Украінскі правапіс 1933 года

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Украінскі правапіс.

Украінскі правапіс 1933 году (укр.: Український правопис 1933 року) — украінскі правапіс, прыняты ў 1933 годзе ў тагачаснай сталіцы УССР, у Харкаве. Пачаў працэс штучнага збліжэньня ўкраінскай і расійскай моўных традыцый правапісу. Некаторыя нормы, адхіленыя з-за адсутнасьці ў расійскім правапісе, вернуты да украінскага правапісу 2019 году.

Напярэдадні рэформы

На 1920-я гады прыпаў росквіт украінскага мовазнаўства, праведзена значная праца па нарміраванні ўкраінскай літаратурнай мовы, навуковай тэрміналогіі, слоўнікаў. Праца навукоўцаў адзначылася выданнем Украінскага правапісу 1928 г., што ўпершыню стала афіцыйным і уніфікаваным для ўсёй Украіны. Убачылі свет Акадэмічны расійска-ўкраінскі слоўнік пад рэд. Агатангела Крымскага. Аднак кадыфікацыя 1928—1929 гадоў, якая аб'ядноўвала ў адным правапісным кодэксе прыдняпроўскую і прыднястроўскую моўныя нормы, аказалася нездавальняючай пры тых палітычных абставінах і мела патрэбу ў зменах.^[1]

Пачатак рэпрэсій і русіфікацыі

Але на пачатку 1930-х гадоў на Украіну пракацілася хваля татальнай планавай русіфікацыі пад лозунгамі барацьбы з украінскім нацыяналізмам.

«Новая эпоха» савецкай палітыкі ў адносінах да ўкраінскай культуры, а таксама мовы пачалася пасля пастановы ЦК ВКП(б) ад 3 красавіка 1932 г. «Аб падаўленні нацыяналізму ва Украіне» і ўвядзення камуністычных ідэй. Для гэтага ва Украіну быў накіраваны Павел Постышаў, які прыбыў у сталіцу Харкаў у студзені 1933 года. Ён сілком ачысціў Украіну ад «нацыяналістаў». 7 ліпеня 1933г р. Мікола Скрыпнік скончыў жыццё самагубствам, не вытрымаўшы пераследу. Члены Прэзідыума Арфаграфічнай камісіі Усевалад Ганцоў, А. Прыходька, С. Піліпенка ( Алякса Сіняўскі і А. Крымскага рэпрэсавалі пазней). Правапіс шукаў «нацыяналістычную шкодніцтва», неабходную для барацьбы з украінскім нацыянальным адраджэннем.

Выкараненне спецыфічных асаблівасцей украінскай мовы

Каб знішчыць і спыніць росквіт украінскай мовы ўвогуле, і літаратурнай мовы ў прыватнасці, бальшавікі спачатку ўзяліся за чужыя рукі — За гэта ўзяліся Андрэй Хвыля (сапраўднае прозвішча Олінтэр) і Н. Кагановіч. Па сутнасці, яны першыя паднялі шум, нібы ва ўкраінскім мовазнаўстве - буржуазна-шавіністычны дэструктыўны метад, які А. Хвыля замацаваў сваёй сумнай памяццю кнігай «Выкараніць, знішчыць карані ўкраінскага нацыяналізму на моўным фронце», Харкаў, 1933 г.^[2], было надрукавана 15 000 асобнікаў.^[3]

А. Хвыля, старшыня новастворанага 1933г р. Арфаграфічная камісія пры Народным камісарыяце асветы сцвярджала:

«Правапіс, зацверджаны М. Скрыпнікам 6 верасня 1928 года скіраваў развіццё ўкраінскай мовы на польскую, чэшскую буржуазную культуру. Гэта стварала бар'ер паміж украінскай і расійскай мовамі, перашкаджала вывучэнню пісьменнасці шырокімі працоўнымі масамі <…>. Камісія, створаная НДА, перагледзела ўкраінскі правапіс <„>. Асноўныя выпраўленні тычыліся ліквідацыі ўсіх правілаў, якія арыентавалі ўкраінскую мову на польскую і чэшскую буржуазныя культуры, скажалі сучасную ўкраінскую мову і ставілі бар'ер паміж украінскай і расійскай мовамі <…>. Адкінутыя смяротныя кансерватыўныя нормы, устаноўленыя нацыяналістамі, якія скажаюць сучасную ўкраінскую мову, жывую мову практыкі працоўных мас Украіны».

