Монгол
From Wikipedia, the free encyclopedia
From Wikipedia, the free encyclopedia
Монгол Улас болбол Зүүн болон Түб Азида байрладаг улас юм. Хойто талаараа ОХУ, бусад талаараа БНХАУ-тай хиллэдэг, баруун зүгтэ Казахстантай ойро (хилын сэгүүд 38 километр зайтай) байрладаг. Ниислэл болон эгээн томо хотонь ниитэ хүн зоной 40 хуби шахуу оршон һуудаг Улаан Баатар хото юм. Улас түрын засаглалай хэлбэрын хубида нэгэ танхимда парламенттай бүгэдэ найрамдаха улас болоно.
| Монгол Улас Монгол Улс
 | ||||||
|
||||||
| Түрын дуулалай нэрэ: «Монгол уласай түрын дуулал» |
||||||
.svg) |
||||||
| Ниислэл |  Улаан Баатар |
|||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Албан хэлэн | Монгол хэлэн | |||||
| Арад түмэн | 95.1% - Монгол үндэһэтэн 3.9% - Казак үндэһэтэн 1.0% - бусад арад түмэн |
|||||
| Түрэ засаг | Бүгэдэ найрамдаха улас | |||||
| - | Юрэнхылэгшэ | Халтмаагийн Баттулга (АН) | ||||
| - | Юрэнхы сайд | Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ (МАН) | ||||
| Уласай хурал | Монгол Уласай Ехэ Хурал | |||||
| Дэбиcхэр газар | ||||||
| - | Бүхэлидөө | 1,566,600 км2 | ||||
| - | Уһанай процент (%) | 0.43 % | ||||
| Хүн зон | ||||||
| - | Тоосоо (2015) | 3,000,000 | ||||
| - | Хүн зоной нягтарал | 1.76 хүн/км2 | ||||
| ДНБ (ХАШТ) | 2011 оной тоосоо | |||||
| - | Бүгэдэ | $13.264 тэрбум[1] | ||||
| - | Нэгэ хүндэ | $4,743[1] | ||||
| ДНБ (Нэрлэһэн) | 2011 оной тоосоо | |||||
| - | Бүгэдэ | $8.506 тэрбум[1] | ||||
| - | Нэгэ хүндэ | $3,042[1] | ||||
| ОТББЭ (2005) | 33.0[2] (дундаж) | |||||
| ХХИ (2011) |  0.653[3] (дунд) (100) |
|||||
| Мүнгэн тэмдэгтэ | [[Дүхэриг (₮)]] (MNT) | |||||
| Сагай бүһэ | +7 … +8 | |||||
| Интернет домэйн | .mn | |||||
| Телефоной код | +976 | |||||
Монгол үндэһэтэн (95 %), хасаг (3.9 %), уряанхай арад түмэнһөө бүридхэжэ 3 сая (миллион) хүн зонтой. Монгол улас далайда гарсагүй бүгэдэ Бурханай шажан диилэнхэй хүн зоной шүтэлэг юм. Газар нютагай хэмжээгээр дэлхэйн 19-дэхи һуурида байна, 1,564,116 дүрбэлжэн километр нютагынь дунджаар далайн хэмжээнһээ дээшэ 1,580 метр үндэртэ үргэгдэһэн байдаг. Нютагай ехэнхинь тала, хээрэ бүгэдэ хойто болон баруун талаар Алтай, Хангай, Хэнтэй нюруунууд, бусад һалбари ууланууд һунан тогтоһон, урда талада Гоби зонхилно. Хүдөө ажахын һалбарида бэлшээриин мал ажахы эрхэлдэг, мүн гол мүрэнүүдэй ай һаба газарнуудаар улаан буудай, хүнэһэнэй ногоо голшолон таряалдаг. Нүүрһэн, түмэрэй хүдэр, зэд зэргын ашагта малтамал баялиг.
Монгол оронһоо эртын шэмэ шудалалай олдобори баян олдодог. Евразиин нүүдэлшэдэй анханай түрэтэ улас гэжэ алдаршаһан Хүннү МЭҮ 209 ондо Монгол орондо түблэн байгуулагдажа байба. Тэрэнһээ хойшо Түрэг болон үбгэ Монгол хэлэтэй олон улас ээлжэлэн оршон байһан болоод 13-р зуунай эхеэр тархай Монгол аймагуудые Чингис хаан нэгэдхэжэ Ехэ Монгол Улас байгуулагдаһан. 1234 ондо Үгэдэй хаан залгамжалжа, хожомынь 1279 ондо Чингис хаанай аша Хубилай хаан Юань уласые Хитадта түблэн байгуулһан байна. Юань улас унаһанай дараа XIV зуунай үеһөө Монголшууд Сагаан хэрэмһээ хойшохи орондоо дотоодоо дайн самуунтай бага хаадай үе туулаа. 1604—1634 ондо хаан һууһан Лигдэн хаан манжуудта эсэргүү Монголшуудые дахин нэгэдхэхые оролдоһон болобошье тэрэнэй наһа бараһанай дараагаар Чин уласай эрхэшээлдэ субаран орсогооһон. 1911 ондо Чин гүрэн нурахань тодорхой болоһоноор Монголшууд тусгаар тогтонолоо зарлан тунхаглажа Богдо хаанта Монгол улас байгуулагдаһаншье 1921 он хүрэтэр бүринээр тусгаар тогтоножо шадаагүй. 1945 ондо СССР-һээ бусад гадаадын уласуудаар хүлеэн зүбшөөрэгдэжэ, 1961 ондо НҮБ-ын гэшүүн, бүрин эрхэтэ улас болоһон. 1924 оной үндэһэн хууляар Бүгд Найрамдах Монгол Арад Улас нэрэтэй боложо, СССР-эй нүлөөгөөр коммунис улас түрын дэглэм, ниигэм журамай эдэй засагаар замнаһан. 1990 ондо бусад социалис уласуудын адли арадшалһан дэглэм, заха зээлиин эдэй засагта шэлжэһэн.
Эртэ дээр үеһөө мүнөөнэй Монгол уласта бэлшээриин нүүдэлшэд амидаржа байһан ба хааяа нэгэдэжэ томо улас гүрэнүүдые байгуулжа бэлэй. Эдэһээ анханайхинь болохо Хүннү гүрэн МЭҮ 209 ондо Модун шаньюйгаар ударидуулан түрэтэ улас үүсхэһэн юм. Энэ гүрэн богони хугасаанай дотор Цинь уласта аюул ушаруулһан эгээн гол хүсэн боложо, уламаар Сагаан хэрэм баригдаха шалтагааниинь болоһон. Сагаан хэрэм өөрөө жанжан Мэнь Тианай үедэ 300,000 сэрэгээр хамгаалагдажа байба. Хүннүгэй дараа Сяньби, Жужан улас, Муюн, Тоба зэргэ эртын Монголшуудай байгуулһан уласууд оршожо ябаһаар 6-р зуунда Түрэгүүдтэ дарагдаж, 8-р зуунай үедэ уйгурнууд залгамжалан улас байгуулжа, тэрэнэй дараа Киданууд залгамжалһан байна. 10-р зуунһаа эхилэн зэргэсэһэн олон аймагууд байгуулагдаһан болоод, 1182—1206 онуудта Чингис хаанай Хамаг Монголой ханлигта бүгэдэ нэгэдхэгдэжэ, Ехэ Монгол Улас байгуулагдаһан.
