From Wikipedia, the free encyclopedia
Канстытуцыя СССР — асноўны закон Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік, якіх было тры: 1924, 1936 і 1977 гадоў.
Першая канстытуцыя была зацверджана Другім з’ездам Саветаў СССР у студзені 1924 года. Дзяржаўны лад на базе савецкай улады і дыктатуры пралетарыяту, замацаваны ў Канстытуцыі 1924 гады, адлюстроўваў шматнацыянальны характар Савецкага Саюза. Прыняцце Канстытуцыі спрыяла прызнанню СССР замежнымі дзяржавамі. Па меры неабходнасці ў тэкст Канстытуцыі ўносіліся змены і дапаўненні.
Канстытуцыя СССР складалася з двух частак:
У дэкларацыі былі сфармуляваны прынцыпы аб’яднання (добраахвотнасць і раўнапраўе), асаблівы характар нацыянальнай палітыкі Савецкай дзяржавы. Яна не проста дэкларавала стварэнне Саюза. Яна задавала яму мэту, будучы працятая тагачаснымі спадзяваннямі сусветнай рэвалюцыі. Выняткі з Дэкларацыі:
Дамова ў рэдакцыі Канстытуцыі 1924 года ўключаў 11 частак:
Першая саюзная Канстытуцыя дала вычарпальны пералік прадметаў вядзення. Па Канстытуцыі да выключнага ведання Саюза былі аднесены:
Зацвярджэнне і змяненне асноў Канстытуцыі знаходзіліся ў выключнай кампетэнцыі З’езду Саветаў СССР. За саюзнай рэспублікай захоўвалася права выхаду з СССР, тэрыторыя магла быць зменена толькі з яе згоды. Усталёўвалася адзінае саюзнае грамадзянства. Вярхоўным органам СССР аб’яўляўся З'езд Саветаў СССР, выбіраўся ад гарадскіх Саветаў і ад губернскіх з’ездаў Саветаў. Пры гэтым усталёўвалася сістэма непрамых выбараў дэлегатаў з’езду. У перыяд паміж з’ездамі вярхоўным органам улады быў Цэнтральны Выканаўчы Камітэт (ЦВК) СССР, які складаўся з Саюзнага савета (які абіраўся з’ездам з прадстаўнікоў рэспублік прапарцыйна насельніцтву) і Савета нацыянальнасцей (складзенага з прадстаўнікоў саюзных і аўтаномных рэспублік). У прамежках паміж сесіямі ЦВК СССР вышэйшым заканадаўчым органам быў Прэзідыум ЦВК СССР (выбіраўся на сумесным пасяджэнні палат), які мог прыпыняць дзеянне пастаноў з’ездаў саветаў саюзных рэспублік і адмяняць пастановы СНК СССР, Наркаматаў СССР, ЦВК і СНК саюзных рэспублік. ЦВК СССР фарміраваў вышэйшы выканаўчы і распарадчы орган — Савет народных камісараў СССР, у які ўваходзіў старшыня СНК, яго намеснікі і дзесяць наркамаў. Змена статусу саюзных рэспублік у працэсе стварэння СССР выявілася ў тым, што яны сталі часткай федэратыўнага саюза і траплялі ў падпарадкаванне яго органаў улады і кіравання. Юрысдыкцыя рэспубліканскіх органаў стала распаўсюджвацца на тыя сферы і пытанні, якія не складалі выключную кампетэнцыю Саюза. Інтарэсы рэспублік былі прадстаўлены ў структурах саюзных органаў (Прэзідыум ЦВК СССР, Савет нацыянальнасцей) іх прадстаўнікамі. Па Канстытуцыі цэнтр атрымліваў значныя паўнамоцтвы для кантролю перыферыі. Канстытуцыя ставіла мэтай стварэнне новай палітычнай культуры — «пралетарскай па змесце і нацыянальнай па форме», і ўяўляла сабой кампраміс паміж камуністычнымі планамі ўсеагульнага аб’яднання і нацыянальнымі традыцыямі.
Другая канстытуцыя была прынятая VIII ўсесаюзным надзвычайным з’ездам Саветаў 5 снежня 1936, і дзейнічала да 1977 года. Неафіцыйныя назвы: «Сталінская канстытуцыя», радзей — «Канстытуцыя перамоглага сацыялізму».
У Канстытуцыю неаднаразова ўносіліся змены (усяго — 53).
Канстытуцыя ўтрымлівала 13 раздзелаў і 146 артыкулаў.
Структура Канстытуцыі СССР 1936 г.:
Канстытуцыя абвясціла, што сацыялізм у СССР перамог і ў асноўным пабудаваны. Гэта азначала, што знішчана прыватная ўласнасць на сродкі вытворчасці і эксплуататарскай класы (і такім чынам пралетарыят больш не існуе, г.зн. дыктатура пралетарыяту — пройдзены этап), перамаглі сацыялістычныя вытворчыя адносіны. Эканамічнай асновай абвяшчалася планавая сацыялістычная сістэма гаспадаркі, якая абапіраецца на сацыялістычную ўласнасць у двух яе формах — дзяржаўную і калгасна-кааператыўную.
