Informacijski sistem

Informacioni sistem je integrisani skup komponenti za sakupljanje, snimanje, čuvanje, obradu i prenošenje informacija^[1]. Poslovna preduzeća, druge vrste organizacija i pojedinci u savremenom društvu, zavise od informacionih sistema za upravljanje svojim operacijama i djelovanjima, održavanje kompetitivnosti na tržištu, ponudu različitih usluga i unaprijeđivanje ličnih sposobnosti i kapaciteta. Za primjer, moderne korporacije zavise od računarskih informacionih sistema da bi obrađivale svoje finansijske račune i poslovne transakcije, i upravljale ljudskim resursima; općinske uprave zavise od informacionih sistema za ponudu osnovnih usluga svojim građanima; pojedinci koriste informacione sisteme da bi unaprijeđivali svoja znanja, za kupovinu, upravljanje bankovnim računima i transakcijama, kao i za različite finansijske operacije.

Odnos informacionih sistema prema informacionoj tehnologiji, računarskoj nauci, informatičkoj nauci i poslovanju.

Izumom i dostupnošću novih informacionih tehnologija (IT), javljaju se nove mogućnosti. Pošto su informacioni sistemi omogućili različite ljudske aktivnosti, samim tim su izvršili uticaj na društvo. Ubrzali su obavljanje svakodnevnih aktivnosti, uticali na strukturu organizacija, izmijenili načine ponude i potražnje proizvoda na tržištu, kao i načine i shvatanje rada. Informacije i saznanje, danas čine vitalni ekonomski resurs.

Historijski razvoj informacionih sistema

Razvoj informacionih sistema može se pratiti od ranih računarskih aplikacija sredinom 20. vijeka, kada su se računari prvenstveno koristili za složene naučne izračune i vojne potrebe. Tokom 1960-ih i 1970-ih, informacioni sistemi u poslovnom svijetu počeli su dobivati na značaju zahvaljujući tzv. sistemima za procesovanje transakcija (eng. Transaction Processing Systems – TPS), koji su omogućili bolju automatizaciju knjigovodstvenih i administrativnih poslova. U narednim decenijama uslijedio je razvoj složenijih sistema, primjerice sistema za podršku odlučivanju (eng. Decision Support Systems – DSS) 1970-ih i 1980-ih, koji su menadžerima pružali alate za analizu podataka i donošenje efikasnijih odluka. Krajem 20. vijeka, s ekspanzijom interneta i rastućom dostupnošću računarske infrastrukture, javljaju se integrisani informacioni sistemi, kao što su sistemi za upravljanje odnosima s klijentima (CRM), sistemi za upravljanje lancima snabdijevanja (SCM) i sistemi za planiranje resursa preduzeća (ERP). Danas, informacioni sistemi čine osnovu digitalne transformacije organizacija i preduzeća, naročito u kontekstu cloud computing-a, Big Data analitike i vještačke inteligencije.

Komponente informacionih sistema

Osnovne komponente informacionih sistema su hardver i softver računara, baze podataka, telekomunikacioni sistemi i tehnologije, ljudski resursi i procedure, odnosno metodologije procesovanja i prenošenja informacija.

Hardver

Danas, čak i najmanja firma, posjeduje ili iznajmljuje računare. Obično se radi o personalnim računarima (PC). Veće organizacije koriste više računarskih sistema, počev od moćnih radnih stanica, miniračunara pa do efikasno umreženih personalnih računara. Ujedno sa perifernim uređajima, kao što su ulazni i izlazni uređaji (monitori i štampači, naprimjer), i telekomunikacije, čine hardver informacionih sistema. U novije vrijeme, cijene hardvera ubrzano opadaju, ali brzina obrade i kapacitet uređaja za čuvanje podataka se konstantno uvećava, omogućavajući organizacijama i pojedincima da obrađuju sve veće količine podataka efikasnije.

Softver

Softver se obično dijeli na dvije šire shvaćene klase: sistemski ili operativni softver i softver aplikacije. Osnovni sistemski softver se prepoznaje pod imenom operativni sistem. Operativni sistem upravlja hardverom, datotekama i drugim resursima sistema, osiguravajući sistematsko, konzistentno obavljanje zadataka i kontrolu računara, najčešće preko grafičkog korisničkog sučelja. Softverske aplikacije (aplikativni softver) su programi dizajnirani za obavljanje specijalizovanih zadataka, pri čemu se mnogi nude na tržištu kao paketi pripremljeni za korištenje odmah poslije instaliranja. U savremenim uslovima, sve je više aplikacija zasnovanih na cloud tehnologiji, koje omogućavaju pristupanje aplikaciji i podacima s različitih uređaja i lokacija.