Монгол Уласай түүхэдэхи эгээн хүсэрхэг байһан үе болбол Чингис хаан 1206 ондо Монголой обог, аймагуудые нэгэдхэн Ехэ Монгол Уласые байгуулжа, Ази, Европын оронуудые сэрэгэй хүсөөр байлдан дахуулһан ябадал юм. Чингис хаанай залгамжалагша хаад үргэлжлүүлэн аян дайн үүсхэжэ, нютагаа тэлһэнээр дэлхэйн түүхэдэ эгээн уудам газар нютагта (33,000,000 ам дүрбэлжэн километр) Монголой эзэнтэ гүрэн гэжэ тодоор тэмдэглэгдэһэн. Монголшуудай аян дайн баруун зүгтэ Адриатын тэнгис, Мамлук, зүүндэ Япон, урдада Филиппинэй Ява арал хүрэбэ.[4] Монголой эзэнтэ гүрэнэй Сагаадай Алтан ордоной уласынь торгоной зам утаашань оршожо дэлхэйн худалдаанай гол түб боложо тухайн үедэ оршон тогтоножо байһан газар нютагтаа олон хото һуурин бии болгоһон. Тэрэ үедэ хитадай луужан шаажан зэргэ томо нээлтэнүүд бии болоһон. Иимэһээ Монголшууд дэлхэйн хүгжэлдэ маша томо хуби нэмэри оруулһан Гэвч 14-р зуунай дунда үеһөө дотоодын зүршэл тэмсэл, гадна бодолго, ябуулга Монголой эзэнтэ гүрэн, Юань уласые задалан бутаргажа, бусадай эрхэшээлдэ ороходо хүргэһэн.
17-р зуунай үеһөө Манжууд зүүн Азида хүсэрхэгжэжэ эхилһэн юм. 1636 ондо Алтан урагай һүүлшын хаан Лигдэн өөд болоһоноор Үбэр Монголые эрхэндээ оруулжа, 1691 ондо халханууд дагаар ороһон юм. Иигэһэнээр Ойрадһаа бусад Монголшууд Манжа Чин Уласай бүрэлдэхүүндэ оробо. 1696 ондо Манжын түримхэйлэлдэ Галдан хаан илагдан наһа бараһаншье 1755 он хүрэтэр Зүүнгарай хаанта улас тусгаар байһан. Ехэнхи түүхэшэд Монголшууд 1691 ондо Манжын даралалда ороһон гэжэ үзэдэг болобошье энэнь этигэшэгүй ойлголто юм. Ушарынь одоогой баруун Монгол гү, али Ойрадууд тэрэ үедэ тусгаар уласай шэнжээ хадагалжа оршон байһан болоод 1758 ондо хүрэтэр энэ байдалаа хадагалжа байһан гэжэ үзэжэ үндэһэтэй юм. 1636 ондо Үбэр Монгол, 1691 ондо Ара Монгол, 1755 ондо Баруун Монгол Манжада эзэлэгдэһэн гэжэ үзэбэл үлүү зохистой мэтэ. Манжын үеын Монголдо хамжалгата ёһо тогтожо, алибаа эргэншэл бии болохонь хаалтатай байһан. 20-р зуунай эхинэй Манжын «Шэнэ засагай бодолго» монголшуудые шууд усадхаха бодолго байһан тула монголшууд тусгаар уласаа дахин байгуулхаар тэмсэн эхилээ һэн. Энэ үедэ Манжа улас нуража унахань нэгэнтэ тодорхой болоһон байһан болоод Да лам Цэрэнчимэд, Богдо гэгээн зэргэ хүнүүд тэмсэлые ударидажа байба.
20-р зууны эхээр Манжа Чин улас доройтож мөхөх болоһон завшаанаар Богд Гэгээн тэргүүтэй Ар Монголын ба бусад Монгол ноёд ударидан Манжын засаглалыг халж, 1911 оной 12 һарын 29-нд тусгаар тогтоносон Богд Хаант Монгол Уласые зарлав. Нийслэл Хүрээ, Улиастай, Ховд дахь амбан болон дарангуй цэргүүдийг 1911—1912 онуудад Монгол цэргүүд хөөж, Үбэр Монголые чөлөөлөх аян мордож Хаалган хүрэтэр давшсан ч, Хаант Орос, Хитад хоёр орны шахалтаас боложо, бусад Монголшуудаа нэгэдхэжэ чадаагүй. 1915 оной Хиагтын гэрээгээр Хаант Орос ба Хитадын шахалтаар Монгол уласые Хитадын бүрэлдэхүүн дэх автономит (өөртөө засах эрхт) улас болголоо. 1919 ондо Хитадын цэргийн эрхтэн Ар Монголой нийслэл Өргөөг эзэлж, өөртөө засах эрхийг устгав. Энэ хүнд нөхцөлд Монголой хубисхалшад Оросын улаан армийн дэмжлэгтэйгээр 1921 ондо эх орноо гадаадын дарангуйллаас чөлөөлж, тусгаар тогтонолоо сэргээн зарлалаа. Үүний дараа 1924 оной 11 һарын 26-нд анханай Үндэһэн хуулиа баталж тусгаар тогтонолоо тунхагласан юм. Монголой тусгаар тогтониһон хэд хэдэн удаагийн шалгалт туулһан юм. 1939 ондо Японы түримхэйлэгчид Халхын голоор нэвтрэн орж ирж дайн өдөөсөн болоод ЗХУ-тай 1936 ондо байгуулһан Харилцан туслалцах протоколын ёһоор ЗХУ тусламж үзүүлж Г. К. Жуковоор ударидуулһан Шэбэр, Үбэр Байгал, Уралын цэргийн тойргийн дивизүүдээс бүрдсэн Монгол-Зөвлөлтийн арми байгуулж ялалт хийсэн.
дэлхэйн хоёрдугаар дайны дараа 1945 ондо болоһон Ялтын бага хурлын үр дүнд Монгол уласай тусгаар тогтонолыг ЗХУ, БНХАУ-ууд албан ёсоор хүлеэн зүбшөөрч Монгол уласай тусгаар тогтониһон олон уласай хэмжээнд бүрэн баталгаажжээ.
Монгол улас хэдийгээр бүрэн тусгаар тогтоносон болобошье 1921 оной хубисхалаас хойшо 68 жилийн турш ЗХУ-ын нүлөөнд, улас төр, эдэй засагай хубид Зөвлөлтийн загварыг баримтлан хөгжиж ирсэн юм. Гэвч түүхийн энэ үедэ Монголд соёл, шинжлэх ухаан, техник технологийн томохон өөрчлөлтийг хийсэн юм. 1924 ондо Монголой сүүлчийн хаан 8-р Богд Жавзандамба хутагт наһа бараһан болоод мүн ондо Богдын дүр тодруулахыг хоригложээ. 1924 он 11-р һарын 26-ны өдөр анхдугаар Үндэһэн хуулиа баталж Бүгд найрамдах уласай зарлан тунхаглажээ. Ингэснээр хаант уласай хэлбэрээс татгалзсан юм. Түүнчлэн 1940, 1960 ондо Үндэһэн хуулийг дахин шинэчлэн баталж байжээ. Энэ нь улас орны тухайн үеийн хөгжил, улас түрын хүрээнд дэвшүүлсэн зорилтоос хамаарч байжээ. Социализмийн үедэ Соёлын довтолгоо, Нэгэдэлжэхэ хөдөлгөөн, Атрын аян зэргэ томохон хөдөлгөөн, аян улас орон даяар өргөж байба. Энэ нь манай орныг хүн зоной соёл, амьдрах хэв маяг, эдэй засагай бүтэц, тогтолцооной хубид эрс өөрчлөлтийг авч ирсэн юм.
