Монгол хэлэн

Монгол хэлэн (Монгол: Монгол хэл ,^[3]) - Алтайн хэлэнэй бүлын нэгэ хэлэн, монголшуудай хэлэн. Монгол Уласай албан ёһоной хэлэн.

Монгол хэлэн
ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠬᠡᠯᠡ
Тараалга	Монгол Улас; Хитад Уласай Үбэр Монгол орониие багтаагаад найман можо орон; Оросой Буряад Улас, Хальмаг Улас, бусад газар; бусад улас
Арад түмэн	Монголшууд
Түрэлхи хэлэтнэй тоо	6,5 сая хүн
Хэлэнэй ангилал	Монгол хэлэн Түб Монгол Монгол хэлэн
Үзэг бэшэг	Кирилл, Монгол бэшэг, Вагиндра бэшэг
Албан ёһоной хэрэглээ
Улас	Монгол Нютагай албан хэлэн:  Хитад (Үбэр Монгол)
Тохируулагша байгууллага	Монгол Улас: Түрын хэлэнэй зүблэл[1] Хитад: Монгол хэлэ бэшэгэй ажалай зүблэл[2]
Томьёолбори
ISO 639-1	mn
ISO 639-2	mon
ISO 639-3	mon – Монгол хэлэн бүхлээрээ Дотор нь ялгасан нь: khk – Халха-монгол mvf – Ондоо монгол

Монголшууд

Алтай хэлэнэй изагуурай юрэнхы шэнжэ болохо SOV (субъект-объект-үйлэ үгэ) гэһэн дарааллаар орно. Мүн нэрэ үгын холбооһоо болон үйлэ үгын хубиралынь үгын түгэсхэлынь хубирха заршамтай. Аялганай тааралдалда захирагдана.

Грамматикын байгуулалтын хубида монгол хэлэн залгамал хэлэн болоно. Аялган абяанууд аялганай тааралдалай хуулида захирагдадаг, мүн түргэн, удаан гэжэ илгардаг. Буряад хэлэн өөрын гэhэн онсолигтой, тон баялиг үгын hантай юм. Монголшууд 95 %-нь монгол хэлые.

Монгол хэлэнэй Халх-Буряад-Хальмаг товч толи бэшэг

Гол үгүүлэл: Монгол хэлэнэй Халх-Буряад-Хальмаг товч толи бэшэг

Монгол хэлэнэй Халх-Буряад-Хальмаг товч толи бэшэг энэ Монгол хэлэнэй Монгол улас дахь Халх, ОХУ-д хэрэглэгдэж буй Буряад, Хальмаг аялгуудын бичиглэлийн зэрэгцүүлэн харьцуулсан жагсаалт юм.

Монголшууд Түб Аазийн харилцан ялгаатай орнуудад тархан суурьшиж, нэг бус олон тусгаар улс дотор багтан байгаа тул үсэг бичгийн систем гү, али цагаан толгой зарим үг үсгээр ялгаатай дуудагдан, бичигдэх болсон учраас хоорондоо ойлголцохгүй байх явдал гаргахгүйн тулд түгээмэл хэрэглэгддэг үгсийг харьцуулан жишиж үзүүлэв. Энэ нь Монгол хэлээр хэлэлцэгсэд хил хязгаараар хязгаарлагдсан ч хоорондоо ойлголцох, үндэстэний хэл, соёлоо хадгалан хөгжүүлэхэд дэмжлэг болох зорилготой юм.

• Монгол уласад албан ёсоор хэрэглэгдэж буй Халх Монгол кирилл бичгээр бичигдсэн үгсийг нэгдүгээр баганад,
• Ородой Холбооной Улас (ОХУ)-ын Бүгдэ найрамдаха Буряад Уласад албан ёсоор хэрэглэгдэж буй Буряад кирилл бишэгээр бичигдсэн үгсийг хоёрдугаар баганад,
• ОХУ-ын Бүгд найрамдах Хальмаг Уласад албан ёсоор хэрэглэгдэж буй Хальмаг кирилл бичгээр бичигдсэн үгсийг гуравдугаар баганад
• Эргэлзээтэй утгыг тайлахын тулд ОХУ-д албан ёсоор хэрэглэгддэг Ород хэлэнийг Ород кирилл бичигт хөрвүүлсэнийг тавдугаар баганад тус тус харууллаа.