Baze podataka

Mnogi informacioni sistemi su primarno upravljači bazama podataka. Baza podataka je kolekcija međusobno povezanih podataka, organizovanih na najpogodniji način za korištenje, ili vađenje podataka po zadatim kriterijumima. Tipičan primjer baza podataka u jednom preduzeću su podaci o radnicima i katalozi proizvoda. Naročitu vrijednost posjeduju baze o kupcima, koje se koriste za dizajn i marketing novih proizvoda. Bilo ko je ikada kupio nešto sa kreditnom karticom, direktno u prodavnici, preko elektronske pošte ili na Internetu, postaje dio neke od mnogobrojnih baza o kupcima.

Telekomunikacije

Telekomunikacije se koriste za povezivanje, ili umrežavanje računarskih sistema, kao i za prenošenje informacija. Moguće je podesiti više različitih računarskih konfiguracija, zavisno od potreba svake organizacije. Lokalne mreže (LAN) povezuju računare određenog mjesta, kao što su poslovne zgrade ili akademski kampus. Mreže širokog opsega (WAN) povezuju računare koji se nalaze na različitim mjestima i često iz različitih organizacija. Internet je mreža mreža koja povezuje milione računara sa svakog kontinenta. Preko umrežavanja, korisnici personalnih računara dobijaju pristup različitim resursima informacija, velikim bazama podataka i ljudskim resursima, mogućnost obavljanja istih poslova u saradnji sa kolegama, kao i kontakt s ljudima koji dijele ista profesionalna i privatna interesovanja.

Ljudski resursi i procedure

Kvalifikovani stručnjaci su vitalna komponenta svakog informacionog sistema. Tehničko osoblje se sastoji od razvojnih i menadžera operacija, analista i dizajnera sistema, programera softvera i administratora sistema. Kao dodatak, radnici u jednoj organizaciji moraju biti osposobljeni za korištenje kapaciteta informacionog sistema. Stotine miliona ljudi iz cijelog svijeta svjesno ili nesvjesno uče da koriste informacione sisteme koristeći Internet. Procedure za korištenje, upravljanje i održavanje informacionih sistema su dio njihove dokumentacije. Naprimjer, neophodno je definisati procedure za pokretanje programa za naredbu isplati dohodaka, uključujući procedure za trenutak pokretanja, ko ima neophodnu dozvolu da ga pokrene i ko će imati pristup izlaznim informacijama.

Vrste informacionih sistema

Informacioni sistemi nude operacionu podršku, implementiranje saznanja i podršku menadžmentu u raznim organizacijama i preduzećima.

Operaciona podrška

Na operacionom nivou nalaze se sistemi za procesovanje transakcija preko kojih se proizvodi dizajniraju, prave marketinške strategije, kontroliše proces proizvodnje i šalje gotov proizvod na tržište. Ti sistemi akumuliraju informacije u baze koje su osnova sistema višeg nivoa. U današnjim naprednim organizacijama i preduzećima, informacioni sistemi koji podržavaju više funkcionalnih jedinica (marketing, finansije, proizvodnju i ljudske resurse) integrisani su u tzv. sisteme za planiranje i upravljanje resursima preduzeća (eng. Enterprise resource planning – ERP). Sistemi za planiranje i upravljanje resursima preduzeća podržavaju kompletnu sekvencu aktivnosti preko kojih preduzeće može dodati vrijednost na svoja dobra i usluge. Naprimjer, pojedinac ili preduzeće, mogu poslati personalizovanu narudžbu preko weba koja će automatski pokrenuti proizvodnju u skladu sa specifikacijama poručioca, preko sistema za masovnu personalizaciju proizvoda i usluga. Narudžba se šalje u magacine preduzeća, a u slučaju potrebe i dobavljačima materijala neophodnih za proizvodnju. Na kraju, ažuriraju se računi i započinje novčana transakcija u skladu sa vrijednošću proizvoda. Mnogi sistemi za procesovanje transakcija podržavaju elektronsko poslovanje preko Interneta. Između ostalih, to su onlajn sistemi za kupovinu, onlajn bankarstvo i sistemi koji osiguravaju sigurne transakcije. Drugi sistemi nude informacije, usluge obrazovanja i razonodu po zahtjevu.

Podrška za unaprijeđivanje znanja

Veliki dio posla u informacionom društvu, sastoji se od manipulacije apstraktnih dijelova informacija i znanja, prije nego direktnog procesovanja, proizvodnje i puštanja u promet različitih proizvoda. Taj dio posla se zove rad na znanju (engleski: knowledge work). Tri opće kategorije informacionih sistema podržavaju rad na unaprijeđivanju znanja: sistemi za profesionalnu podršku, kancelarijski informacioni sistemi i sistemi za upravljanje znanjem.