Без усялякіх дыскусій і канферэнцый названая камісія «перапрацавала» 1933 год выдаў новыя правілы. З алфавіту была выкінута літара ґ, кардынальна зменены напісанне іншамоўных слоў, зменены парадыгмы склонавых лексем. У правілы ўнесена каля 126 паправак, цалкам зменены раздзел аб напісанні іншамоўных слоў. Новыя правілы правапісу ўпершыню былі апублікаваныя ў часопісе «Політэхнічная адукацыя» (933, « 6), у канцы 1933 г. яны выдалі асобную кнігу «Украінскі правапіс».

З абвінавачваннямі ва ўбіванні клін паміж расійскай і ўкраінскай моўнымі практыкамі:

• Ліквідаваны формы дваістасці (дві книзі, три вербі, чотири хаті, дві руці і інш.).
• Адменена ўжыванне вінавальнага склону ў формах: бачу молодиці, веду хлопці, дивлюся на піонерки.
• З паралельных форм бабів і баб, хатів і хат, губів і губ, статтів і статей засталіся толькі найбольш блізкія да расійскага варыянту.
• Ад паралельных словаўтваральных варыянтаў становисько — становище, огнисько — огнище, гноїсько — гноїщ пераважней утварэнняў з суфіксам (суфіксам) -ище.
• Паралельныя формы давальнага і меснага склонаў адзіночнага ліку назоўнікаў другога скланення з'яўляюцца святові — святу, серцеві — серцю, сонцеві — сонцю, у русі — у рухові абмяжоўваецца формамі на -у(ю), агульнымі з расійскай.
• Чаргаванне прыставак (прыназоўнікаў) з - з перад глухімі зычнымі к, п, т, хбыў пашыраны да ф:

Правапіс 1928 года	Правапіс 1933 года
зфалшувати	сфальшувати
зфотографувати	сфотографувати

• Надпіс замежных слоў бакханка, барбаризм для лацінскай мадэлі усходняга вярнулася на выбар, зроблены пад уплывам расійскай: вакханка, варваризм, а таксама претенсія, іхтіосавр, бронтосавр (узаконены претензія, іхтіозавр, бронтозавр), радіюс, консиліюм, медіюм, Маріюпіль (узаконены радіус, консиліум, медіум, Маріуполь).^[4]
• Ужыванне канчаткаў давальнага склону адзіночнага ліку мужчынскага роду (-ові, -еві/-єві) спрашчаецца. Згодна з папярэднім правапісам, назоўнікі мужчынскага роду павінны мець канчаткі -ові, -еві/-єві, а ўжыванне канчатка -у/-ю абмежавана. Наступныя рэформы спрасцілі і абагульнілі ўжыванне гэтых форм, аддаючы перавагу аналагічнаму расійскай канчатку -у/-ю.
• Існуе цвёрдае напісанне шэрагу прыметнікаў:

Правапіс 1928 года	Правапіс 1933 года
західній	західний
східній	східний
трикутній	трикутний

• Канчатак -и ў родзе адзіночнага ліку для назоўнікаў жаночага роду з двума зычнымі ў канцы асновы быў заменены на -і, што супала з гістарычным развіццём украінскай мовы (Шавялёў^[5]):

Правапіс 1928 года	Правапіс 1933 года
до смерти	до смерті
без совісти	без совісті
без чести	без честі

• У адпаведнасці з этымалогіяй чаргуюцца галосных:

Правапіс 1928 года	Правапіс 1933 года
випроваджати	випроводжати
голодівка	голодовка
манастир	монастир
мариво	марево
салітра	селітра
соняшний	сонячний
шаравари	шаровари

• Ва ўскосных склонах украінскія прозвішчы атрымалі новыя канчаткі:

Імя	Правапіс 1928 года	Правапіс 1933 года
Гончар	до Гончаря	до Гончара
Кравців	до Кравцова	до Кравціва
Мазурок	до Мазурка	до Мазурока
Швець	до Шевця	до Швеця

• Геаграфічныя назвы адсартаваныя. Згодна з правапісам 1928 г. назвы гарадоў павінны былі пераносіцца «пісьмова ў іх нацыянальна-гістарычным выглядзе» (§ 81), а правапіс 1933 г. патрабуе перадаваць як «як прыняты савецкімі органамі дзяржаўнай улады» (§ 89):