Упершыню ў гісторыі Савецкай дзяржавы Канстытуцыя 1936 года ўсім грамадзянам давала роўныя правы:
Абвяшчаліся недатыкальнасць асобы і таямніца перапіскі. Зямля, яе нетры, воды, лясы, заводы, фабрыкі, шахты, руднікі, чыгуначны, водны, наземны і паветраны транспарт, банкі, сродкі сувязі аб’яўляліся ўсенародным набыткам; зямля, якую займаюць калгасы, перадавалася ім у вечнае карыстанне.
У артыкуле 126 Камуністычная партыя абвяшчалася «кіруючым ядром» дзяржаўных і грамадскіх арганізацый (у Канстытуцыі 1924 года партыя не згадвалася).
Вышэйшай заканадаўчай уладай у краіне аб’яўляўся двухпалатны Вярхоўны Савет СССР, а ў перапынках паміж яго сесіямі — Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР. У канстытуцыі адсутнічала пасада аднаасобнага прэзідэнта краіны, а функцыі «калектыўнага прэзідэнта» ўскладаліся на Прэзідыум Вярхоўнага Савета; прадугледжвалася роўнасць палат Вярхоўнага Савета і яго права ствараць следчыя і рэвізійныя камісіі па любым пытанні; замацоўвалася адказнасць дэпутатаў перад выбаршчыкамі і права адклікаць тых, хто не апраўдвае аказаны ім давер. Урад краіны захоўваў сваю назву — Савет Народных Камісараў СССР, але ў 1946 годзе ён быў ператвораны ў Савет Міністраў СССР. Урад з’яўляўся вышэйшым выканаўчым органам, падсправаздачным Вярхоўнаму Савету і яго Прэзідыуму.
Трэцяя канстытуцыя была прынятая 7 кастрычніка 1977 года Вярхоўным Саветам СССР. Яна замацавала аднапартыйную палітычную сістэму (артыкул 6) і ўвайшла ў гісторыю як «канстытуцыя развітога сацыялізму».
Канстытуцыя ўтрымлівала 9 раздзелаў, 21 частку і 174 артыкула.
У прэамбуле Канстытуцыі ў агульным выглядзе быў ацэнены гістарычны шлях, пройдзены савецкім грамадствам за 60 гадоў пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі. Была дадзена характарыстыка савецкага грамадства як «развітога сацыялістычнага грамадства, як заканамернага этапу на шляху да камунізму». Таксама ў прэамбуле сказана, што Канстытуцыя захоўвае прынцыпы папярэдніх Канстытуцый.
Тэкст прэамбулы ў Канстытуцыі 1977 прыкладна ў 20 разоў больш, чым у Канстытуцыі РФ 1993. Поўны тэкст канстытуцыі можна паглядзець тут
15 сакавіка 1990 г. з прэамбулы было выключана згадка пра тое, што ў працэсе развіцця грамадства ўзрасла «кіруючая роля Камуністычнай партыі — авангарда ўсяго народа», што было звязана з легалізацыяй шматпартыйнай сістэмы.
Першы раздзел Канстытуцыі замацоўваў агульныя прынцыпы сацыялістычнага ладу і асноўныя рысы развітога сацыялістычнага грамадства.
Артыкул 1 сведчыў, што СССР «ёсць сацыялістычная агульнанародная дзяржава, якая выражае волю і інтарэсы працоўных, сялян, інтэлігенцыі, працуючых усіх нацый і народнасцей краіны».
Артыкул 6 заканадаўча замацоўваў кіруючую ролю КПСС, якая з’яўлялася ядром палітычнай сістэмы СССР. Заканадаўча замацоўвалася важная роля ў палітычнай сістэме прафсаюзаў, камсамола і іншых масавых грамадскіх арганізацый, што было значным адрозненнем ад ранейшых Канстытуцый: у Канстытуцыі СССР 1936 года УКП(б) была «кіруючым ядром усіх арганізацый працоўных, як грамадскіх, так і дзяржаўных» (арт. 126), а ў Канстытуцыі СССР 1924 года не згадвалася зусім. Пра магчымасць існавання іншых партый у Канстытуцыі нічога не гаварылася; Канстытуцыя прызнавала толькі права грамадзян «аб’ядноўвацца ў грамадскія арганізацыі» (арт. 51).
У 1990 годзе былі прыняты значныя папраўкі ў Канстытуцыю 1977 года, у прыватнасці, уводзлася шматпартыйная палітычная сістэма. Разам з тым новая рэдакцыя артыкула 6 захоўвала згадку пра КПСС, што дазваляе характарызаваць усталяваны палітычны лад як сістэму з дамінуючай партыяй.