Кирилл Монгол бэшэг

  Кирилл + э/а

№	Кирилл	Нэрэ	Харгалзах олон улсын абяа зүйн үсэг	ISO 9	Стандарт	THL (англ)	Library of Congress (англ)
1	Аа	а	a	a	a	a	a
2	Бб	бэ	p, pʲ, b	b	b	b	b
3	Вв	вэ	w, wʲ	v	v	w	v
4	Гг	гэ	ɡ, ɡʲ, k, ɢ	g	g	g	g
5	Дд	дэ	t, tʲ, d	d	d	d	d
6	Ее	е	jɛ~jɜ, e	e	ye, yë	ye, yö	e
7	Ёё	ё	jɔ	ë	yo, yö	yo	ë
8	Жж	жэ	tʃ, dʒ	ž	j	j	zh
9	Зз	зэ	ts, dz	z	z	z	z
10	Ии	и	i	i	i	i	i
11	Йй	хагас и	i	j	ĭ	i	ĭ
12	(Кк)	ка	(k, kʲ)	k	k	k	k
13	Лл	эл	ɮ, ɮʲ	l	l	l	l
14	Мм	эм	m, mʲ	m	m	m	m
15	Нн	эн	n, nʲ, ŋ	n	n	n	n
16	Оо	о	ɔ	o	o	o	o
17	Өө	ө	o	ô	ö	ö	ö
18	(Пп)	пэ	(pʰ, pʰʲ)	p	p	p	p
19	Рр	эр	r, rʲ	r	r	r	r
20	Сс	эс	s	s	s	s	s
21	Тт	тэ	tʰ, tʰʲ	t	t	t	t
22	Уу	у	ʊ	u	u	u	u
23	Үү	ү	u	ù	ü	ü	ü
24	(Фф)	фэ, фа, эф	(f)	f	f	f	f
25	Хх	хэ, ха	x, xʲ	h	x	kh	kh
26	Цц	цэ	tsʰ	c	c	ts	ts
27	Чч	чэ	tʃʰ	č	č	ch	ch
28	Шш	ша, эш	ʃ	š	š	sh	sh
29	(Щщ)	ща, эшчэ	(stʃ)	ŝ	šč	shch	shch
30	Ъъ	хатуугийн тэмдэг		ʺ	ı	ʺ	ı
31	Ыы	эр үгийн ы	i	y	y	î	y
32	Ьь	зөөлний тэмдэг	ʲ	ʹ	ʹ	ĭ	i
33	Ээ	э	e	è	e	e	ê
34	Юю	ю	jʊ, ju	û	yu, yü	yu, yü	iu
35	Яя	я	ja, j	â	ya	ya	ia

Мөн үзэхэ

• Хальмаг хэлэн
• Монгол хэлэнэй Халх-Буряад-Хальмаг товч толь бичиг
• Буряад хэлэн

Лавлах бичиг

1. Törijn alban josny helnij tuhaj huul'. MongolianLaws.com (2003-05-15). the original on 2009-08-22 үдэрһөө архивлагдаһан. 2009-03-27 үдэртэ хандаһан.
2. "Mongγul kele bičig-ün aǰil-un ǰöblel". See Sečenbaγatur et al. 2005: 204.
3. Rendered in Unicode as ᠮᠣᠨᠭᠭᠣᠯ ᠬᠡᠯᠡ

Холбооһон

• Monumenta Altaica Архивировалһан 16 долоо һара 2011 оной. grammars, texts, dictionaries and bibliographies of Mongolian and other Altaic languages
• Mongolian language courses Архивировалһан 20 хоёр һара 2019 оной. provided by the American Center for Mongolian studies
• Lingua Mongolia Архивировалһан 24 дүрбэ һара 2009 оной. information on Classical Mongolian, including an online dictionary
• GB18030 Support Package for Windows 2000/XP includes Classical Mongolian font
• Mongolian Cyrillic Character Transliteration (freeware)
• Webster's Mongolian-English dictionary Архивировалһан 22 арбан хоёр һара 2005 оной.
• Mongolian-English-German-Korean-Japanese-Russian dictionary Архивировалһан 1 нэгэ һара 2015 оной.
• Mongolian bilingual dictionaries
• Bolor Mongolian-English dictionary
• Mongolian Etymological Dictionary compiled by Andras Rajki
• Monolingual dictionary based on the standard dictionary compiled by Tsevel

