Гэрэлэй хурдан

Гэрэлэй хурдан — c үзэгээр тэмдэглэгдэдэг физикын тогтомол. Хэмжээнь яг 299,792,458 метр/секунда^[1][2] болоод 300,000 километр/секунда гэһэн ойролсоо удхые үргэнөөр ашагладаг (баруун талын хүсэнэгтэ ашаглан бусад нэгэжүүд дахи удхые харагты). Энэнь хурдыень һааруулха атом, молекула, бусад түрэлэй матери оршон байхагүй вакуумда сахилгаан суранзан сасаралай (радио долгин, үзэгдэхэ гэрэл, гамма долгин гэхэ мэтэ) тархаха хурдан юм.

Гэрэл туулаха хугасаа

Зай	Хугасаа
нэгэ фут	1.0 нс
нэгэ метр	3.3 нс
нэгэ километр	3.3 μс
нэгэ миль (хууль ёсны)	5.4 μс
дэлхийн экваторын урт	134 мс
сарнаас дэлхий хүртэлх зай	1.3 с
наргаас дэлхий хүртэлх зай	8.3 мин
нэгэ парсек	3.26 жэл
Урда Хаалгын гялаанһаа дэлхэй хүрэтэрхи зай	4.4 жэл
Тэнгэрийн заадасаар	100,000 жэл
Адаг шуулган галактикаһаа дэлхэй хүрэтэрхи зай	2.5 сая жэл

Наранай гэрэлынь дэлхэйдэ хүрэхэд 8 минута, 19 секунда зарсуулна.

Гэрэлэй хурдан өөр өөр нэгэжүүдээр

метр/секунда	299,792,458 (яг)
километр/секунда	300,000
километр/цаг	1,079 сая
миль/секунда	186,000
миль/цаг	671 сая
одон ороной нэгэжэ/үдэр	173
Планкын нэгэжэ	1 (яг)

Нэмэлтэ тэмдэглэл байхагүй тохёолдолдо бүхы удхые ойролсоогоор тэмдэглэһэн болоно.

Хүн түрэлхитэнэй түүхын ябасада гэрэлынь агшан зуурда тархадаг, болбол юрэдөөл маша хурдан тархадаг эсэхэнь мэдэгдэжэ байһангүй. 17-р зуунда Даниин одон орон шудалааша Оле Рёмэр Пүрбын дахуул Иогой үзэгдэхэ хүдэлөөнэй шудалгаа дээрэ үндэһэлэн гэрэл хизгаартай хурдаар тархадаг болохые баталба. Үүнһээ хойшо олон зуунай туршада улам нарин хэмжэлтүүдые хэһэнээр 1975 ондо гэрэлэй хурдые тэрбүмэй дүрбэ нарибшалалтайгаар 299,792,458 м/с болохые тогтообо. 1983 ондо СИ системэдэ метрые "¹⁄_299,792,458 секундада гэрэлэй тараха хурдан" хэмээн тодорхойлһон, иимэдэ мүнөө үедэ c-ын м/с-ээрхи тоон удхань метрын тодорхойлолто ёһоор тогтоһон.^[1][2]

Харисангын тусхай онолоор c-нь орон зайсаг хугасаанай нэгдэһэн бүтэсэдэ орон зай, саг хугасаае холбожо үгэдэг ба үүнэй квадратынь масс-энергиин тэнсэдхэл дахи пропорцилональ тогтомол юм. (E = mc²).^[3] Ямаршье инерциал согсо системэдэ сасарагагша, ажаглагша хоёрой харисангы хурдаһаа үл хамааран c бүхыл массгүй бөөм, холбогдохо оронуудай, үүндэ сүлөөтэ орон зай дахи сахилгаан суранзан сасаралай хурдан;^[4] мөн татах хүч, гравитацийн оронгийн хурд хэмээн таамаглагдаж буй.^[5][6] Гэрэлэй хурданиинь энерги, матери, мэдээсэл дамжаха хамагай дээдэ хурдан,^[7][8] яагаад гэбэл "үүнһээ хурдалбал шалтагаан-үрэ дагабариин зайлшагүй холбоое үгы болгоно."^[9] Иимэ түрэлэй согсо системэдэ "үрэ дагабари" "шалтагаанай" хаа үмэнэ үзэгдэхэ болоно. Иимэ шалтагаан-үрэ дагабариин хуулиие зүршэһэн тохёолдол байхагүй тула^[10] парадокс үүдхэнэ. Гэрэлэй хизгаартай хурданиинь электроникэй түхөөрэмжүүдэй ажаллагаанай хурдые хизгаарладаг хүсэн зүйл.^[11]

Шэл, агаар зэрэг тунгалиг материалаар гэрэлэй тархаха жэнхэни хурданиинь c-һээ бага. c ба тухайн материалда гэрэлэй тархаха v хурдын харисаае материалай n хугарлын элидхэгшэ гэнэ (n = c / v). Жэшээнь үзэгдэхэ гэрэлэй хубида шэлэй хугарлын элидхэгшэнь 1.5 болоод энэнь үзэгдэхэ гэрэл c / 1.5 ≈ 200,000 км/с хурдатай тархадаг гэһэн үгэ. Үзэгдэхэ гэрэлэй хубидаха агаарай хугарлын элидхэгшэнь 1.0003, иинхүү агаар дахи гэрэлэй тархаха хурданиинь вакуумынхитай эжэл.

Зүүлтэ

1. Загбар:SIbrochure
2. Penrose, R (2004). The Road to Reality: A Complete Guide to the Laws of the Universe. Vintage Books, 410–1. ISBN 9780679776314. “... the most accurate standard for the metre is conveniently defined so that there are exactly 299,792,458 of them to the distance travelled by light in a standard second, giving a value for the metre that very accurately matches the now inadequately precise standard metre rule in Paris.”
3. (2008) The Natural Laws of the Universe: Understanding Fundamental Constants. Springer, 43–4. ISBN 0387734546.
4. Duke, PJ (2000). “Radiation from moving electrons”, Synchrotron Radiation: Production and Properties. Oxford University Press. ISBN 0198517580.
5. Schwinger, JS [1986] (2002). “Gravitational waves”, Einstein's Legacy: The Unity of Space and Time, Reprint, Courier Dover. ISBN 0486419746.
6. Ni, W-T (2005). «Empirical foundation of the relativistic gravity». International Journal of Modern Physics D 14: 901–21. doi:10.1142/S0218271805007139.
7. Greene, G (2003). The Elegant Universe. W. W. Norton, 55–6. ISBN 0393058581.
8. Davies, PCW (1979). The Forces of Nature. Cambridge University Press, 127–8. ISBN 052122523X.
9. Taylor, EF (1992). Spacetime Physics. W. H. Freeman, 74–5. ISBN 0716723271.
10. Zhang, YZ (1997). Special Relativity and Its Experimental Foundations, Advanced Series on Theoretical Physical Science. World Scientific, 172–3. ISBN 9810227493.
11. Kirk, AG (2006). “Free-space optical interconnects”, Optical Interconnects: The silicon approach. Birkhäuser. ISBN 3540289100.
    Hall, SG (2000). High Speed Digital System Design: A Handbook of Interconnect Theory and Design Practices. Wiley. ISBN 0471360902.
    Gad, E (2008). “Model-order reduction of high-speed interconnects using integrated congruence transform”, Model Order Reduction. Springer. ISBN 3540788409.