У раздзеле 2, Артыкул 10 зафіксаваў, што аснову эканамічнай сістэмы СССР складае сацыялістычная ўласнасць на сродкі вытворчасці, якая існуе ў двух формах: дзяржаўная (агульнанародная) і калгасна-кааператыўная. 14 сакавіка 1990 артыкул 10 быў выкладзены ў новай рэдакцыі, у адпаведнасці з якой асновай эканамічнай сістэмы СССР былі абвешчаныя ўласнасць савецкіх грамадзян і дзяржаўная ўласнасць.
Артыкул 16 замацаваў прынцып дзяржаўнага планавання эканомікі, разам з тым меркаваў спалучэнне цэнтралізаванага кіравання з гаспадарчай самастойнасцю і ініцыятывай прадпрыемстваў, выкарыстанне гаспадарчага разліку, прыбытку, сабекошту і іншых эканамічных рычагоў і стымулаў.
У новай Канстытуцыі быў уведзены новы Раздзел IV — «Саветы народных дэпутатаў і парадак іх абрання», дзе была замацаваная ўся сістэма Саветаў, павялічаны тэрмін паўнамоцтваў Вярхоўных Саветаў з 4 да 5 гадоў, мясцовых Саветаў — з 2 да 2,5 гадоў. Пасля (у 1988 годзе) быў усталяваны адзіны тэрмін для ўсіх Саветаў — 5 гадоў.
Замацоўваўся таксама ўжо існаваўшы ў ранейшай Канстытуцыі прынцып ўсеагульнага, роўнага, прамога выбарчага права пры таемным галасаванні. Пры гэтым, згодна з артыкулам 96, быў паніжаны ўзрост пасіўнага выбарчага права ў Саветы да 18 гадоў, у Вярхоўны Савет СССР — да 21 года (раней — 23 гады).
Раздзел V замацоўваў палажэнні пра вышэйшыя дзяржаўныя органы ўлады — Вярхоўны Савет і Савет Міністраў СССР. У раздзеле VI былі пазначаныя органы ўлады саюзных і аўтаномных рэспублік, дзе вышэйшымі дзяржаўнымі органамі ўлады з’яўляліся мясцовыя Вярхоўныя Саветы і Саветы Міністраў.
'Раздзел III' вызначаў нацыянальны і дзяржаўны лад Саюза, а таксама, як і ўсе папярэднія Канстытуцыі СССР, замацоўваў права рэспублік Саюза на свабодны выхад са складу СССР. Гэта палажэнне адыграла вялікую ролю ў распадзе СССР у 1991 годзе.
За час дзеяння Канстытуцыі папраўкі ў яе ўносіліся 6 разоў.
24 чэрвеня 1981 года былі ўнесены папраўкі ў артыкул 132, згодна з якой у склад Прэзідыума Савета Міністраў СССР маглі ўваходзіць па рашэнні Савета Міністраў СССР і іншыя члены Урада СССР.
1 снежня 1988 года былі ўнесены папраўкі адразу ў тры раздзела, якія тычацца выбарчай сістэмы і заснавалі З’езд народных дэпутатаў.
20 снежня 1989 года былі ўнесены папраўкі ў арт. 108, 110, 111, 121, 122 і 130, якія датычацца З’езду народных дэпутатаў.
23 снежня таго ж года былі ўнесены папраўкі ў арт. 125, якія тычацца канстытуцыйнага нагляду.
14 сакавіка 1990 года былі ўнесены самыя маштабныя папраўкі ў Канстытуцыю, згодна з якім адмянялася аднапартыйная і кіруючая роля КПСС, стваралася пасада Прэзідэнта СССР, уводзіўся інстытут прыватнай уласнасці ("уласнасць савецкіх грамадзян ").
26 снежня 1990 года былі ўнесены апошнія папраўкі ў Канстытуцыю, якія датычацца сістэмы дзяржаўнага кіравання, праз тры дні быў прыняты закон аб увядзенні іх у дзеянне.
Артыкул 45 гаворыць аб бясплатнасці ўсіх відаў адукацыі, «развіцці завочнай і вячэрняй адукацыі», «прадастаўленні дзяржаўных стыпендый і ільгот навучэнцам і студэнтам», «бясплатнай выдачы школьных падручнікаў» і «стварэнні ўмоў для самаадукацыі» (у Канстытуцыі СССР 1936 года ўсяго гэтага не было).
У той час як у Канстытуцыя СССР 1936 года гаварылася пра «навучанне ў школах на роднай мове» (арт. 121), канстытуцыя 1977 кажа пра «магчымасці навучання ў школе на роднай мове» (арт. 45) — гэта адлюстроўвае шырока распаўсюджаную практыку таго, што многія бацькі аддавалі перавагу адпраўляць дзяцей у рускамоўныя школы, а не ў нацыянальныя.
У параўнанні з Канстытуцыяй СССР 1936 г. з’явіліся, у прыватнасці, такія артыкулы:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.