км² талмайтай байна.
Италиин нютагай диилэнхи хуби уулархаг, гүбөөрхүү газар байгаад, 20% оршом ойгоор бүрхөөгдэһэн байна. Тирренэй тэнгисэй зарим хуби, Адриатикын эрьеэ зубшан набтар газар байдаг. Римэй гадна Милан, Неаполь, Турин, Генуя, Палермо, Болонья, Флоренци, Катани, Венеци, Бари, Триест, Мессинэ, Вероно, Падуя, Кальяри, Таранто, Бреши, Ливорно хотонууд байдаг.
Хойто зүгтэ Альпын шэлээр хизаарлагдаһан По мүрэнэй һаба дахажа оршодог Хойто Итали Лигури, Пьемонт, Валле-д’Аоста, Ломбарди, Трентино — Альто-Адидже, Венето, Фриули — Венеци-Джули, Эмили-Романья гэһэн можонуудые багтана. Хойто Итали хадаа гүрэнэйнгөө эдэй засагай талаар эгээн хүгжөөһэн бүһэ нютаг болоод уласайнгаа гол Генуя портые, үйлэдбэрилгын түбүүдые багтадаг юм.
Уласай эгээн үндэр сэг хадаа Альпа шэлын Гран-Парадизо уула (4 061 м[9]) Валле-д’Аоста ба Пьемонт можонуудай хилэдэ байрладаг. Апеннинын уула гутал хэлбэритэй харагдадаг (Stivale) Апеннинын хахад арал утаашань, Сицили арал хүрэтэр нэмжынэ. Хахад арал түб Италиһаа (Марке, Тоскана, Умбри, Лацио) ба урда Италиһаа (Кампани, Базиликата, Абруцци, Молизе, Калабри, Апули) бүридэнэ. Италии урда зүгтэ дэлхэйн гадаргуугай эбдэрхэй соо Этна ба Везувий томо галта ууланууд оршоно.
По ба Адидже мүрэнэй гадна Италида миин лэ гол горхон урдана, тэрэнһээ Арно, Тибр, Рубикон эгээн алдартай байна. Италиин 1500 нуурнуудай дунда Хойто Италида хэдэн алдартай нуур (Лаго-Маджоре нуур, Комо нуур, Изео нуур, Лугано нуур) байрлана.
Италиин ехэнхи хуби Далайн дундада тэнгисэй уларилтайшье һаа, Сицили халуун ороной уларилтай аад, Альпа ута һэрюун үбэлтэй.
Италиин нютагаар хэһэн архелогиин малталгануудай ёһоор энэ нютагта хүнүүд хуушан шулуун зэбсэгэй үедэ гү, али 200 000 жэлэй үмэнэ амидаржа байгаа. Итали бүхэли бүтэн Газар дундада тэнгисэй бүһэ нютагай ниигэм, соёлой хүгжэлдэ асар ехэ нүлөө үзүүлээд барахагүй Европын соёлдошье мүн гүнзэгы нүлөөлжэ байһан. МЭҮ V зуун жэлэй урда грегүүд һуурижаһан урда Италиһаа ба Сицилиһаа (Ехэ Греци) гадна юушье мэдэгдээгүй байна. Италиин эгээн эртын ажаһуугшад лигурнууд байгаа. Бага Азиһаа нүүжэ ерэһэн этрускүүд МЭҮ 800 оной урда түб Италида, Арно ба Тибрын хоорондо ажаһууба. МЭҮ IV зуун жэлдэ кельтүүд Италиие добтолжо этрускүүдые По мүрэнэй хүнхэрһөө үлдөө. Кампанида самнитууд ажаһуудаг.
Лациогой эрьеын хажууда ажаһууһан латинууд этрускүүдһээ бэеэ даанги байгаа. Латинууд сабинууд хүршэнэртэеэ римэйхидэй уг гарбал байгаа. МЭҮ V зуун жэлһээ V зуун жэлэй хүрэтэр Итали римэйхидэй мэдэл доро орожо, Римэй эзэнтэ гүрэнэй гол түб болобо. Самнит дайнай һүүлдэ 290 оной хүрэтэр Рим ондоо италишуудай арадуудые мэдэлдээ оруулба. Римэйхид буса хүн зоной газар нютаг римэйхид эзэлһэн. Август эзэн хаан Италиие 11 засаг захиргаанай можонуудта хубааба (Латиум ба Кампани, Апули ба Калбари, Лукани ба Бруттиум, Самниум, Пикенум, Умбри, Этрури, Циспаданай Галли, Лигури, Венети ба Истри, Транспадан Галли). Тэрэ саг үедэ бүхы Итали латажуулжа, сүлөөтэй италишууд бүхы Римэй эргэншэл эрхэтэй болобо.
Римэй эзэнтэ гүрэнэй ондоо хуби мэтэ, V зуун жэлдэ варвар вестгот, гуннууд, остготууд Италиие добтолжо ерэһэн. 476 ондо Одоакр һүүлшын эзэн хааниие Ромул Августые унагаажа Баруун Римэй эзэнтэ гүрэниие дууһаба[10].
Энэ хуудаһан Итали гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.svg){kind=small}
