Astat

Un elfenn gimiek eo an astat ; At eo e arouez kimiek, 85 e niver atomek ha 209,987 e dolz atomek.
Un halogen eo hervez an darn vuiañ eus ar skiantourien, met ur metaloid eo hervez lod all anezho ; tabut zo c'hoazh.
Un elfenn genaozet gant mab-den eo bet kent bezañ kavet en natur. Skinoberiek-kenañ eo an astat.

Astat
Poloniom – Astat – Radon
I At Ts Taolenn beriodek
Perzhioù hollek
Niver atomek	85
Rummad kimiek	Halogenoù
Strollad	17
Trovezh	6
Bloc'h	p
Tolz atomek	209,987
Aozadur elektronek
Aozadur elektronek an atomoù [Xe] 4f14 5d10 6s2 6p5[1]
Dasparzh an elektronoù : 2, 8, 18, 32, 18, 7
Perzhioù atomek
Niver oksidadur	-1, +1, +3, +5, +7
Tredanleiegezh	2,20 (Skeul Linus Pauling)
Gremmoù ionadur	1 : 930,118 kJ/mol
Skin atomek	202 pm
Skin kenamsav	148 pm
Skin Van der Vaals	202 pm
Perzhioù fizikel
Arvez	Kaled
Douester (≈20 °C)	(stlenn ebet)
Teuzverk	302 °C
Bervverk	337 °C
Tredanharzusted	(stlenn ebet)
Neuz an elfenn
? (Ur c'haled du neuz ur metal dezhañ, war a greder)

Istor

En daolenn gentañ bet embannet gant Dmitriy Mendeleyev e 1869 e chome un toull er strollad VII dindan ₅₃I (anvet J=127 gantañ) ; goude labourioù ar fizikour danat Niels Bohr war framm an atomoù e voe diouganet e vije un halogen eus an elfenn dianav er strollad VII goude ₅₃I. Skiantourien a glaskas an elfenn en natur, hep dont a-benn avat rak ne vez ket muioc'h eget 28 gramm ag astat war un dro e krestenenn an Douar^[2].
Adal neuze e kredjod peder gwezh bezañ kavet an elfenn — anvet alabamine e Stadoù-Unanet Amerika e 1937, dakan en Indez Breizhveurek (Bangladesh hiziv) e 1937, helvetium e Suis e 1940 hag anglo-helvetium e 1942 e Suis adarre.
E 1940 ivez avat e voe hiniennekaet an elfenn 85 e Skol-veur Kalifornia e Berkeley gant an Amerikaned Dale R. Corson, Kenneth Ross MacKenzie hag an Italian Emilio Segrè dre vombezenniñ bismut-209 gant rannoùigoù α^[3] ; eus an henc'hresianeg αστατος astatos "distabil" e teu anv an elfenn 111, abalamour ma kemm buan he stad dre he skinoberiegezh.
E 1943 e voe kavet astat en natur^[4] evel an disoc'h eus skinoberiegezh ₈₇Fr, ₉₀Th, ₉₁Pa ha ₉₂U^[5].

Perzhioù

A-douez 101 elfenn gentañ an daolenn, ₈₇Fr hepken zo distabiloc'h c'hoazh eget ₈₅At, a zo skinoberiek-kenañ hag a dro buan da izotopoù ₈₅At all, da vismut ₈₃Bi, da boloniom ₈₄Po pe c'hoazh da radon ₈₆Rn.
Dre ma n'eus izotop At ebet gant un hanter-vuhez hiroc'h eget 12 eurvezh ne c'haller ket kevanaozañ kementadoù bras ag astat, diaes eo neuze ober enklaskoù don war e zivoud — mar deujed a-benn da genderc'hañ ur bloc'had astat ez aje da c'haz kerkent en abeg d'ar wrez a vez ganet gant e skinoberiegezh.^[6]
Dre geñveriañ gant an elfennoù amezek, dre ober gant hentennoù arlakadel pe gantouezel neuze ez eus bet termenet un nebeud eus perzhioù an astat.