Хэтдээ унших

• (Монгол) Amaržargal, B. 1988. BNMAU dah' mongol helnij nutgijn ajalguuny tol' bichig: halh ajalguu. Ulaanbaatar: ŠUA.
• Apatóczky, Ákos Bertalan. 2005. On the problem of the subject markers of the Mongolian language. In Wú Xīnyīng, Chén Gānglóng (eds.), Miànxiàng xīn shìjìde ménggǔxué [The Mongolian studies in the new century : review and prospect]. Běijīng: Mínzú Chūbǎnshè. 334–343. ISBN 7-105-07208-3.
• (日本語) Ashimura, Takashi. 2002. Mongorugo jarōto gengo no -lɛː no yōhō ni tsuite. TULIP, 21: 147–200.
• (Монгол) Bajansan, Ž. and Š. Odontör. 1995. Hel šinžlelijn ner tomjoony züjlčilsen tajlbar tol. Ulaanbaatar.
• (Монгол) Bayančoγtu. 2002. Qorčin aman ayalγun-u sudulul. Kökeqota: ÖMYSKQ. ISBN 7-81074-391-0.
• (Монгол) Bjambasan, P. 2001. Mongol helnij ügüjsgeh har'caa ilerhijleh hereglüürüüd. Mongol hel, sojolijn surguul: Erdem šinžilgeenij bičig, 18: 9–20.
• Bosson, James E. 1964. Modern Mongolian; a primer and reader. Uralic and Altaic series; 38. Bloomington: Indiana University.
• Brosig, Benjamin. 2009. Depictives and resultatives in Modern Khalkh Mongolian. Hokkaidō gengo bunka kenkyū, 7: 71–101.
• Chuluu, Ujiyediin. 1998. Studies on Mongolian verb morphology. Dissertation, University of Toronto.
• (Монгол) Činggeltei. 1999. Загбар:Unicode. Kökeqota: ÖMAKQ. ISBN 7-204-04593-9.
• (Монгол) Coloo, Ž. 1988. BNMAU dah' mongol helnij nutgijn ajalguuny tol' bichig: ojrd ajalguu. Ulaanbaatar: ŠUA.
• (English) Djahukyan, Gevork. (1991). Armenian Lexicography. In Franz Josef Hausmann (Ed.), An International Encyclopedia of Lexicography (pp. 2367–2371). Berlin: Walter de Gruyter.
• Загбар:Zh icon [Dobu] Dàobù. 1983. Ménggǔyǔ jiǎnzhì. Běijīng: Mínzú.
• (Монгол) Garudi. 2002. Dumdadu üy-e-yin mongγul kelen-ü bütüče-yin kelberi-yin sudulul. Kökeqota: ÖMAKQ.
• Georg, Stefan, Peter A. Michalove, Alexis Manaster Ramer, Paul J. Sidwell. 1999. Telling general linguists about Altaic. Journal of Linguistics, 35: 65–98.
• Guntsetseg, D. 2008. Differential Object Marking in Mongolian. Working Papers of the SFB 732 Incremental Specification in Context, 1: 53–69.
• Hammar, Lucia B. 1983. Syntactic and pragmatic options in Mongolian - a study of bol and n'. Ph.D. Thesis. Bloomington: Indiana University.
• [Köke] Harnud, Huhe. 2003. A Basic Study of Mongolian Prosody. Helsinki: Publications of the Department of Phonetics, University of Helsinki. Series A; 45. Dissertation. ISBN 952-10-1347-8.
• (日本語) Hashimoto, Kunihiko. 1993. <-san> no imiron. MKDKH, 43: 49–94. Sapporo: Dō daigaku.
• (日本語) Hashimoto, Kunihiko. 2004. Mongorugo no kopyura kōbun no imi no ruikei Архивировалһан 25 хоёр һара 2009 оной.. Muroran kōdai kiyō, 54: 91–100.
• Janhunen, Juha (ed.). 2003. The Mongolic languages. London: Routledge. ISBN 07700711333 Загбар:Please check ISBN
• Janhunen, Juha. 2003a. Written Mongol. In Janhunen 2003: 30–56.
• Janhunen, Juha. 2003b. Para-Mongolic. In Janhunen 2003: 391–402.
• Janhunen, Juha. 2003c. Proto-Mongolic. In Janhunen 2003: 1–29.
• Janhunen, Juha. 2003d. Mongol dialects. In Janhunen 2003: 177–191.
