Štitasta žlijezda

Štitna ili tireoidna žlijezda je žlijezda sa endokrinim lučenjem, koja se nalazi u vratnom predjelu i sekretuje hormone tiroksin i trijodtironin, koji regulišu metabolizam svih ostalih tkiva. C ćelije štitne žlijezde sekretuju hormon kalcitonin, čija je uloga u regulaciji koncentracije kalcija u krvi i ima antagonističko dejstvo parathormonu, koga luče paraštitne žlijezde.

Štitna i paraštitne žlijezde

Položaj i građa

Štitna žlijezda je u obliku štita ili leptira i nalazi se u vratnom dijelu neposredno ispod grkljana, a ispred i sa strana dušnika. Pričvršćena je za tireoidnu hrskavicu grkljana i pokreće se prilikom gutanja. Sastoji se od dva režnja, lijevog i desnog, koji su povezani suženjem (lat: isthmus). Ponekad postoji i treći, piramidalni režanj (lat: lobus pyramidalis) u srednjem dijelu žlijezde. U svakom režnju nalazi se veliki broj folikula, koji su funkcionalne jedinice.

Folikuli su obloženi bazalnom membranom na kojoj se nalazi jedan red kockastih epitelnih ćelija, koje sekretuju u unutrašnjost folikula supstancu koloid. Koloid sadrži glikoprotein velike molekularne mase, tireoglobulin. Razlaganjem ove molekule nastaju hormoni štitne žlijezde. Između kockastih, epitelnih ćelija nalaze se i C-ćelije (parafolikularne ćelije), koje sekretuju kalcitonin.

Štitna žlijezda je jedna od većih žlijezda sa unutrašnjim lučenjem i njena težina je oko 10-20 g. Neposredno iza štitne žlijezde sa obje strane prolazi povratni grkljanski živac (lat: n. laringeus recurrens), bočno leži također sa obje strane zajednička karotidna arterija (lat: a. carotis comunis), unutrašnja jugularna vena (lat: vena jugulsris interna) i živac vagus (lat: n. vagus). Ispred je mišićni sloj prednje strane vrata.

Krvni sudovi

Svaki režanj štitne žlijezde snabdijevaju 2 para arterija: gornja (lat: a. thyroidea superior) i donja štitna arterija (lat: a. thyroidea inferior). Gornja štitna arterija potiče iz vanjske karotidne arterije (lat: a. carotis externa), dok donja štitna arterija potiče iz potključne arterije (lat: a. cubclavia dextra et sinistra). Vene štitne žlijezde se ulivaju u gornju šuplju venu (lat: vena cava superior).

U odnosu na svoju masu štitna žlijezda spada u najbolje prokrvljene organe u tijelu (oko 1% minutnog volumena srca ili 160 mL/min/100g tkiva).

Embrionalni razvoj

Tkivo štitne žlijezde se za vrijeme embronalnog razvoja spušta od korjena jezika do svoje krajnje lokacije ispred dušnika, štitasto-jezičkim kanalim (lat: canalis tyreoglossus). Nekada mogu postojati ostaci tkiva štitne žlijezde u oblasti korjena jezika ili u kanalu niz koji se štitna žlijezda spušta.

Hormoni štitne žlijezde

Štitna žlijezda stvara i sekretuje u krv hormone: tiroksin, tironin i kalcitonin.

• Tironin (T3) je aktivna forma hormona (oko 5 puta je aktivniji od tiroksina). Tironin nastaje iz aminokiseline tirozin i sadrži 3 atoma joda. Poluživot ovog hormona je kratak, oko 1 dan. Štitna žlijezda ga proizvodi u manjoj mjeri, a uglavnom nastaje u periferiji iz tiroksina, koji pod uticajm enzima dejodaza gubi 1 atom joda, tako da nastaje tironin. Gotovo sav tironin vezan je za proteine: prealbumin, albumin i tiroksin-vezujući globulin u krvi, svega 0,4% ovog hormona je slobodno i samo taj oblik je aktivni hormon.
• Tiroksin (T4), također nastaje iz aminikiseline tirozin, ali posjeduje 4 atoma joda. Štitna žlijezda u najvećoj mjeri sekretuje ovaj hormon. Vrijeme poluživota je oko 6 dana, i nalazi se u krvi još više vezan za proteine: prealbumin, albumin, tiroksin-vezujući globulin, nego tironin, slobodno je svega 0,04%. Iz njega dejodacijom nastaje aktivni oblik tironin.