1989—1990 ондо ЗХУ болон дорнод Европын орнуудад өрнөсөн арадчиллын төлөөх тэмцэл Монгол уласта ч нүлөөлж 1989 оной 12 һарын 10-нд Арадчиллын төлөөх анханай цуглаан боложо Монголой Арадчилһан Холбоо байгуулагдаһанаа зарлажээ. Үүний дараа шил шилээ даран олон жагсаал, цуглаан зохиогдох боложо олон ч хөдөлгөөн холбоод байгуулагджээ.
1990 оной 3 һарын 7-нд МоАХ-ны зарим гишүүд Монголд анх удаа улас түрын өлсгөлөн зарлан, тухайн үедэ түрын эрх барьж байһан МАХН-ын түб хорооной Улас түрын товчоог огцрохыг шаарадсан байна. Тэдний шаарадлагыг эрх баригчид хүлеэн авч 3 һарын 9-ний орой Улас түрын товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, Монгол уласта олон намын оролцоо бүхий чөлөөт сонгууль явуулах боложоээ.
анханай чөлөөт арчилһан сонгуулиар байгуулагдаһан Арадай Ехэ Хурал 76 хоног хуралдаж 1992 оной 1 һарын 12-нд хүний эрх, эрх чөлөө, хувийн өмч эзэмшэхэ эрхийг баталгаажуулһан шинэ Үндэһэн хуулийг баталснаар Монгол улас арадчиллын замыг эрьелт буцалтгүй сонгосон юм.
Монголой улас түрын системийг парламентын засаглалтай арадчилал гэжэ тодорхойлох болоод энэ нь Монгол уласай үндэһэн хууляар захирагддаг. Үндэһэн хуули нь чөлөөтэй үзэл бодлоо илэрхийлэх, хүний эрх, чөлөөтэй шашинаа шүтэх зэргэ эрхийг Монгол иргэдэд олгодог. Монголой мэдээллийн һалбари бол телевизийн сувгууд ба компаниудын эзэмшилтэй сонин хэвлэлтэй. Монголой олон улас түрын намуудаас хоёр нь чухал үүрэгтэй. 2004 оной 7 һарын 27 хүрэтэр хуучнаар коммунист Монгол Арадай хубисхалт Нам нь зонхилох нам байжээ. эгээн чухал сөрөг хүчин нь 1996 оноос 2000 он хүрэтэр түрын эрхийг барьсан Арадчилһан Нам юм.
1992 ондо шинэ Үндсэн хуулийг баталснаар, Уласай Ехэ Хуралай сонгуулийг арадчилһан зарчмаар явуулж эхэлжээ.
1992 оной сонгуульд МАХН ялалт байгуулж, УИХ-д 70 суудлыг авчээ. 1996 ондо Монголой Арадчилһан Холбоо, арадчилһан намуудын эвсэл тус уласай эдэй засаг ба улас төрд шинэчлэлт, өөрчлөлтийг гүйцэтгэх шинэ хөтөлбөр боловсруулж оролцсоной дүнд сонгуульд онцгой ялалт байгуулһан. Энэ санал хураалтаар Уласай Ехэ Хуралай 76 суудлын 50-ийг нь Арадчилһан Холбоо эвсэл, 25 суудлыг МАХН авсан байна. 2000 оной сонгуулиар МАХН 72 бусад (АН, машаСН, МИЗН) 4 суудал авсан юм. Харин 2004 оной сонгуулиар МАХН 38, Эх Орон-Арадчилал эвсэл 34, МБНН 1, бие даагчид 3 суудал авсан байна. 2008 оной парламентийн сонгуульд МАХН ялалт байгуулж арад түмэн булхайтай гэжэ үзэж, бослого гаргаж, энэ нь сүүлдээ үймээн самуун боложо хувирсан. Улас орондо үүссэн нөхцөл байдалын уламаас МАХН ба АН эвсэхээр шийдвэрлэж хамтарсан Засагай газар байгуулжээ. 2010 оной 10 сарад МАХН нь нэрээ сольж МАН (Монгол Арадай Нам) болоһон болоод МУ-ын 3 дахь ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр шинээр нам байгуулан тэрэнэйгээ МАХН гэжэ нэрлэжээ.
Үндэһэн Хуулид зааснаар Ерөнхийлөгч нь Монгол Уласай түрын тэргүүн болоод арад түмний эв нэгдлийн илэрхийлэгч болно. Уласай Ехэ Хуралай сонгуулиас гадна тус уласай Ерөнхийлөгчийг 4 жил тутамд шууд сонгодог.
Ерөнхийлөгч нь Ехэ хурлын шийдвэрүүдийн хэрэгжилтэд хориг тавьж чадна. Энэ шийдвэрийг уласай ехэ хурал 2/3-с дээш хувийн саналаар эсэргүүцвэл ерөнхийлөгчийн хориг мүн хүчингүй болдог. Монгол уласай Үндэһэн Хуули Ерөнхийлөгч болоход 3 шаарадлага тавьдаг. Үүнд:
Одоогийн Ерөнхийлөгч бол Цахиагийн Элбэгдорж юм.
Уласай Ехэ Хурал нь 76 суудалтай ба УИХ-ын дарга ударидана. Одоо мөрдөгдөж буй сонгуулийн хууляар 21 аймаг ба нийслэлийн 9 дүүргэ нь тус бүрдээ олон мандаттай томсгосон тойргууд болно. УИХ-ын даргыг УИХ-ын гишүүд дундаасаа сонгодог. Одоогийн УИХ-ын дарга бол Дамдингийн Дэмбэрэл юм
Монгол Уласай Ерөнхий Сайд
Ерөнхий сайд нь парламентад эгээн олон суудал бүхий нам эвслээс Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөн санал болгосны ёһоор Уласай Ехэ Хурлаас томилогддог. Одоогийн ерөнхий сайд бол Сүхбаатарын Батболд юм.
Монгол Уласай Засагай Газар
Засагай газар нь 11 яам, 15 сайдаас (ерөнхий сайдыг оролцуулаад) бүрдэнэ.
