Гуцульская Рэспубліка

Гуцульская Рэспубліка (укр.: Гуцульська Республіка) — назва ўкраінскага дзяржаўнага ўтварэння, якое існавала з лістапада 1918 па чэрвень 1919 на Закарпацце.

Гістарычная дзяржава
Гуцульская Рэспубліка
Гуцульська Республіка
Сцяг
<   >  >  > 8 лістапада 1918 — 11 ліпеня 1919
Сталіца	Ясіня
Мова(ы)	украiнская
Плошча	1 900 км²
Форма кіравання	рэспубліка

Гісторыя

Пасля перамогі 1 лістапада 1918 нацыянальнага паўстання ў Львове насельніцтва Букавіны і Закарпацця на шматлюдных народных сходах у Чарнаўцах і Хусце выказалася за ўваходжанне гэтых вечных украінскіх зямель да складу ЗУНР. 21 студзеня 1919 г. года ў Хусце адбыўся Агульнакарпацкі Кангрэс, дэлегаты якога вырашылі аб'яднаць Закарпацкія землі ў складзе адзінай Украінскай дзяржавы. У гэты жа час на Рахаўшчыне ўтварылася Гуцульская рэспубліка з цэнтрам у вёсцы Ясін. Таму як яна была заснавана.

У пачатку лістапада 1918 года ў Ясіне быў створаны атрад мясцовай міліцыі («Народнай абароны»), каб не дапусціць грабяжоў з боку аўстра-венгерскіх салдат, якія, праз сяло, вярталіся дадому пасля вайны з Усходу. Яе (каля 250 ваяроў) узначаліў дэмабілізаваны афіцэр аўстра-венгерскай арміі Сцяпан Клачурак, адзін з нямногіх Ясінскіх украінцаў, што меў вышэйшую адукацыю.

8 лістапада 1918 народны сход жыхароў Ясіна і навакольных вёсак прагаласавалі за ўз'яднанне Закарпацкай Гуцульшчыны з Украінай і выбралі Гуцульскі Народны Савет (ГНР). У яго ўвайшлі 42 дэпутаты. Савет узначаліў Сцяпан Клачурак. У склад Савета ўваходзіла 42 члена — 38 украінцаў, 2 немцы і 2 габрэі. Выканаўчая ўлада належала секцый (Міністэрства) і падсекцый — дыпламатычнай, ваеннай, унутранай, гаспадарчай і інш. Сучаснікі адзначаюць, што ў маленькай дзяржаве быў дзіўны, не ідылічны, лад. Грамадскі суд вёў стараста горада. Вінаватым прыгаворваў на працягу некалькіх дзён дапамагаць якія жывуць у нястачы — секчы дровы ўдовам, нямоглым і сіротам. Школы ў рэспубліцы былі ўкраінскія, дзейнічаў народны хор, а ў Народным доме грамадзянам чыталі лекцыі на розныя цікавыя тэмы. Дыпламатычныя сувязі міні-дзяржава падтрымлівала толькі з ЗУНР. З замежжам — Галіцыяй, гандлявалі лесам. У Коломыя адпраўлялі драўніну, прывозілі хлеб. Расплочваліся мадзьярскімі кронамі і ўкраінскімі грыўнямі. Сачылі, каб убогія грамадзяне не былі абдзелены ежай. За высечкай лесу таксама сачылі, каб не знішчаць дарма дрэў.

Прадстаўнікі Гуцульскай Народнай Рады прынялі ўдзел у працы Будапешцкага (10 снежня) і Сыгіцкага (18 снежня) кангрэсаў, якія былі скліканыя ўрадам Венгрыі з мэтай вызначэння будучыні Закарпацця Гуцулы найбольш рэзка выступілі супраць спробы пакінуць край у складзе Венгрыі.

Такая пазіцыя раззлавала венгерскі ўрад К. Карэй. 22 снежня ў Ясін прыбыў венгерскі жандарскі батальён. У сяле быў устаноўлены акупацыйны рэжым. Гуцульская Народная Рада сышла ў падполле і на Каляды падняла паўстанне. У ноч з 7 на 8 студзеня 1919 венграў — каля 500 вайскоўцаў — амаль без бою захапілі ў палон. 10 студзеня шматтысячнае веча пацвердзіла імкненне Закарпацкай Гуцульшчыны да аб'яднання з ЗУНР

