Локаць (адзінка даўжыні)

Локаць — адна з найбольш часта ўжывальных мер даўжыні тканіны («...сукна попу чорного, доброго локоть десять давать мають»^[1]), зямлі («...пастьвити на 30 лакотъ обаполъ дорогы»^[2]), некаторых прадметаў («Тамъ же нашли есмо... скрыню меншую зеленую, удолжки было локтя»^[3]).

Гэта мера ўжывалася як апасродкаваны сродак (вызначэнне колькасці аднаго тавару або рэчыва праз колькасць другога, з якім нярэдка прыходзіцца сустракацца ў помніках) вызначэння колькасці нітак: «пражи съ кроснами узяли локоть тридцать, у клубкахъ пражи было локоть тридцать»^[4]

Слова «локоть» у старабеларускай мове ўжывалася таксама з агульным, радавым значэннем «сістэма адзінак вымярэння даўжыні» ў адносінах да відавога «адзінка вымярэння»: «Такежъ и въ вҍсы Витебскіи а ни въ локоть нам не вступоватися, а коли который Витблянинъ въ вҍсҍхъ поступилъ або въ локти, ино Витбляномъ самимъ казнити по своему праву»^[5]; «варуемъ, што иж врад кгродскии тамошнии... в локти ваги ятки меры местские вступоватсе не будет...»^[6]. Утварэнне такога значэння звязана з тым, што «локоть» быў асноўнай адзінкай у сістэме мер Вялікага Княства Літоўскага. Даўжыня гэтай адзінкі, паводле пастановы сойма 1766 г. — 0,6496 м^1[7].

Семантычныя змены слова локоть даволі выразныя і празрыстыя і не складаюць цяжкасці ў іх вызначэнні. Гэта слова з першапачатковым значэннем «месца злучэння плечавой мі локцевай касцей» адносіцца да праславянскіх (*olkъt). У далейшым яно набыло значэнне «даўжыня рукі ад пальцаў да локцевай косці», а потым «адзінка вымярэння», бо гэта частка рукі была адной з першых мерак. З першапачатковым значэннем гэта слова ўжываецца ў балгарскай, лужыцкай, польскай, рускай, сербахарвацкай, славацкай, славенскай, украінскай і чэшскай мовах, а з метрычным — польскай, рускай, сербскай, украінскай, чэшскай^[8]. Характэрна, што словы, якія абазначалі локцевую косць, мелі метрычнае значэнне ў неславянскіх мовах — нямецкай, аўстрыйскай, англійскай, лацінскай, ісландскай, партугальскай і інш.^[9]

Слова «локаць» ужывалася ў беларускай мове ва ўсе гістарычныя перыяды са значэннем меры і не страціла яго ў наш час. Праўда, назіранні паказваюць, што з такім значэннем яно выходзіць з актыўнага ўжывання, хоць актыўнасць ужывання з першапачатковым значэннем не зніжаецца: «Лабановіч пераступіў высокі, амаль на локаць, парог і спыніўся каля дзвярэй»^[10]; «Яна была ў сярэдневяковай жаночай вопратцы: сукня, на якую пайшло пяцьдзесят локцяў залацістага аршанскага атласу...»^[11]; «Локцямі раней палатно мералі, бо мэтры не было»^[12]; Яно трапляецца ў загадках і прыказках, запісаных І. Насовічам: «Семья душъ триста и богата, да всего два локци хата — Улей пчел»; «Самъ съ кокоць, борода зъ локоць — Насмешка над малорослым стариком»^[13].

У старабеларускай мове ўжываўся прыметнік «локцевы» — на локаць даўжынёй, які ўтварыўся ад назоўніка «локоть» з метрычным значэннем, і назоўнік «полоктщына» — плата за гандаль у горадзе: «Сарветки две локцевыхъ»^[14]; «Отъ ряду соленого полокотщыны... дошло намъ... грошей... золотыхъ четырнадцать»^[15].