| Rank | Нэрэ | Монгол хэлэн | Хүн зон (1979 est.[5][6][7]) |
Хүн зон (1989 est.[5][8]) |
Хүн зон (2000 census[5][9]) |
Хүн зон (est. 2008[5]) |
Change since 1979 | Growth Percentage | Administrative Unit |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1. | Улаан Баатар * | Улаанбаатар ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ | 396,300 | 540,600 | 711,900 | 1,008,738 | 612,438 | +5.2 % | Ulaanbaatar |
| 2. | Эрдэнитэ хото | Эрдэнэт ᠡᠷᠳᠡᠨᠢᠲᠦ | 29,100 | - | 68,310 | 86,866 | 57,766 | +6.6 % | Orkhon |
| 3. | Дархан хото | Дархан ᠳᠠᠷᠬᠠᠨ | 49,100 | - | 65,791 | 74,300 | 25,200 | +1.7 % | Darkhan-Uul |
| 4. | Шойбалсан хото | Чойбалсан ᠴᠣᠶᠢᠪᠠᠯᠰᠠᠩ | 28,500 | 37,300 | 40,123 | 38,150 | 9,650 | +1.1 % | Dornod |
| 5. | Мүрэн хото | Мөрөн ᠮᠥᠷᠡᠨ | 16,500 | 21,300 | 28,903 | 36,082 | 19,582 | +4.0 % | Khövsgöl |
| 6. | Налайх | Налайх | — | - | 23,600 | 29,115 | 5,515 | +3.0 % | Ulan Bator |
| 7. | Хобдо хото | Ховд ᠬᠣᠪᠳᠤ | 17,500 | 24,100 | 25,765 | 28,601 | 11,101 | +2.1 % | Khovd |
| 8. | Үлгы хото | Өлгий ᠥᠯᠦᠭᠡᠢ | 18,700 | 27,200 | 25,791 | 27,855 | 9,155 | +1.6 % | Bayan-Ölgii |
| 9. | Баян Хонгор | Баянхонгор ᠪᠠᠶ᠋ᠠᠩᠬᠣᠩᠭ᠋ᠤᠷ | 16,300 | 21,200 | 22,066 | 26,252 | 9,952 | +2.0 % | Bayankhongor |
| 10. | Бага Нуур | Багануур ᠪᠠᠭᠠᠨᠠᠭᠤᠷ | — | - | 21,100 | 25,877 | 4,777 | +1.8 % | Ulan Bator |
| 11. | Арбай Хээр | Арвайхээр ᠠᠷᠪᠠᠶᠢᠬᠡᠭᠡᠷ | 12,300 | 16,900 | 19,058 | 25,622 | 13,322 | +3.6 % | Övörkhangai |
| 12. | Улаан Гом | Улаангом ᠤᠯᠠᠭᠠᠩᠭ᠋ᠣᠮ | 17,900 | 22,900 | 25,993 | 21,406 | 3,506 | +0.67 % | Uvs |
| 13. | Сүхэбаатар хото | Сүхбаатар ᠰᠦᠬᠡᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ | 14,300 | 19,600 | 22,374 | 19,626 | 5,326 | +1.2 % | Selenge |
| 14. | Сайшанда | Сайншанд ᠰᠠᠶᠢᠩᠰᠠᠩᠳᠠ | 11,100 | 10,300 | 18,290 | 25,210 | 14,110 | +4.2 % | Dornogovi |
| 15. | Даланзадгад | Даланзадгад ᠳᠠᠯᠠᠨᠵᠠᠳᠠᠭᠠᠳ | 10,000 | 14,300 | 14,050 | 16,856 | 6,856 | +2.3 % | Ömnögovi |
| 16. | Сэсэрлиг хото | Цэцэрлэг ᠴᠡᠴᠡᠷᠯᠢᠭ | 14,700 | 20,300 | 18,519 | 16,300 | 1,600 | +0.37 % | Arkhangai |
| 17. | Уляаһатай | Улиастай ᠤᠯᠢᠶ᠋ᠠᠰᠤᠲᠠᠢ | 15,400 | 20,300 | 18,154 | 16,240 | 840 | +0.17 % | Zavkhan |
| 18. | Алтай хото | Алтай ᠠᠯᠲᠠᠢ | 13,700 | 18,800 | 15,741 | 15,800 | 2,100 | +0.5 % | Govi-Altai |
| 19. | Зүүн Хараа | Зүүнхараа | 11,400 | — | 15,000(2004) | — | 3,600 | +1.1 % | Selenge |
| 20. | Үндэр Хаан | Өндөрхаан ᠥᠨᠳᠦᠷᠬᠠᠨ | 11,100 | 14,400 | 18,003 | 14,800 | 3,700 | +1.1 % | Khentii |
| 21. | Зуунмодо | Зуунмод ᠵᠠᠭᠤᠨᠮᠣᠳᠤ | 9,800 | 15,800 | 14,837 | 14,568 | 4,768 | +1.6 % | Töv |
| 22. | Баруун Ута | Баруун-Урт ᠪᠠᠷᠠᠭᠤᠨ ᠤᠷᠲᠤ | 11,600 | 16,100 | 15,133 | 12,994 | 1,394 | +0.4 % | Sükhbaatar |
| 23. | Замай Үүдэн | Замын-Үүд ᠵᠠᠮ ᠤᠨ ᠡᠭᠦᠳᠡ | — | - | 5,486 | 11,527 | 6,041 | +13.8 % | Dornogovi |
| 24. | Булган хото | Булган ᠪᠤᠯᠠᠭᠠᠨ | 11,300 | 12,800 | 12,681 | 11,198 | −102 | -0.03 % | Bulgan |
| 25. | Мандал Гоби | Мандалговь ᠮᠠᠨᠳᠠᠯᠭᠣᠪᠢ | 10,200 | 16,100 | 14,517 | 10,299 | 99 | +0.03 % | Dundgovi |
| 26. | Хара Хорин | Хархорин ᠬᠠᠷᠠ ᠬᠣᠷᠢᠨ | — | - | 8,977(2003) | — | - | n/a% | Övörkhangai |
| 27. | Боро Үндэр | Бор-Өндөр ᠪᠣᠷᠤ-ᠥᠨᠳᠦᠷ | — | - | 6,406(2001) | 8,902 | 2,496 | +3.5 % | Khentii |
| 28. | Шойр | Чойр ᠴᠣᠶᠢᠷ | 4,500 | - | 8,983 | 7,998 | 3,498 | +2.6 % | Govisümber |
| 29. | Шарын Гол | Шарынгол ᠱᠠᠷᠠ ᠶᠢᠨ ᠭᠣᠤᠯ | — | — | 8,902 | 7,798 | −1,104 | -2.8 % | Darkhan-Uul |
| Mongolia | Монгол улас | 1,538,980 | 1,987,274 | 2,365,269 | 2,635,000 | 1,096,600 | +2.38 % | Darkhan-Uul |
* — city proper, Nalaikh, Baganuur, Bagakhangai not included in this figure, they are separated in the table.
| Монголой түмэр зам | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Монголой түмэр зам, Гоби | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Протяжённость путей: | 2215 км | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Легенда
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Монгол нь АНУ, ОХУ, БНХАУ, Хойд ба Өмнөд Солонгос, Япон зэргэ олон орнуудтай найрсаг гадаад харилцаатай болоод Засагай газар гадаад худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг ихэд дэмждэг.
Монгол улас Алматы, Анкара, Бангкок, Берлин, Бээжин, Брюссель, Будапешт, Кайр, Варшав, Вашингтон, Венэ, Вьентьян, Һавана, Дели, Лондон, Москва, Оттава, Парис, Прага, Пхеньян, Сөүл, Софи, Токио, Ханой, Сингапурт элчин сайдын яамантай болоод Эрхүү, Улаан-Үдэ, Хүхэ Хото, Эрээн-д албан ёсны консулын газартай юм. Нью-Йорк ба Женев хотуудад НҮБ-ын дэргэдэх төлөөлөгчид суудаг.
2005 оной арваннэгдүгээр һарын 21-нд Жорж Буш Монголд айлчилһан АНУ-ай анханай ерөнхийлөгч болоһон[10]. 2004 ондо Европын аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны байгууллагыгБолгар улас толгойлж байх үедэ Монгол тус байгууллагын Азийн нэгэн хамтран ажиллагч болоһон.
Монгол Уласай Зэвсэгт хүчин
Монгол улас нь НҮБ-ын энхийг дэмжехэ ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог. Үүний хүрээнд Монголой цэргийн баг Сьерра-Леонед НҮБ-ийн тусгай шүүхийг хамгаалах үүрэг гүйцэтгэжэ байһан. 2005-аас 2006 онуудад Бельги ба Люксембургийн цэргүүдтэй хамт Косово руу цэргийн баг илгээжээ. мүн Африкийн Чад улас уруу зэвсэгт хүчний 800 гаруй албан хаагч бүхий бие бүрэлдэхүүнтэй багийг илгээхээр зэхэж байна. Монгол улас 2003 ондо Иракын эрх чөлөө ажиллагааг дэмжиж Ирак руу, Талибан дэглэмийн эсэргүү ажиллагааг дэмжиж Афганистан руу цэргийн багуудаа илгээсэн.