Za stvaranje ova dva hormona potreban je jod, koji se unosi hranom iz vanjske sredine. Nedeljna potreba za jodom je oko 1 mg. U nekim krajevim je koncentracija joda u zemlji i samim tim hrani nedovoljna, pa se kuhinjska so jodira. Jod se apsorbuje iz crijeva i dospijeva u cirkulaciju. Ćelije folikula štitaste žlijezde posjeduju transportni mehanizam (natrij-jod sintransport), kojim se jod uzima u kockaste (epitelne) ćelije ove žljezde i oksidira do elementarnog joda uz pomoć enzima peroksidaza. U ćelijama folikula u endoplazmatičnom retikulumu i goldžijevom kompleksu se iz aminokiseline tirozin stvara tireoglobulin, čija molekula sadrži oko 70 molekula tirozina. Zatim se oksidirani jod uz pomoć enzima jodaze vezuje za tireoglobulin. Ovakav tiroglobulin se deponije u sredini folikula u vidu koloida. Iz tiroglobulina se kasnije u kockastim ćelijama otcjepljuju manji segmenti koji se sekretuju u krv u vidu tiroksina i tironina, također i tireoglobulin se sekretuje u manjoj količini.

• Kalcitonin je peptidni hormon koji igra ulogu u regulisanju metabolizma kalcija. On smanjuje koncentraciju kalcija u krvi tako što podstiče njegovu ugradnju u kosti u vidu kalcijfosfata.

Uloga hormona štitne žlijezde i njihova regulacija

Proizvodnja i sekrecija tiroksina i tironina leže pod kontrolom tireo stimulišućeg hormona (TSH) hipofize. TSH stimuliše sintezu i oslobađanje ovih hormona, ali i on stoji pod kontrolom tireotropina (TRH), hormona hipotalamusa, koji stimuliše lučenje TSH. Tiroksin i tironin mehanizmom negativne povratne sprege smanjuju lučenje TRH i TSH i na taj način se prekida dalja sinteza hormona štitne žlijezde. Kada im koncentracija u krvu opadne, odblokira se lučenje TRH i TSH i tako omogućava proizvodnja tiroksina i tironina. Također i TSH djeluje mehanizmom negativne povratne sprege na hipotalamus (TRH).

Tiroksin i tironin se vezuju receptore u jedru ćelije što dovodi do intenzivne transkripcije velikog broja gena strukturnih i transportnih proteina. Promjene se ostvaruju na nivou čitavog organizma. Ovi hormoni dovode do:

• povećanja bazalnog metabolizma usljed čega je potrošnja energije povećana, sinteza proteina i rast mladih osoba se također ubrzavaju,
• povećava se i aktivnost endokrinih žlijezda, sekrecija insulina, glukokortikoida...
• Povećava se broj i veličina mitohondrija u većini ćelija u tijelu. To je direktno povezano sa povećanjem aktivnosti i potrošnjom enrgije, jer mitohondrije stvaraju ATP.
• Povećava se aktivnosti natrijsko-kalijske pumpe.
• Podstiče se rast i razviak mozga u fetalnom priodu i tokom prvih nekoliko godina života. Nedostatak tiroksina u ovom periodu može izazvati mentalnu zaostalost (retardaciju).
• Povećava se razgranja glukoze-glikoliza, ali i njeno stvaranje-glukoneogeneza,
• razgrađuju se masti iz masnog tkiva i povećava količina slobodnih masnih kiselina u krvi,
• U srcu dolazi do povećanja njegovog rada (minutni volumen srca se povećava), povećava se frekvenca i snaga srca.
• Povećana sekrecija ovih hormona može dovesti do nervoze i drugih psihičkih poremećaja.
• Umjerena koncentracija tiroidnih hormona povećava snagu mišićne kontrakcije, a povišena koncentracija ovih hormona dovodi na mišićima do pojave tremora (podrhtavanja) i slabljenja mišića.
• Ovi hormoni potrebni su i za normalnu seksualnu funkciju.

Poremećaji funkcije štitne žlijezde

Struma označava povećanje štitne žlijezde. Ovo povećanje žlijezde može biti praćeno njenom smanjenom, normalnom i povećanom funkcijom. Povećanje funkcije zove se hipetireoidizam, a smanjenje hipotireoidizam. I jedan i drugi poremećaj može biti:

• primaran (ako je poremećaj na nivou štitne žlijezde)
• sekundaran (ako je poremećaj na nivou hipofize)
• tercijaran (ako je poremećaj na nivou hipotalamusa).

Hipotireoidizam

• Hashimotov tireoiditis
• De Quervainov tireoiditis
• Tireoiditis (zapaljenje štitne žlijezde)
• jatrogeni hipotireoidizam
• Hipotireoidizam izazvan raznim medikamentima
• Endemski kretenizam

Hipertireoidizam

• Bazedovljeva bolest
• Tireoiditis (u početnoj fazi)
• Adenom štitne žlijezde
• Karcinom štitne žlijezde
• Tireotoksična kriza

Literatura

• H.Renz-Polster S.Krautzig J.Braun Basislehrbuch Innere Medizin Urban&Fischer ISBN 3-437-41052-0
• Arthur C. Guyton John E. Hall Medicinska fiziologija savremena administracija Beograd 1999 ISBN 6-387-0599-9 pogrešan ISBN