Правапіс 1928 года Архівавана 31 сакавіка 2017.	Правапіс 1933 года
Басарабія	Бесарабія
Берестя	Брест
Білгород	Бєлгород
Бердянське	Бердянськ
Букарешт	Бухарест
Єйське	Єйськ
Дін	Дон
Кахівка	Каховка
Кремінчук	Кременчук
Лубні	Лубни
Луганське	Луганськ
Мелітопіль	Мелітополь
Маріюпіль	Маріуполь
Мукачів	Мукачеве
Прилука	Прилуки
Рівне	Ровно
Ромен	Ромни
Ростів	Ростов
Севастопіль	Севастопаль
Симферопіль	Симферополь
Сальське	Сальськ
Таганріг	Таганрог
Тираспіль	Ціраспаль
Новозибків	Новозибков
Озівське море	Азовське море
Острогозьке	Острогозьк
Пинське	Пінск

Назвы гарадоў пачалі заканчвацца на -ськ, -цьк (а не -ське, -цьке): Волочинське, Старобільське, Пинське, Зінов'ївське, Луцьке і інш. і г.д.

Пачалі адмяняцца такія назвы, як назоўнікі: із Старобільська, під Волочинськом, а не як прыметнікі: із Старобільського, під Волочинським.

Прыметнікі, утвораныя з назваў гарадоў перемиський, радомиський, звернуты на перемишльський, радомишльський.

• Практыкуецца пазбяганне назоўнікаў у тых выпадках, калі яны не паўтараюць расійскага ўжытку: прыназоўнік до ў парах до школи, до Києва паслядоўна замяняецца прыназоўнікам у — у школу, у Київ.
• З ужытку ў УССР зніклі канструкцыі з безасабовымі прыметнікамі: випуск машин припинено, злочинця затримано; замест гэтага квітнее суржыкаванне: випуск машин припинений, злочинець затриманий.
• Штучна падзеленыя прыметнік на два дружній прыметнікі: дружний і дружній, розніцу паміж імі можна ўсталяваць, толькі параўнаўшы іх з расійкімі аналагамі і дружественным дружественным. Такая ж аперацыя была зроблена са словам багатир. На адным штучна зроблены два словы: багатир (багатий) і богатир (витязь, лицар, герой).
• Увядзенне новай, скапіяванай з расійскай, тэрміналогіі ва ўсіх галінах ведаў:

Удзельная ўкраінская форма	Расійская форма	Накінутая форма
Великий Віз	Большая Медведица	Велика Ведмедиця
городина	овощи	овочі
садовина	фрукты	фрукти
дієйменник	инфинитив	інфінітив
живе срібло	ртуть	ртуть
родзинки	изюм	ізюм
стоп	сплав	сплав
риска	тире	тир

• Імёны людзей унармаваны ў адпаведнасці з усходнеўкраінскай традыцыяй:

Правапіс 1928 года	Правапіс 1933 года
Агатангел	Агафангел
Тадей	Фадей і Тадей
Теодосій	ФеаФеодосійдосія
Олександер	Олександр

• Паколькі літара ґ была выдалена з алфавіту, замежныя ўласныя імёны з h і g сталі прадстаўляцца толькі адной літарай г, незалежна ад вымаўлення (§ 76):

Правапіс 1928 года	Правапіс 1933 года
Гаронна	Гаронна
Ґете	Гете
Гаммерфест	Гаммерфест

• Лексіка грэчаскай літары θ зменена для ўсходняга ўзору:

Правапіс 1928 года	Правапіс 1933 года
анатема	анафема
Атени	Афіни
Методій	Мефодій
Теофанія	Феофанія

• Гукавое спалучэнне ія ў іншамоўных словах, зацверджанае правапісам 1928 г., было заменена распаўсюджаным у тагачаснай практыцы іа ^[6]:

Правапіс 1928 года	Правапіс 1933 года
варіянт	варіант
комедіянт	комедіант
Сіям	Сіам

• Нямецкі дыфтонг ei, які гучыць як ай, узяў напісанне:

Правапіс 1928 года	Правапіс 1933 года
Айнштайн	Ейнштейн
Гайне	Гейне
капельмайстер	капельмейстер

• У запазычаных словах з мяккім л зацвярджаецца ўсходнеўкраінскае вымаўленне л:^[7]

Правапіс 1928 года	Правапіс 1933 года
Ля-Манш	Ла-Манш
лямпа	лампа
пляц	плац

• Упарадкаваны правапіс замежных слоў:

Правопис 1928 року		Правопис 1933 року
a.	генеза	генезис
	криза	кризис
	теза	тезис
б.	Геллада	Еллада
	гієроґліф	іерогліф
	гістерія	істерія
	гураґан	ураган
в.	Арабія	Аравія
	Бакх	Вакх
	Теби	Фіви
г.	амнестія	амністія
	хемія	хімія
ґ.	метода	метод
	роля	роль
	спіраля	спіраль
д.	міністер	міністр
	Олександер	Олександр
	циліндер	циліндр
е.	евнух	євнух
	Европа	як і було Европа (§ 79, С. 62)
	епархія	єпархія
	Еспанія	Іспанія
ё.	ґолф	гольф
	мусулманин	мусульманин
	носталгія	ностальгія
	шелф	шельф
ж.	авдиторія	аудиторія
	авдієнція	аудіенція (§ 82, С. 63)
	клявза	кляуза
з.	вуаль чол.роду	вуаль жін. роду
	деталь чол.роду	деталь жін. роду
	емаль чол. роду	емаль жін. роду
	модель чол.роду	модель жін. роду
і.	евфорія	ейфорія
	невтральний	нейтральний
	неврологія	нейрологія
й.	авул	аул
	богдохан	богдихан
	Букарешт	Бухарест
	вермічелі	вермішель
	данець; & данський	датчанин; & датський
	маштаб	масштаб
	моххамеданин	магометанин
	претенсія	претензія

• Унарміраваны націскі:

Правапіс 1928 года	Правапіс 1933 года
доне́змогу	донезмо́ги
душни́й	ду́шний
за́їзд	заї́зд
о́сідок	осі́док
по́душка	поду́шка

Знішчэнне тэрміналогіі і лексікі

Пасля фізічнай расправы над мовазнаўцамі тэрміналагічная справа нанесла чарговы ўдар. Былі створаны спецыяльныя брыгады для прагляду слоўнікаў і выдалення «нацыяналістычных» слоў і тэрмінаў; гвалтоўнымі метадамі ўся тэрміналогія (тэхнічная, навуковая) прыводзіцца ў поўную адпаведнасць з расійскай. Нават у мовазнаўстве была ўведзена расійская граматычная тэрміналогія, якая адкінула ўсе дасягненні ўкраінскіх навукоўцаў.

Рэформа «правапісу» фактычна ператварылася ў барацьбу з самабытнымі і самабытнымі асаблівасцямі ўкраінскай мовы. З гэтай мэтай змагар з «нацыяналізмам» у мовазнаўстве Андрэй Хвыля, сам пазней рэпрэсаваны за нацыяналізм, высунуў перад нагляднымі органамі партыі наступныя патрабаванні аб тэрміналагічнай дзейнасці:

• неадкладна спыніць выданне ўсіх слоўнікаў;
• агляд слоўнікаў і ўсёй тэрміналогіі;
• уніфікаваць тэхнічную тэрміналогію з тэрміналогіяй, якая існуе ў Савецкім Саюзе і выкарыстоўваецца ва Украіне;
• перагледзець кадры на моўным фронце і выгнаць з гэтага фронту буржуазна-нацыяналістычныя элементы;
• прагляд правапісу.

Украінская лексіка была пастаўлена ў залежнасць ад расійскай, адбывалася сістэматычная ліквідацыя спецыфічнай украінскай лексікі і замена яе расійскай. Прыклад:

Правапіс 1928 года	Правапіс 1933 года
гуртовий	оптовий
дбайливий	бережливий
досить	достатньо
зазіхання	посягання
обставати за /обстоювати/ що	ратувати за що

Спецыфічнае ўкраінскае слова закотистий (закотистий комір) выдаленае са слоўнікаў і ўведзенае слова відкладний (відкладний комір), таму што яно прытрымліваецца формы расійскай отложной (отложной воротник).

Калі правапісцы 1933 г. былі рэпрэсаваныя, у часы страху і моўнага хаосу ўсе перыядычныя выданні, а таксама выдавецтвы Украінскай ССР рэгулярна атрымлівалі спісы слоў, якіх трэба пазбягаць, ад вядучага камуністычнага партыйнага выдання.