Монгол Улас нь цөмийн зэвсгээс ангид бүс нютаг гэжэ НҮБ-ээр батлагдсан.
1,564,116 км²[11] газар нютагтайгаар Монгол улас нь Иран уласай дараа дэлхийд 19-д орно. 20-д бичигдэх Перу орноос хамаагүй томо юм.
Монгол улас нь өмнөд хэсэгтээ Говь цөл, хойд ба баруун талаараа хүйтэн ба уулархаг газартай. Монголой нэлээд хэсгийг харьцангуй тэгш тал газар эзэлдэг. Монголой эгээн өндөр цэг нь Алтай таван богдын Хүйтэн уул болоод д.т.д. 4,374 м-т оршдог. ОХУ-ын Тува уласта хэсэг нь оршехэ Увс нуурын хотгор нь байгалийн дэлхэйн өв газар юм.
Монгол улас нь эрс тэс уур амьсгалтай. Уласай ихэнх газарт зун халуун болоод өвөл маша хүйтэн. 1 һарын дунджууд −30 °C-д[12] хүрдэг. Хааяа уур амьсгалын өөрчлөлт болох зудад нэрвэгддэг. Улаанбаатар хот нь дундаж температураараа дэлхийд эгээн хүйтэн нийслэлд тооцогддог жилийн дундаж хэм нь -хэмтэй байдаг дэлхэйн цор ганц нийслэл юм. Манай орны нийслэлийн дараа Канадын Оттава хот хүйтнээрээ орно.
Өндөр газарт оршдог, хүйтэн ба салхи ихтэй орон. Өвөл нь удаан үргэлжилж маша хүйтэн болоод зун нь богонихон ба энэ л үедэ ихэнх хур тунадас нь унадаг. Уласта дунджаар 257 нартай өдөр тохиодог ба голдуу өндөр даралттай орчны дунд оршдог. Хур тунадас нь хойд талаараа эгээн ехэ (жилд дунджаар 20-35 см)зарим хур тунадас ихтэй жилдээ 600 мм гү, али 60 см хүрэтэр, өмнөд хэсэгтээ эгээн бага (жилд дунджаар 10-20 см). эгээн өмнөд хэсэгт Говь цөл оршехэ болоод энэ газарт жилд ямар ч хур тунадас унахгүй тохиолдол элбэг.
Говь бол ердийн цөл биш, харин хээр цөл юм. Энд тарвага амьдрах хэмжээний ургамал байхгүй ч тэмээ бол амьдрах боломжтой. Говийн бэлшээринь маша хэврэг болоод талхлалтын улмаас амархан устдаг. Үүнээс боложо жинхэнэ цөлийн хэмжээ ихсэх аюултай болох ба энэ нь чулуулаг болоод, тэмээ ч амидаржа чадахгүй газар байдаг.
Монгол уласай хойд талаас урагш явахад ойт хээр, хээр, говь, цөлийн гэсэн өргөргийн 4 бүс, өндөр уулс, ялангуяа ойт хээрийн бүсийн уулас авирахад тайгын ба тагийн бүслүүр ажиглагддаг. Монголой байгалийн бүс, бүслүүр, гадаргын байдлыг харгалзан Хангай, Хэнтийн, Алтайн уулархаг, Дорнодын талархаг, Говийн гэжэ дөрвөн ехэ мужид хуваадаг.
Монголд хүрэн, хар хүрэн, цайвар хүрэн, хар шороон, нугын хүрэн, говийн бор, цөлийн бор саарал, нуга намгийн болон мараалаг, давсархаг зэргэ олон төрлийн хөрс байдаг. Үүний дотор үржил шимт хүрэн хөрс тавь орчим хувийг эзэлдэг. Газар таряалан эрхэлж болох газар нь газар нутгийн 0,76%-г эзэлдэг. Усжуулалттай газар 840 км² байна.
Монгол уласта 67000 км урттай 3811 гол горхи, 500 м³ эзлэхүүнтэй 3500 гаруй нуур 7000 орчим булаг шанд, 540 м² талбай бүхий 190 гаруй мөсөн гол 250 гаруй Рашаантай болоод газрын доорх усны 139 орд газар байна. Улаанбаатар хот бол хот дотроо рашаантай байдаг дэлхэйн 2-хон нийслэлийн нэг юм. Монгол уласай эгээн томо мөсөн гол бол Алтай Таван богд дахь Потанни мөсөн гол болоод 20 км орчим урттай юм. /Гэхдээ дэлхэйн цаг уурын өөрчлөлтөөс шалтгаалан үүнээс богонихон болоһон байна лээ гэсэн мэдээг харамсалтайгаар дуулгаж байгааг өршөөн үү/
Монгол уласай гол мөрнийг хойд мөсөн далайн, номгон далайн болон түб азийн гадагшаа урсгалгүй һаба газрын гэжэ гурав хуваана. Орхон бол Монголой эгээн урт гол юм (Урт нь 1124 км, усаа цуглуулах талбай 133000 км²). Харин БНХАУ-д урсдаг уртыг нь оруулж тооцвол Хэрлэн гол Монголой эгээн урт гол /1200 км/ юм. Үүнээс 1090 орчим км нь Монголой нудхаар урсдаг. эгээн ус ихтэй гол нь Сэлэнгэ мүрэн юм. Жилийн дундаж урсац нь 300 мкуб/сек байдаг. эгээн томо нуур нь Увс нуур (3350 км²), эгээн гүнзгий нуур нь Хөвсгөл нуур (262.4 м) хөвсгөл нуурын тухайд түний гүнийг 268 метр, 261 метр гэсэн зөрүүтэй хэмжээ тааралддагыг дурьдах хэрэгтэй байх.
Монгол уласта нэг ба олон наст, модлог, бутлаг, хагас бутлаг зэргэ 4000-аад зүйлийн ургамал, ногоо ургадаг болоод 7 баг, 24 овог, 70 гаруй төрөлд хамаарагдах 140 гаруй зүйлийн хөхтөн, 390-ээд зүйлийн жигүүртэн оршоно. тэрэнэй дотор тахь, хавтгай, мазаалай зэргэ амьтан, монгол алтан хундага, тарваган шийр, дорогостойн вансэмбэрүү зэргэ дэлхийд өөр аль ч газарт байхгүй ургамал бии.
Монгол Уласай аймагууд, Монгол Уласай сумд Монгол уласай нютаг дэвсгэр засаг захиргааны хорин нэгэн аймаг, нэг нийслэл хотод хуваагдана. Аймаг нь сум, сум нь багт хуваагддаг ба Нийслэл хот нь дотроо дүүргэ, дүүргэ нь хороондо тус тус хуваагдана.
|
Монголой эдэй засаг нь хүдөө ажахы ба уул уурхайд тулгуурладаг. Монголд ашагт малтамал элбэг байдаг болоод үйлдвэрлэлд зэс, нүүрһэн, молибден, сагаантугалга, вольфрам, алтны олборлолт ихэд ач холбогдолтой.