Perzhioù fizikel

Teñvaloc'h-teñvalañ eo liv an halogenoù : hogos diliv eo ₉F, gwer splann eo ₁₇Cl, gell eo ₃₅Br ha gris teñval eo ₅₃I — mar kendalc'h ₈₅At gant an tech-se e rankje bezañ du ha kalet mard eus un halogen gwirion anezhañ, pe liv ur metal teñval mard eus ur metaloid anezhañ.

Mard eo an astat e strollad an halogenoù ez eo uheloc'h e deuzverk (302°C) hag e vevverk (332 °C) eget re an halogenoù skañvoc'h, hogen arnodennoù zo a hañval diskouez e vije izeloc'h ar gwrezverkoù-se eget ar re c'hortozet digant an halogen pounnerañ^[7].

Perzhioù kimiek

Dre imbourc'hiñ dileizhadoù astat ez eus bet kavet kalz muioc'h a berzhioù a denn d'an halogenoù eget a re a denn d'ar metaloù, hogen an daou a gaver evelato.
Evel an halogenoù e c'hall an astat genel anion, hag evel an iod ez eo tost da vezañ ul ledreüzenn — ar pezh a zo gwir gant ₈₆Rn ivez, a zo ur gaz nobl ha n'eo ket un halogen^[8].
Evel ar metaloù e c'hall an astat gwiskañ ur c'hatod, kendierc'hañ gant sulfatoù metaloù en drenkenn gloridrek HCl, genel kation e dileizhennoù trenk kreñv.

Izotopoù

Bez' ez anavezer 32 izotop eus At, distabil ha skinoberiek an holl anezho.

Izotopoù stabilañ an astat

Izotop	% en natur	Hanter-vuhez
209At	kevanaozet	5,41 eurvezh
210At	kevanaozet	8,1 eurvezh
211At	kevanaozet	7,21 eurvezh

Kenderc'hadur

An izotop At-211 eo a vez kerderc'het ez-greantel a-benn e arverañ er vezegiezh nukleel. War-dro 25 µg a vez gounezet bewezh dre vombezenniñ Bi-209 gant He-4.

Stummadur

Evit prientiñ ar pal e lakaer bismut war ur gorread aluminiom, aour pe gouevr dre euflennadur katodek ; etre 50 ha 100 mg bismut dre cm² zo rekis. Goude-se e kendeuzer ar gwiskad bismut gant ur blakenn gouevr kent lakaat ar pal en un aergelc'h nitrogen hag e yenaat gant dour a-benn ma ne yaje ket an At-211 da c'haz kerkent ha gounezet.
Lakaet e vez ar pal en ur c'hwimmer rannoùigoù (ur c'hiklotron) evit lakaat ar bismut da gejañ ouzh rannoùigoù α ganet gant He-4 ; nebeutoc'h eget 30 MeV eo ar gremm rekis, rak da 40 MeV e c'hounezer At-210 ha da 60 MeV e c'hounezer At-209 e-lec'h At-211.
Setu amañ an dazgwered a ranker kaout :

209	Bi +	4	He →	211	At + 2	1
83		2		85		0

Ur biz-yen

Disrannadur

At-211 zo bet gounezet neuze ; ret eo e zisrannañ diouzh ar pal ha diouzh an izotopoù all a zo bet ganet ivez.

Tommet e vez ar pal e 270 °C evit ma yafe an izotopoù all da vurezh. Goude-se e kresker ar wrez betek 800 °C : war-dro 80% eus At a dro da c'haz, met ar bismut a grog da ober heñvel. Lakaet e vez an nemorant eus At da c'hlizhenniñ war ur blakennad platin yen. Goude-se en e lakaar en ul lestr kouarz a dommer e 130 °C evit skarzhañ ar poloniom hag an izotopoù diwezhañ all. E 500 °C e tommer al lestr c'hoazh a-benn lakaat At-211 en ur biz-yen kent e zastum dre e walc'hiñ gant un dileizhenn skañv a drenkenn nitrek HNO3.

War-dro 30% ag At-211 a c'haller kenderc'hañ dre an argerzh kemplezhek-se.