13 студзеня 1919 г. Гуцульскае войска, узмоцненае атрадам Уга, пачало наступ з мэтай вызвалення Мараморошчыны ад венгерскай адміністрацыі і войскаў. Ён праходзіў уздоўж чыгункі Ясін-Сігет. Пяхоту прыкрывалі два цягнікі, узброеныя гарматамі і кулямётамі. За некалькі дзён у баях за Белін, Рахаў, Вялікі Бычкоў, венгерскія войскі былі разбітыя. Былі вызваленыя ўсе ўкраінскія населеныя пункты сучаснай Рахаўшчыны і левабярэжжа Цісы (цяпер — на тэрыторыі Румыніі). У Вышкаве (цяперашняя Румынія) вызваліцеляў сустрэлі ўрачыстай працэсіяй на чале з святаром, пад сіне-жоўтымі сцягамі. У вызваленых населеных пунктах абіралі старастаў, прызначалі ваенных камендантаў. Ва ўстановах ўводзілі ўкраінскую мову. Пачалі аднаўленне мастоў, дарог, лясных промыслаў. Сацыяльную палітыку накіравалі на падтрымання малазабяспечаных слаёў. У прыватнасці, быдла, прадукты з вайсковых складоў перадаваліся салдацкім удовам і шматдзетным сем'ям.

Увечары 16 студзеня, пасля бою ў прыгарадзе — на чыгуначнай станцыі каморцы, узяты горад Сігет. Украіна-венгерска-габрэйскае насельніцтва горада вывесіла на ў вокнах белыя і сіне-жоўтыя сцягі. Войска рухалася далей, каб перашкодзіць намерам венграў разагнаць Агульназакарпацкія зборы, планавалася склікаць у Хусце 21 студзеня (сход такі адбыўся: 420 дэлегатаў галасавалі за ўз'яднання Прыкарпацця з Украінай). Аднак на перадавыя пасты «Народнай абароны» за 10-12 кіламетраў ад Сыгота студзеня 17 напала румынская дывізія, якая грунтавалася ў Бая-Марэ. Пачаліся баі. Сілы былі няроўныя. Раніцай 18 студзеня з Сыгота атрымалася эвакуіраваць адзін эшалон з Гуцульскай войскам, а другі спыніўся ў каморцы, таму румыны разабралі каляіну. Падчас бою загінулі 18, параненыя 39 Украінцаў, многія трапілі ў палон.

Падбадзёраныя падзеямі ў Сыгоце, венгры паднялі мяцеж. 19 студзеня, у Рахіве забілі старасту П. Папенка і захапілі цэнтр горада. І на станцыю прыбыў цягнік з Гуцульскім войскам з-пад Сыгота. Мяцежнікаў разагналі. Неўзабаве Рахіў прыйшлося пакінуць, ён стаў буфернай зонай паміж тэрыторыяй, акупаванай румынамі, і Гуцульскай Рэспублікай. Яе перадавыя пасты стаялі ў прыгарадзе Рахова — Устерыках.

Гуцульская рэспубліка пачала мірнае жыццё. Вяліся лясная гаспадарка, гандаль з ЗУНР. Адтуль і з УНР, у абмен на лес, а таксама ў крэдыт, паступалі прадукты, газа, запалкі, кнігі і таму падобнае. Бедным жыхарам іх вылучалі дарма. Да Станіславу і Каламыі штодня хадзілі цягнікі. У школах навучанне вялося на роднай мове, пенсіянеры атрымлівалі пенсію.

У траўні 1919 палякі адхілілі войскі ЗУНР за Збруч, і Гуцульская Рэспубліка страціла прыкрыцця з усходу. Тады ж румынскія войскі рушылі на яе тэрыторыю, якую, па рашэнні ГНР, здалі без бою. Гэта сябе апраўдала, таму што спачатку румыны не ўжывалі рэпрэсій. Яны пачаліся 11 Чэрвеня 1919, калі румыны даведаліся, што Галоўная ўправа прыняла мемарандум да Рускай (Украінскай) Рады ў Ужгарадзе з просьбай, каб Гуцульшчына і Прыкарпацця далучыліся да Чэхаславакіі (уз'яднанне з Украінай было немагчыма).

Большасць кіраўнікоў ГР і Галоўнай управы арыштавалі. Аднак аўтарытэт гэтых людзей быў так высокі, што румыны былі вымушаныя іх вызваліць (Акрамя Сцяпана Клачурака), і яны працавалі ў мясцовай адміністрацыі.

10 верасня 1919 г. па Сен-Жэрменскай дамове тэрыторыя Гуцульскай Рэспублікі ўвайшла ў склад Чэхаславакіі.

Значэнне

Гуцульская Рэспубліка паўстала з народнай ініцыятывы. І хоць пастаўленая тады мэта не была дасягнута, аднак існаванне рэспублікі мае вялікае гістарычнае значэнне, перш за ўсё ва ўзбагачэнні вопыту дзяржаватворчай барацьбы і падняцці нацыянальнай свядомасці гуцулаў. Істотных праяў русінства, у тым ліку палітычнага, ад мясцовых жыхароў не атрымлівалася.