Одоогийн байдлаар Улаанбаатар хотод төвлөрч 30,000 гаруй хувийн бизнес үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Харин хотоос гадуурх хүн ам нь мал ажахыг (хонины, ямааны, үхрийн, морины, тэмээний ажахы) голчлон эрхэлдэг. Газар таряаланд голдуу улаан буудай, арвай, хүнэһэнэй ногоо, улаан лооль, тарвас, чацаргана, малын тэжээл ургамал таряалдаг. 2006 ондо 1 хүнд оногдох ДНБ нь $2,100 байба[13]. ДНБ нь 2002 оноос хойшо тогтвортой өсөж (2006 оной албан ёсны тооцоогоор жилд 7,5%-р) байгаа ч гэсэн томо хэмжээний импорт, экспортын тэнцвэргүй байдлыг нөхөж амжаагүй л байна. ОХУ-д өгөх $11 тэрбум долларын өрийг 2004 ондо $250 сая доллараар Монголой засагай газар хэлэлцээрээр төлжээ.
Монголой эдэй засаг хэдийгээр өсөж байгаа ч гэсэн 2006 оной байдлаар хүн зоной ядуурлын хэмжээ нь 32,2 %[14], ажилгүйдэл ба инфляцийн түвшин нь тус тус 3,3 % ба 9,5 % байна. Монголой эгээн гол худалдааны түнш бол Хитад орон байна. 2006 оной байдлаар Монголой нийт экспортын 68,4 % нь Хитад руу явсан ба Монголой нийт импортын бүтээгдэхүүний 29,8 % нь Хитадынх байлаа.[15]
1991 ондо Улаанбаатар хотод байгуулагдаһан Монголой хөрөнгийн бирж нь нийт хубицааны хэмжээгээрээ дэлхийд эгээн жижигт тооцогддог байна.[16][17]
ДНБ-ий 21,4%-г аж үйлдвэр хангадаг ба хүдөө ажахын һалбаритай тэнцүүхэн байна (20.4 %). Аж үйлдвэрлэлд барилгын материал, уул уурхай (нүүрһэн, зэс, молибден, хайлуур жонш, сагаан тугалга, вольфрам, алт), газрын тос, хүнс ба ундааны бүтээгдэхүүн, малын гаралтай бүтээгдэхүүн боловсруулалт, ноолуур, байгалийн нэхмэл үйлдвэрлэл зэргэ орно. Аж үйлдвэрлэлийн өсөлт нь 2002 ондо жилд 4,1 % байба. Уул уурхайн һалбари нь Монголой эгээн гол чухал аж үйлдвэрлэлийн һалбариуудын нэг боложо хөгжсөөр байна. Энэ нь Хитад, Орос, Канадын уул уурхайн компаниуд Монголд үйл ажиллагаагаа эрхлэх болоһонтойгоор харагдаж байна. Дотоодын хоол хүнэһэнэй үйлдвэрлэл гадаадын хөрөнгө оруулалтын тусламжтайгаар хурдацтайгаар өсөж байна.
1990-ээд оноос арадчилал хөгжснөөр Монгол улас нь технологийн һалбариаа хөгжүүлж эхэлжээ. Үүний үр дүнд нилээд олон тооной технологийн компаниуд үүсгэгджээ. мүн Өмнөд Солонгос, Хитад зэргэ ойр орчмын орнуудын технологийн компаниуд Монголд һалбариаа нээж эхлэж байна. Мэдээсэл харилцааны ба интернетийн үйлчилгээ олгогч компаниуд ихэссэнээр интернет ба утасны һалбариыг өрсөлдөөнтэй болгожээ. Үүнээс эгээн өрсөлдөөнтэй нь үүрэн телефон утасны һалбари болоод одоо Монголой ихэнх нутгийг хамарч байна. Электроник ба механик аж үйлдвэрлэлтэй харьцуулахад программ хангамж нь Монголд үйл ажиллагаагаа эрхэлдэг Монголой ба гадаадын компаниудад түлхүү хөгжиж байна. ыыы
2007 оной 7 һарын байдлаарх Монгол уласын нийт хүн амыг АНУ-ай хүн ам тооллогын товчоо 2,951,786[18] гэжэ үзэж байгаа болоод энэ нь дэлхийд 138-д тооцогддог. Харин НҮБ нь хүн амыг 2,629,000[19] гэжэ тооцож байгаа (АНУ-ай хүн ам тооллогын товчооной тооцооноос 11%-р бага). Монголой Үндэсний Статистикийн Хороо хүн амыг 2,612,900 гэжэ тооцно.
Хоёр хөрш орон болох Хитад ба ОХУ-ын хүн зонтой харьцуулахад маша өчүүхэн юм. Монголой хүн зоной ихэнх хувийг Монголшууд эзлэх болобошье Казах, Тува угсаатнууд цөөнх тоотой бии. 2000 оной тооллогоор Монголой хүн зоной өсөлтийг жилд 1,2 % гэжэ тооцож байна[20]. Нийт хүн зоной 59 % нь 30-аас доош насны, үүнээс 27 % нь 14-өөс доош насныхан байна. Энэ харьцангуй залуу ба хурдацтай өсөж байгаа хүн ам нь бусад хөгжиж байгаа орнуудтай адли эдэй засагт нь хүндрэл учруулах боложоээ.
хүн зоной 40 % нь Төвдийн Буддын шашины урсгал болох Шарын шашинг шүтдэг, 30 % нь шашингүй, 20 % нь Бөөгийн шашинтай, 6 % Христэд итгэгч, 4 % нь исламын шашинтан.
Нягтшил багатай Монгол уласай хүн зоной нилээд хуби нь сүүлийн үеһөө хотод амьдрах боложоээ. Тал хуби нь Улаанбаатар ба аймгийн төвүүдэд амидаржа байна. Өрхүүд өвөл тосгонуудад, зун нь гэрт амьдрах хагас нүүдэлчин байдал нь хүдөө давамгайлж байна, гэхдээ бүтэн жилийн турш нэг газартаа байх газар таряалан эрхэлдэг өрхүүд ихэсч байгаа. хүн зоной 40 % орчим нь нүүдэлчин, эсвэл хагас нүүдэлчин амьдралтай.
хүн зоной 85 % нь Монгол үндэһэтэн болоод үүн дотроос Халх ястан давамгайлна. Эдгээр ястнууд нь голдуу хэлний онцлогоороо л ялгагддаг. Монгол угсаатнуудын 90%-г Халх эзэлдэг. Үлдэх 10%-г Буриад, хойд хэсэгт Дөрвөд, зүүн талд Дарьганга зэргэ эзэлдэг. Түрэг угсаатнууд (Хасаг, Тува, Чантуу) Монголой хүн зоной 7%-г эзлэх болоод үлдэх хүн амд Тунгус үндэстнүүд, Хитадууд, Оросууд багтана. 1991 ондо ЗХУ бутарч Монголд үзүүлж байһан тусламж дууссанаар ихэнх Оросууд Монголоос гарчээ.
Монгол уласын албан ёсны хэл нь Алтай язгуурын Монгол хэлний бүлгийн Монгол хэл болоод бичгийн систем нь Халх аялгуунд тохируулһан кирилл сагаан толгой юм. мүн уламжлалт сагаан толгой болох монгол бичгийг хэрэглэж буй. Нийт хүн зоной 90 % нь энэ хэлээр ярьдаг ба улас даяар олон аялгуутай. Үүнд: Буриад, Ойрад зэргэ ордог. Баруун аймагуудад Казах ба Тува хэлнүүд мүн яригддаг. Англи хэл нь Монголд эгээн ехэ яригддаг гадаад хэл, үүний дараа Орос хэл орно. Энэ нь социализмын үедэ монголчууд Оростой харилцаа холбоо маша ехэ байһантай холбоотой ба харин 1990-ээд оноос хойшо англи хэл нь эгээн ехэ яригддаг гадаад хэл боложо байна. Албан ёсоор 18835, хараар 11081 монгол иргэн Өмнөд Солонгост ажиллаж байгаа (2010 оной 9 һарын 30-ны байдлаар) тул солонгос хэл[21] нь бас газар авч байна. Урд хөршийн хэл болох хитад хэлийг хүнүүд сүүлийн үедэ сонирхох боложо, залуучуудын дунд япон хэл ч бас түгөөмэл боложо байна.