• Janhunen, Juha. 2006. Mongolic languages. In K. Brown (ed.), The encyclopedia of language & linguistics. Amsterdam: Elsevier: 231–234.
• Johanson, Lars. 1995. On Turkic Converb Clauses. In Martin Haspelmath and Ekkehard König (eds.), Converbs in cross-linguistic perspective. Berlin: Mouton de Gruyter: 313–347. ISBN 978-3-11-014357-7.
• Загбар:Ko icon Kang, Sin Hyen. 2000. Tay.mong.kol.e chem.sa č-uy uy.mi.wa ki.nung. Monggolhak [Mongolian Studies], 10: 1–23. Seoul: Hanʼguk Monggol Hakhoe [Korean Association for Mongolian Studies].
• Karlsson, Anastasia Mukhanova. 2005. Rhythm and intonation in Halh Mongolian. Ph.D. Thesis. Lund: Lund University. Series: Travaux de l'Institut de Linguistique de Lund; 46. Lund: Lund University. ISBN 91-974116-9-8.
• Ko, Seongyeon. 2011. Vowel Contrast and Vowel Harmony Shift in the Mongolic Languages. Language Research, 47.1: 23-43.
• (Монгол) Luvsanvandan, Š. 1959. Mongol hel ajalguuny učir. Studia Mongolica [Mongolyn sudlal], 1.
• (Монгол) Luvsanvandan, Š. (ed.). 1987. (Authors: P. Bjambasan, C. Önörbajan, B. Pürev-Očir, Ž. Sanžaa, C. Žančivdorž) Orčin cagijn mongol helnij ügzüjn bajguulalt. Ulaanbaatar: Ardyn bolovsrolyn jaamny surah bičig, setgüülijn negdsen rjedakcijn gazar.
• (日本語) Matsuoka, Yūta. 2007. Gendai mongorugo no asupekuto to dōshi no genkaisei. KULIP, 28: 39–68.
• (日本語) Mizuno, Masanori. 1995. Gendai mongorugo no jūzokusetsushugo ni okeru kakusentaku. TULIP, 14: 667–680.
• (Монгол) Mönh-Amgalan, J. 1998. Orčin tsagijn mongol helnij bajmžijn aj. Ulaanbaatar: Moncame. ISBN 99929-951-2-2.
• (Монгол) Nadmid, Ž. 1967. Mongol hel, tüünij bičgijn tüühen högžlijn tovč tojm. Ulaanbaatar: ŠUA.
• (Монгол) Norčin et al. (eds.) 1999. Mongγol kelen-ü toli. Kökeqota: ÖMAKQ. ISBN 7-204-03423-6.
• Okada, Hidehiro. 1984. Mongol chronicles and Chinggisid genealogies Архивировалһан 5 нэгэ һара 2023 оной.. Journal of Asian and African studies, 27: 147–154.
• (Монгол) Öbür mongγul-un yeke surγaγuli. 2005 [1964]. Odu üy-e-yin mongγul kele. Kökeqota: ÖMAKQ. ISBN 7-204-07631-1.
• Poppe, Nicholas. 1955. Introduction to Mongolian comparative studies. Helsinki: Finno-Ugrian Society.
• Poppe, Nicholas. 1970. Mongolian language handbook. Washington D.C.: Center for Applied Linguistics.
• (Монгол) Pürev-Očir, B. 1997. Orčin cagijn mongol helnij ögüülberzüj. Ulaanbaatar: n.a.
• Rachewiltz, Igor de. 1976. Some Remarks on the Stele of Yisuüngge. In Walter Heissig et al., Tractata Altaica - Denis Sinor, sexagenario optime de rebus altaicis merito dedicata. Wiesbaden: Harrassowitz. pp. 487–508.
• Rachewiltz, Igor de. 1999. Some reflections on so-called Written Mongolian. In: Helmut Eimer, Michael Hahn, Maria Schetelich, Peter Wyzlic (eds.). Studia Tibetica et Mongolica - Festschrift Manfred Taube. Swisttal-Odendorf: Indica et Tibetica Verlag: 235–246.
• (Монгол) Rinchen, Byambyn (ed.). 1979. Mongol ard ulsyn ugsaatny sudlal helnij šinžlelijn atlas. Ulaanbaatar: ŠUA.
• Rybatzki, Volker. 2003. Middle Mongol. In Janhunen 2003: 47–82.