Arver

Er vezegiezh nukleel neuze ez implijer At-211 a-drugarez d'e hanter-vuhez a 7,21 eurvezh hag d'e c'halloud da vont e gwiadoù a zo hep mont er gwiadoù amezek : 70 µm eo donder intradur ar rannoùigoù α ganet gant At-211 er gwiadoù, p'eo tost da 2 mm hini rannoùigoù β I-131, an izotop all a vez arveret an aliesañ er vezegiezh nukleel.
En abeg da gement-se ez implijer At-211 da ober war-dro ar wagrenn skoed : ne ya ket don a-walc'h da dizhout an arskoedenn a zo amezek. Gwelloc'h eo ober gant At-211 en abeg d'e hanter-vuhez verr.

Notennoù

1. 'Royal Society of Chemistry'. Kavet : 25 Meurzh 2021.
2. CLOSE Frank E., Particle Physics — A Very Short Introduction, Oxford University Press, USA, 2004, 160 pajenn, ISBN 978-0-19-280434-1 (en)
3. Physical Review Online Archive (en) Liamm oberiant 04 GEN 13
4. Springer (de) Liamm oberiant 04 GEN 13
5. Inorganic Chemistry pp. 402 ha 1095.
6. EMSLEY John, Nature's Building Blocks — An A-Z Guide to the Elements pp. 57-58.
7. Mendeley (en) Liamm oberiant 04 GEN 12
8. Inorganic Chemistry p. 282.

Daveennoù

• American Chemical Society (en) Liamm oberiant 25 DU 12
• AN NOALLEG Yann-Baol, Geriadur ar Gimiezh, Preder, Plomelin, 2008 ISBN 978-2-901383-69-7 Preder
• AN NOALLEG Yann-Baol, Geriadur ar Fizik, Preder, Plomelin, 2006 ISBN 978-2-901383-64-2
• Annales de chimie et de physique, Gallica / Bibliothèque nationale de France (fr) Liamm oberiant 26 HER 12
• Atomic weights of the elements 2007 (IUPAC Technical Report) Pure an Applied Chemistry (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• Atomic Weights and Isotopic Compositions for All Elements National Institute of Standards and Technology (en) Liamm oberiant 18 HER 12
• Bureau de Recherche Géologique et Minière (BRGM) (fr) Liamm oberiant 26 HER 12
• CONSIDINE Glenn D., Van Nostrand's Encyclopedia of Chemistry, Wiley-Interscience, 2005 ISBN 978-0-471-61525-5 (en)
• DEPOVERE Paul, La classification périodique des éléments — La merveille fondamentale de l'Univers, De Boeck, Brussels, Belgia, 2002 ISBN 978-2-8041-4107-3 (fr)
• EMSLEY John, Nature's Building Blocks — An A-Z Guide to the Elements, Oxford University Press, 2001 ISBN 978-0-19-850341-5 (en)
• Geriadur brezhoneg An Here, Plougastell-Daoulaz, 2001 ISBN 978-2-86843-236-0
• ÉTIENNE Guy, Geriadur ar Stlenneg, Preder, 1996 ISBN 978-2-901383-14-7
• HOLDEN Norman, History of the Origin of the Chemical elements and Their Discoverers, New York, 2001 Brookhaven National Laboratory (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• HOLLEMAN Arnold F, WIBERG Egon & WIBERG Nils, Inorganic Chemistry, Academic Press Inc., 2001, ISBN 978-0-12-352651-9 (en) Google Books (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC) (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• Jefferson Lab (en) Liamm oberiant 22 KZU 12
• Joint Institute for Nuclear Research (ОИЯИ e Dubna) (en) Liamm oberiant 25 DU 12
• LIDE David R., CRC Handbook of Chemistry and Physics - 88th Edition, CRC Press,2007 ISBN 978-0-8493-0488-0 (en)
• National Nuclear Data Center (en) Liamm oberiant 09 KZU 12
• Royal Society of Chemistry (en) Liamm oberiant 03 KZU 2012
• STWERTKA Albert, A Guide to the Elements, Oxford University Press, 1996 ISBN 978-0-19-508083-4 (en)
• Webelements (en) Liamm oberiant 26 HER 12