түб Азийн нүүдэлшэдэй адли бөөгийн шашин, мүнх тэнгэрийн шүтлэгийн төрлнүүд одоогийн Монгол уласай нютагт түгөөмэл байжээ. Эдгээрийг аажмаар Төвдийн Буддизм эзэмдсэн ч гэсэн бөөгийн мөргөл зэргэ нь Монголой шашны соёлд өөрийн ул мөрөө үлдээжээ. Одоо ч гэсэн үйлдэгддэг бөө мөргөлийн уламжлалуудын нэг бол овоо тахехэ ёслол юм.
20-р зуунай үеэр коммунист засагай газар нь шашны уламжлалт ёслол, үйлүүдийг зогсоож байжээ. Ехэ Хэлмэгдүүлэлтийн үеэр Хорлоогийн Чойбалсангийн ударидлага доор Монголой ихэнх сүм хийдүүд ба лам нарыг хэдэн мянгаар нь хороож байжээ.
1991 ондо коммунист засаглал унаснаар шашны эрх чөлөөтэй боложо, коммунизмын өмнө гол шашин байһан Төвдийн Буддизм дахин сэргэжэ эгээн түгөөмэл шашин боложоээ. Христосын шашин, Исламын шашин ч гэсэн дэлгэрч эхэлжээ. 21-р зуунд зарим судлаач, түрын зүтгэлтэн нар мүнх тэнгэрийн шүтлэгийг сэргэх асуудлыг хүчтэй тавехэ боложоээ. 2006 ондо мүнх тэнгэр судлалын олон уласай хурлыг Улаанбаатарт зохион байгуулһан юм.
Социализмын үедэ боловсролын һалбари нь эгээн амжилттай хөгжжээ. Бичиг үсэг үл мэдэх ябадал нь нүүдэлчин өрхүүдийн хүүхдүүдэд зориулагдсан дотуур байртай сургуулиудын тусламжтайгаар бараг бүтнээрээ арилгагджээ.
1911 оной үндэһэний эрх чөлөөний хубисхалын дараа хойч залуу үеээ дэлхэйн олон улас түмний адли эрдэм боловсролд сургах талаар шинэ дэвшилтэт үзэл санаа сэргэсэн юм. Улмаар 1921 оной арадай хубисхалын ялалтын үр дүнд анханай бага сургууль (одоогийн 3 дугаар сургууль) байгуулагдаһан бол 1923 оной 2 һарын 16-ны өдөр шинэ Монгол уласай анханай дунд сургууль болох 1 дүгээр сургууль үүсэн байгуулагджээ. Энэ сургуульд Монгол хэл бичиг, Орос, Англи, франц, Герман, Хитад хэлнүүд болон Тооной ухаан, Бодисын зүй, Хувилахуй ухаан , Одон орныг судлахуйн ухаан, дэлхэйн байдал, Түүх, Биеийн хөгжил, Дуу хөгжим, удха зохиол, зэргэ шинжлэх ухаанай хичээлүүдийг тодорхой хуваарь, сонголттойгоор заадаг байжээ. 1 дүгээр дунд сургуулийн анханай төгсөгчид болох 57 хөвгүүд охид 1926 ондо Франц, Герман, Орос уласта боловсрол эзэмшихээр 30 хүүхэд явсанаас 6 хүүхэд нь эмэгтэй байһан. Тэд бол шинэ Монголой анханай өндөр боловсролтой сэхээтнүүд болоһон түүхтэй. 1929 он хүрэтэр ганцхан 1 дүгээр дунд сургууль байһан болоод тэрэнһээ хойшо хот, хүдөөд олон дунд сургуулиуд байгуулагдаһан. 1 дүгээр сургууль 1938 ондо анханай бүрэн дунд сургууль гү, али 10 жилийн сургууль боложо өргөжсөн юм.
1990-ээд оноос дотуур байртай сургуулиудад хийх хөрөнгө оруулалт багассанаар бичиг үсэг үл мэдэх ябадал арай ихэсчээ.
Бага дунд боловсрол нь нийтдээ анх арван жил үргэлжилж байһан болобошье 2008 оноос 12 жил болоһон[22].
Монголой үндэсний ехэ сургуулиуд нь бүгд Монгол Уласай Ехэ Сургууль ба Монгол Уласай Шинжлэх Ухаан, Технологийн Ехэ Сургуулиудаас үүссэн байна. Монгол хүүхдүүд олон уласай чанартай математик физик зэргэ олон уралдаан тэмцээн олимпиадад эхний 3 байр эзэлж дэлхийд эх орныхоо нэрийг мандуулж яваа
Эрүүл мэнд, асрамжийн байдал Монголд хурдацтай хөгжиж байгаа[23] ба үүний үр дүнд дундаж наслалт дээшилж байгаа.
АНУ-ай Тагнуулын түб газрын дэлхэйн мэдээллийн ном (CIA World Factbook)-ынхаар төрөлтийн хуби хэмжээ (нэг эмэгтэйд ногдох төрөлтийн тоо) нь 2.25[18]-1.87[20], хүн зоной дундаж наслалт 67[18]-68[20], Амьд төрсөн 1000 хүүхдэд ногдох нялхсын эндэгдэл 1,9 %[24]-4 %[25]; таван наснаас доошехэ хүүхдийн нас баралт 4,3 %[26] байна.
2002 оной байдлаар нийт 33273 эрүүл мэндийн ажилтантай, үүнээс 6823 нь эмч, 788 нь эм зүйч, 7802 нь сувилагч, 14091 нь дунд түвшний ажилчид байна. Одоогийн байдлаар 10.000 хүн тутамд 27.7 эмч, 75.7 эмнэлэгийн ор тус тус ноогдож байна.
Наадам жил бүрийн 7 һарын 11-нд болдог. Уг баяраар түүхэн монгол спортууд болох хурдан морь уралдуулах, сур харвах, бөх барилдах зэргэ эрийн гурван наадмыг зохион байгуулдаг. мүн жил бүрийн хаврын эхэн сарад болдог Сагаан сараар монголчууд ах дүү төрөл төрөгсдөөрөө бие биенийдээ зочилж, золгон, бэлэг солилцдог уламжлалтай.
| Огноо | Баяр | Тайлбар |
|---|---|---|
| 1 һарын 1 | Шэнэ жэлэй һайндэр | Орон даяар амарадаг. |
| 1 һарын 25-аас 2 һарын 25-ны хооронд | Сагаан сар | Билгийн тооллын Шинэ жил. Хаврын тэргүүн һарын шинийн нэгэнд тэмдэглэдэг. |
| 3 һарын 8 | Олон уласай эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах өдөр | Мартын баяр. |
| 6 һарын 1 | Хүүхдийн эрхийг хамгаалах өдөр | Эх үрсийн баяр болон Хүүхдийн баяр зэргэ олон нэршилтэй. |
| 7 һарын 11-13 | Наадам | Бүх нийтээр амарч, уламжлалт баяр наадмаа тэмдэглэдэг. |
| 11 һарын 26 | Улас тунхагласны өдөр | |
| 12 һарын 29 | Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтонолын өдөр | Манжа Чин Уласай дарлалаас гарч, тусгаар тогтонолоо сэргээсэн өдөр. |
Улалжлалт сууц болох гэр нь Монголой барилга урлалын суурь юм. Гэр нь мод, эсгийг ашаглан ихэвчлэн 5-6 ханатай, унь, тоонондо тулж босдог, дугуй хэлбэртэй, бөмбөгөр дээвэртэй ба угсарадаг оньст бүтээцтэй, нүүдэлчин амьдралд тохирсон эртнээс орон сууцаас гадна сүм, хийд, орд, өргөө ч болдог байба. 16-17-р зуунаас чулуу, тоосгийг ашаглаж, суурин байрлах гэр хэлбэрийн сүм, дуган баригдаж эхилһэн.