Дакладна такая ж моўная палітыка прымяняецца да беларускай мовы. Таксама ў 1933 годзе быў уведзены новы беларускі правапіс - у беларускую мову ўнесены каля 30 фанетычных і марфалагічных прыкмет, узятых жыўцом з расійскай мовы. Актыўная русіфікацыя беларускай лексікі пачалася з накіравання лексікаграфічнай практыкі.^[4]

Тэкст

Хвиля, А., рэд. (1933). Український правопис. Харків: Радянська школа. (Альтернативне посилання: Архівавана 29 жніўня 2021..)

Гл. таксама

• Украінскі правапіс 1904 года
• Украінскі правапіс 1928 года
• Украінскі правапіс 1993 года
• Украінскі правапіс 2019 года

Зноскі

1. «Правопис 1928—1929 років, дарма що старанно опрацьований видатними мовознавцями, був нереальний, приречений на невдачу. Від самого початку його прийняли вельми неприхильно, дотримувалися неохоче. Бажане поєднання двох правописно-мовних традицій не відбулося, та ледве чи й могло відбутися при збереженні їх обох у своєрідному, штучно накиненому компромісі.». Ю. Шевельов. Українська мова в першій половині двадцятого століття 1900—1941. // Там само. — С. 171. «Учительство посилало численні делегації до комісара освіти М. Скрипника й просило перегляду правил писання іншомовних слів.» Огієнко І. Історія української літературної мови. — К., 2001.
2. А. Хвиля. Викорінити, знищити націоналістичне коріння на мовному фронті. - Більшовик України, 1933, № 7, с. 42-56; Партвидав ЦК КП(б)У, 1933.
3. Огієнко І. Історія української літературної мови. — К., 2001. — (Перше видання — Вінніпег, 1949)
4. Українська мова у ХХ сторіччі: історія лінгвоциду. Документи і матеріали. За ред. Л. Масенко.-К.: Києво-Могилянська академія, 2005—399с.
5. «В історичному розвитку бачимо, як послідовно й поступово в цьому типі відміни іменників усуваються в різних відмінках форми на -и, — спершу в давальному й місцевому однини, пізніше в називному відмінку множини, а в новіші часи — і в останньому бастіоні форм на -и, в родовому відмінку однини. Хоч київські нормалізатори виходили, імовірно, не з історичних тенденцій української мови, а просто взорувалися на російській мові (…), але їхня норма тут збіглася з історичною тенденцією, яка полягає в тому, щоб максимально наблизити відмінювання іменників жіночого роду на приголосний до відмінювання іменників типу земля» Ю. Шевельов. Так нас навчали правильних проізношеній / Шевельов Ю. Мовознавство. — К., 2008. — Кн. 1. — С. 319—320.
6. Поширений мовний огріх при вимові -ія- за новими правилами 1928 року відмічався в порадниках того часу: «…в словах іншомовного походження вимова іа, треба ж ія» Порада Й. Горецького цит. за: Жовтобрюх М. Нарис історії українського радянського мовознавства (1918—1941), К., 1991, С. 68.
7. «З найдавнішого часу, як показують наші пам'ятки, ми не мали звички вимовляти чужі слова з ґ та з ль, але вимовляли їх по-своєму (цебто й по-грецькому): Платон, Іларіон, Лонгин, грек, Іспанія, Ірина (а не Плятон, Іляріон, Льонгін, ґрек, Еспанія, Ірена) й т. ін. Це так звана грецька система вимови чужих слів, і власне вона сильно защепилася в нашій мові за княжих часів, і позостається в народі панівною аж до часу теперішнього.» Огієнко Іван. Історія української літературної мови. К., 2001.

Літаратура

• Караван С. Таямніцы ўкраінскай мовы. Навукова-папулярная разведка з дадаткам слоўнікаў рэпрэсаванай і закінутай украінскай лексікі. - К. : УКСП «Кобза», 1994. - 152 с. - ISBN 5-87274-051-4 .
• Німчук В. Праблемы ўкраінскага правапісу ў ХХ Арт.
• Агіенка І. І гісторыя ўкраінскай літаратурнай мовы. – Кіеў, 2001. - (Выданне першае - Вініпег, 1949).
• Украінская мова ў ХХ стагоддзі: гісторыя лінгвацыду. Дакументы і матэрыялы / пад рэд. Л.Масенка . - К. : Кіева-Магілянская акадэмія, 2005. - 399 с. - ISBN 966-518-314-1 .

Спасылка

• 1933 год у гісторыі ўкраінскай мовы
• Лінгвістычныя рэпрэсіі 1933г