• (Монгол) Sajto, Kosüke. 1999. Orčin čagyn mongol helnij "neršsen" temdeg nerijn onclog (temdeglel). Mongol ulsyn ih surguulijn Mongol sudlalyn surguul' Erdem šinžilgeenij bičig XV bot', 13: 95–111.
• (Монгол) Sanžaa, Ž. and D. Tujaa. 2001. Darhad ajalguuny urt egšgijg avialbaryn tövšind sudalsan n'. Mongol hel šinžlel, 4: 33–50.
• (Русский) Sanžeev, G. D. 1953. Sravnitel'naja grammatika mongol'skih jazykov. Moskva: Akademija Nauk USSR.
• (Монгол) Sečen. 2004. Odu üy-e-yin mongγul bičig-ün kelen-ü üge bütügekü daγaburi-yin sudulul. Kökeqota: ÖMASKKQ. ISBN 7-5311-4963-X.
• Sechenbaatar [Sečenbaγatur], Borjigin. 2003. The Chakhar dialect of Mongol: a morphological description. Helsinki: Finno-Ugrian society. ISBN 952-5150-68-2.
• (Монгол) Загбар:Unicode 2005. Загбар:Unicode [A guide to the regional dialects of Mongolian]. Kökeqota: ÖMAKQ. ISBN 7-204-07621-4.
• Загбар:Cn icon Siqinchaoketu [=Sečenčoγtu]. 1999). Kangjiayu yanjiu. Shanghai: Shanghai Yuandong Chubanshe.
• Slater, Keith. 2003. A grammar of Mangghuer. London: RoutledgeCurzon. ISBN 978-0-7007-1471-1.
• Starostin, Sergei A., Anna V. Dybo, and Oleg A. Mudrak. 2003. Etymological Dictionary of the Altaic Languages, 3 volumes. Leiden: Brill. ISBN 90-04-13153-1.
• Street, John C. 1957. The language of the Secret History of the Mongols. New Haven: American Oriental Society. American Oriental series; 42.
• Street, John C. 2008. Middle Mongolian Past-tense -BA in the Secret History. Journal of the American Oriental Society 128 (3): 399–422.
• Svantesson, Jan-Olof. 2003. Khalkha. In Janhunen 2003: 154–176.
• Svantesson, Jan-Olof, Anna Tsendina, Anastasia Karlsson, Vivan Franzén. 2005. The Phonology of Mongolian. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-926017-6.
• (Монгол) Temürcereng, Загбар:Unicode. 2004. Mongγul kelen-ü üge-yin sang-un sudulul. Kökeqota: ÖMASKKQ. ISBN 7-5311-5893-0.
• (Монгол) Toγtambayar, L. 2006. Загбар:Unicode. Liyuuning-un ündüsüten-ü keblel-ün qoriy-a. ISBN 7-80722-206-9.
• (Монгол) Tömörtogoo, D. 1992. Mongol helnij tüühen helzüj. Ulaanbaatar.
• (Монгол) Tömörtogoo, D. 2002. Mongol dörvölžin üsegijn durashalyn sudalgaa. Ulaanbaatar: IAMS. ISBN 99929-56-24-0.
• (Монгол) Tsedendamba, Ts., Sürengijn Möömöö (eds.). 1997. Orčin cagijn mongol hel. Ulaanbaatar.
• Tserenpil, D. and R. Kullmann. 2005. Mongolian grammar. Ulaanbaatar: Admon. ISBN 99929-0-445-3.
• (Монгол) Tümenčečeg. 1990. Загбар:Unicode Öbür mongγul-un yeke surγaγuli, 3: 102–120.
• The end of the Altaic controversy (review of Starostin et al. 2003)
• Walker, Rachel. 1997. Mongolian stress, licensing, and factorial typology. Rutgers Optimality Archive, ROA-172.
• (Deutsch) Weiers, Michael. 1969. Untersuchungen zu einer historischen Grammatik des präklassischen Schriftmongolisch. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. Asiatische Forschungen, 28. (Revision of 1966 dissertation submitted to the Universität Bonn.)
• Yu, Wonsoo. 1991. A study of Mongolian negation. Ph. D. Thesis. Bloomington: Indiana University.