Sistemi za profesionalnu podršku

Sistemi za profesionalnu podršku omogućavaju obavljanje poslova specifičnih za određenu profesiju. Naprimjer, mašinski inženjeri koriste CAD softver zajedno sa sistemima za prividnu stvarnost (virtuelnu realnost), za projektovanje i testiranje novih modela različitih mašinskih dijelova, sistema za zaštitu putnika u vozilu, itd., prije pravljenja prototipa. Kasnije koriste CAE za dizajn i analizu realnih testova. Biohemičari koriste specijalni softver za trodimenzionalno modeliranje i predstavljanje molekularnih struktura i analiziraju moguće efekte novih lijekova, prije njihovog kliničkog testiranja. U bankama se koristi finansijski softver za izračunavanje dobiti i analizu potencijalnih rizika različitih finasijskih ulaganja i strategija. Danas, specijalizovani profesionalni sistemi za podršku prisutni su u skoro svim profesijama.

Kancelarijski informacioni sistemi

Glavni zadatak kancelarijskih informacionih sistema je olakšavanje komunikacije i saradnje svim članovima jedne organizacije, ali i sa članovima drugih organizacija. Arhiviranje dokumenata i pošte u elektronskom formatu, olakšava organizacijama njihovu klasifikaciju, indeksiranje i čuvanje, kao i brz i efikasan pristup po potrebi.

Sistemi za upravljanje znanjem

Sistemi za upravljanje znanjem se sastoje od metoda sakupljanja znanja, odnosno njegovog organizovanja u cjelinu, kao i procedura i metodologija korištenja akumuliranog znanja u organizacijama. Ova vrsta znanja se obično sastoji od pisane dokumentacije i slika koje sadrže patente, metode dizajna, zbir efikasnih poslovnih strategija, različitih studija i analiza kompetencije i sličnih resursa. Baza znanja jedne organizacije nije eksplicitnog karaktera, tako da ti sistemi pomažu korisnicima da stignu do onih članova organizacije čiji stručni profil najbolje odgovara njihovom upitu. Pristup znanju jedne organizacije se obično realizuje preko lokalne mreže (Intranet, ili mreže zatvorenog tipa), koje su snabdjevene specijalizovanim softverom za pretragu.

Sistemi za podršku menadžmentu

Postoji široka kategorija informacionih sistema koji su dizajnirani za podršku menadžmenta u jednoj organizaciji. Ti sistemi se baziraju na podacima sistema koji procesuju transakcije organizacije, podacima koji dolaze izvan organizacije i podacima koji stižu od poslovnih partnera, provajdera i klijenata. Informacioni sistemi generalno podržavaju sve nivoe menadžmenta, počev od onih zaduženih za planiranje i nadgledanje budžeta i troškova malih radnih grupa na kratke staze, pa do onih za planiranje i nadgledanje budžeta i troškova planova i strategija na duže staze, koji se obično tiču cijele organizacije. Menadžment sistemi za kreiranje izvještaja nude detaljne i obilne informacije u obliku izvještaja, predstavljenih i organizovanih na najpogodniji način, za svaku oblast odgovornosti menadžera. Generalno ti izvještaji su fokusirani na prošla i sadašnja događanja u organizaciji. Radi prevencije zatrpavanja informacijama, izvještaji se automatski šalju samo u izuzetnim slučajevima, ili na specifičan zahtjev menadžera.

Savremeni trendovi i primjena

U savremenom poslovnom okruženju i javnom sektoru, sve je veći naglasak na:

• Cloud tehnologijama – radi fleksibilnosti i smanjenja troškova,
• Big Data analitici – za otkrivanje uzoraka u velikim skupovima podataka i donošenje odluka zasnovanih na podacima,
• Vještačkoj inteligenciji i mašinskom učenju – za naprednu obradu podataka i prediktivnu analitiku,
• Razvoju mobilnih i web platformi – kako bi se korisnicima omogućio pristup sistemima u realnom vremenu s gotovo bilo koje lokacije,
• Digitalnoj transformaciji – integracija informacionih sistema u sve aspekte rada preduzeća, od interne komunikacije i saradnje, do odnosa s klijentima i inovacija u proizvodima i uslugama.

Ključni istraživački radovi i relevantna literatura

Neki od ključnih radova, knjiga i naučnih časopisa iz oblasti informacionih sistema su:

• Alter, S. (2002). Information Systems: Foundation of E-Business. Prentice Hall.
• Laudon, K. C., & Laudon, J. P. (2020). Management Information Systems: Managing the Digital Firm. Pearson.
• Stair, R., & Reynolds, G. (2012). Fundamentals of Information Systems. Cengage Learning.
• Turban, E., Pollard, C., & Wood, G. (2018). Information Technology for Management: On-Demand Strategies for Performance, Growth and Sustainability. Wiley.
• O'Brien, J. A., & Marakas, G. M. (2011). Management Information Systems. McGraw-Hill.
• Gorry, A. G., & Morton, M. S. S. (1971). A framework for management information systems. Sloan Management Review, 13(1), 55–70.

Među relevantnim naučnim časopisima ističu se:

• MIS Quarterly
• Information Systems Research
• Journal of Management Information Systems (JMIS)