Зноскі

1. Акты, издаваемые Комиссией, высочайше учрежденной для разбора древних актов в Вильне: [в 39 т.]. Т. 11: Акты Главного литовского трибунала, 1398—1749 гг. / [предисловие К. Снитко]. — Вильна: Типография А. К. Киркора, 1880. — XLI, 545, 69 с. — С. 7
2. 1347. Статут польского короля Казимира III, данный в Вислице // Акты, относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографической комиссией: [в 5 т.]. Т. 1: 1340—1506. — Санкт-Петербург: в Типографии Э. Праца, 1846. — 419 с. разд. паг. — С. 19.
3. Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси, издаваемый при Управлении Виленского учебного округа: [в 14 т.]. Т. 4: документы 1508―1612 гг. / [предисловие П. Гильтебрандта]. — Вильна: Печатня А. Сыркина, 1867. — XIII, 364 с. — С. 225.
4. Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси, издаваемый при Управлении Виленского учебного округа: [в 14 т.]. Т. 1: документы 1406—1800 гг. / [сост.: П. Гильтебрандт, Ф. Елеонский, А. Миротворцев]. — Вильна: Печатня А. Сыркина, 1867. — X, 409 с. — С. 181.
5. Витебская старина: [в 5 т.]. Т. 1: с приложениями и рисунками в тексте / составил и издал А. Сапунов. — Витебск, 1883. — XXII, 668 с., [55] л. ил., факсим. — С. 35.
6. Собрание древних грамот и актов городов Минской губернии, православных монастырей, церквей и по разным предметам = Zbiór dawnych dyplomatow i aktow miast Mińskiej gubernii, prawosŀawnych monasterów, cerkwi i w róznych sprawach. — Мн.: в Губернской типографии, 1848. — [2], XLVIII, 402 с. — С. 63.
7. Гольдштейн, С. Польско-литовские древности: Лекции, читанные в Императорском Археологическом институте. — Санкт-Петербург: Тип. П. П. Сойкина, 1913. — [4], 229 с. — С. 13.
8. Фасмер, М. Этимологический словарь русского языка / Перевод с нем. и доп. О. Н. Трубачева; Под ред. и с предисл. проф. Б. А. Ларина. Т. 2: (Е—Муж). — М.: Прогресс, 1967. — 671 с. — С. 514.
9. Петрушевский, Ф. И. Общая метрология: В 2 ч. / Сост. Ф. И. Петрушевским и удостоенная Императорской академией наук Демидовской премии. Ч. 1—2 в одном переплете. — СПб.: Тип. Э. Праца, 1849.
10. Колас, Я. Збор твораў: у 12 т. / Якуб Колас; [рэдкал.: В. Барысенка і інш.; аўтар уступ. арт. П. Броўка; АН БССР, Інстытут літаратуры імя Янкі Купалы]. Т. 9: Трылогія «На ростанях» / [рэд. Ю. Пшыркоў; падрыхт. тэкстаў і камент. І. Крэнь і К. Піліповіч]. — Мн.: Дзяржвыд БССР, 1963. — 744, [2] с., [9] л. іл. — С. 603.
11. Караткевіч, У. Дзікае паляванне караля Стаха // Маладосць. — 1964. — № 10. — С. 54.
12. Морач, Матэрыялы картатэкі дыялекталагічных экспедыцый Мінскага педінстытута імя А. М. Горкага.
13. ОРЯС. — С. 202.
14. Историко-юридические материалы, извлеченные из актовых книг губерний Витебской и Могилевской, хранящихся в Центральном архиве в Витебске и изданные под редакцией архивариуса сего архива Созонова: [в 32 вып.]. Вып. 1: [Приходо-расходные книги г. Могилева за 1679―1681 гг.; Акты, извлеченные из книг Витебского земского суда за 1593―1626 гг.]. — Витебск: Типография Губернского правления, 1871. — LV, 374, [3] с. — С. 46.
15. Там жа. — С. 12

Літаратура

• Скурат, К. У. Даўнія беларускія меры: (лексічны аналіз) / К. У. Скурат; [рэд.: М. А. Жыдовіч, А. І. Жураўскі]; АН БССР, Інстытут мовазнаўства імя Я. Коласа. — Мн.: Навука і тэхніка, 1974. — 190, [1] с.