Эрдэмтэн Чүлтэм Монголой барилгын ур хийцийг Монгол, Төвөд, Хитад, эсвэл эдгээрийн хослол гэжэ ангилһан байдаг. Мэдэгдэж буй анханай дүрбэлжэн ханатай хийц бол Занабазарын 1654 ондо байгуулһан Батсагаан дуган юм. Гэр хэлбэрийн жишээ бол Улаанбаатарт байх Дашчойлин хийдэд байх гэр хэлбэрт сүм юм. Харин 1904 ондо баригдсан Чойжин ламын сүм нь Хитад хийцээр баригджээ. Гандантэгчэнлингийн Цогчин нь Хитад-Монгол хосолмол ур хийцтэй юм.
Монгол нь дуу хөгжмийн уламжлал ихтэй. Хөөмий, морин хуур, бусад утсан хөгжмийн зэмсэг, богони ба уртын дуу зэргэ нь бүгд эртний дуу хөгжмийн өвүүд юм. мүн Хубилай хаанай дэргэд 1800 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй оркестр байһан тухай түүхэн сурвалж байдаг ба монголчууд Ази тивдээ эгээн анх дуурийн театртай боложоээ.
20-р зуунаас барууны сонгодог хөгжим монголд орж ирсэн болоод монголын өөрийнх нь сонгодог хөгжимтэй нийлүүлсэн хувилбаруудыг хөгжмийн зохиолчид гаргаж ирж байна. Харин одоо рок, поп, транс, хип-хоп хөгжимийг залуу дуучид тоглож газар авч байна.
Социализмын үедэ МАХН нь киног ашаглаж өөрийн үзэл, санаануудыг сурталчлах хэрэгсэл болгож байһан. анханай кинонууд нь арадай ба хубисхалын баатруудын сэдэвтэй байһан бол 1950-аад оноос ажилчин ангийн баатруудын сэдэвтэй болоһон байна. 1970-аад оноос баримтат кинонууд, өдөр тутмын амьдралын тухай сэдэвтэй кинонууд гарах болов.
Арадчилал гарсны дараа кино урлаг тодорхой цаг хугасааны турш доройтсон болобошье сүүлийн үедэ сэргэжэ байна. Япон-Монголой хамтарсан «Чингис хаан» кино зэргэ гадаадын байгууллагын тусламжтайгаар кино бүтээх, мүн Доржхандын Төрмүнх, Даваагийн Бямбасүрэн зэргэ бие даасан найруулагчид гарах боложоээ. Бямбасүрэнгийн «Ингэн нулимс» кино нь 2005 ондо Оскарын шагналын шилдэг гадаад баримтат киноной төрөлд нэр дэвшиж байһан удаатай.
Монголшуудын уламжлалт хоол хүнсэнд мах, сагаан идээ зонхилдог байба. Хонь, үхрийн махыг эгээн түгөөмэл хэрэглэдэг болоод төрөл бүрийн сүү боловсруулж сагаан идээ хийдэг. Монголшууд эртнээс хавар, зун, намар нь сүү сагаан идээгээр зусдаг байба. 20-р зуунаас Европ хүнэһэнэй ногоо монголчуудын хоол хүнэһэнэй чухал хэсэг болоһон. Сүүлийн үедэ ногоон хоолтон хүнүүд ехэ бии боложо байгаа. Үндэсний хоол нь бууз юм.
Эрийн гурван наадам болох морины уралдаан, сур харваа, үндэсний бөх нь Монгол даяар эгээн ехэ тархсан, эгээн олон үзэгчтэй спортын төрлнүүд юм. Наадмын үеэр шагай харвах тэмцээнүүд ч гэсэн болдог.
эгээн ехэ дэлгэрсэн спорт бол эрийн гурван наадмын гол төрөл, үндэсний бөх юм. Монгол бөхийг анх 7000 жилийн өмнө үүссэн гэжэ түүхчид үзэдэг байна. Монгол бөхөөр элдэв маргааныг цэгцлэж шийдвэрлэх ябадал нь Монголой нууц товчоонд ч гарадаг ажээ. Уласай бөхийн тэмцээнүүдэд уласай өнцөг булан бүрээс хэдэн зуун бөхчүүд ирж өрсөлддөг.
Сүүлийн үедэ ширээний теннис, жудо, сагсан бөмбөг, хөлбөмбөг зэргэ спортууд нь дэлгэрч байгаа. Ширээний теннисээр олон уласай хэмжээнд монгол тамирчид оролцох боложо байна.
Монгол бөхчүүд Японы сүмо бөхөд маша амжилт гаргах болоһон. 2003 ондо Асашёорюү нь анханай Монгол ёкозүна (сүмогийн аварга) болоһон ба 2007 ондо Хакүхо хоёр дахь нь боложоээ.
Одоогоор Монгол уласай тамирчид зуны олимпоос 2 алт, 7 мүнгө, 10 хүрэл медаль хүртээд буй.
Жүдогийн 100 кг-н жинд Найдангийн Түвшинбаяр Бээжингийн олимпийн үеэр Монголой анханай алтан медалийг авчирсан.[27]
Буудлагын төрөлд Монгол эмэгтэйчүүд амжилт үзүүлэх болоһон. Доржсүрэнгийн мүнхбаяр нь хоёр удаагийн дэлхэйн аварга, Олимпийн хүрэл медальт (одоо Германы иргэн болоһон), харин Отрядын Гүндэгмаа болон Цогбадрахын мүнхзул нь 25 метрийн гар буудлагын төрлөөр 2007 оной 5 һарын байдлаар тус тус дэлхийд 2, 3-т эрэмбэлэгджээ.[28]
Боксын төрөлд сүүлийн үедэ ихээхэн амжилт гаргаж байгаа. Бээжингийн олимпод 4 боксчин оролцсоноос Энхбатын Бадар-Ууган алт, Пүрэвдоржийн Сэрдамба мүнгөн медаль авсан. Бадар-Ууган нь мүн 2007 оной дэлхэйн аваргаар мүнгөн медаль хүртжээ.
Байт харвааны төрөлд Бээжингийн паралимпаас Дамбадондогийн Баатаржав алтан медаль авсан.
Хөлбөмбөг нь залуучууд, хүүхдүүдийн дунд түгөөмэл болоһон. 1990-ээд оноос Монголой хөлбөмбөгийн шигшээ нь дахин тоглох болоһон болобошье томо хэмжээний тэмцээнд орж чадаагүй л байна. мүн сүүлийн жүлүүдэд марфон гүйлт гар бөмбаг сагсан бөмбөг урьдныхаасаа үлүү хагжиж байгаа болоод барагМонгол хүүхэд бүр гар бөмбөг сагсан бөмбөгийг маша чадварлагаар тоголож байна .2010 ондо Монголоос дэлхэйн шатрын аварга төрөн гарсан юм Энхэхүү шатарчин нь 10 настай Номин-Эрдэнэ хэмээх охин юм
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
