Экзархат

Экзарха́т (от грэч. ἔξαρχος — знешняя ўлада) — у Візантыі у канцы VI-VII стагоддзяў адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка, намесніцтва за межамі метраполіі, аналагічнае каланіяльнаму ўладанню ці «заморскаму штату».

У сучасным праваслаўі і каталіцтве ўсходніх абрадаў — адмысловая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка, замежная ў адносінах да асноўнай царквы, або адмыслова створаная для акармлення вернікаў гэтага абраду ў адмысловых умовах.

Праваслаўныя экзархаты

Экзархаты першапачаткова (Равенскі і Карфагенскі) былі створаны на захадзе Візантыйскай імперыі на землях, адваяваных у варвараў. Асобае становішча гэтых раёнаў патрабавала стварэння тут мілітарызаванага і цэнтралізаванага кіравання: экзархі (намеснікі) узначальвалі і ваенныя сілы, і грамадзянскую адміністрацыю экзархата. Часам экзархаты разглядаюцца візантыністамі як правобраз фемы.

Цяпер тэрмін пазначае замежную ў адносінах да дзяржавы таго ці іншага патрыярха адміністрацыйна-тэрытарыяльную адзінку ў гэтай праваслаўнай Царкве на чале з экзархам.

Экзарх з'яўляецца намеснікам патрыярха, у яго падначаленні могуць знаходзіцца епіскапы і мітрапаліты.

У савецкі час у складзе Рускай Праваслаўнай Царквы знаходзіліся Украінскі, Сярэднееўрапейскі (1946—1948, 1960—1990), Заходнееўрапейскі (1945—1990), Паўночнаамерыканскі (1933—1954), Экзархат Паўночнай і Паўднёвай Амерыкі (1954—1970), Экзархат Цэнтральнай і Паўднёвай Амерыкі (1970—1992), Усходнеазіяцкі (1946—1962),

• Заходнееўрапейскі Экзархат рускай традыцыі
• Беларускі экзархат (утвораны 1989 годзе)^[1]
• Грузінскі Экзархат Найсвяцейшага Сінода Праваслаўнай Расійскай Царквы (існаваў з 1811 па 1920 год)^[2]

Каталіцкія экзархаты

У гісторыі было некалькі прыкладаў, калі тытул экзарха прысвойваўся біскупу лацінскага абраду. Так у 1157 годзе архібіскуп Ліёна стаў экзархам Бургундыі. Аднак, пасля на Захадзе тэрмін «экзарх» быў цалкам выцеснены тэрмінам апостальскі вікарый. У наш час экзархаты існуюць толькі ва ўсходнекаталіцкіх цэрквах.

Экзархаты падзяляюцца на апостальскія, патрыяршыя і архібіскупскія. Апостальскі экзархат утвараецца Папам, на чале яго абавязкова стаіць біскуп, аднак экзархат не ўзводзіцца ў статус дыяцэзіі. Часта апостальскія экзархаты ўтвараюцца на тэрыторыях, адарваных ад цэнтра пэўнай Усходняй царквы, але з істотнай колькасцю насельніцтва, што вызнае гэты ўсходні абрад (напрыклад, экзархат Армянскай Каталіцкай царквы у Амерыцы, экзархат Украінскай грэкакаталіцкай царквы ў Вялікабрытаніі і інш.)

Патрыяршыя і архібіскупскія экзархі прызначаюцца главамі ўсходнекаталіцкіх цэркваў — патрыярхамі і вярхоўнымі архібіскупамі. Гэтыя экзархаты ўтвараюцца на тэрыторыях традыцыйнага распаўсюджання гэтага абраду, іх главой неабавязкова з'яўляецца біскуп; яны могуць быць суфраганнымі у дачыненні да архідыяцэзіі, а могуць падпарадкоўвацца непасрэдна патрыярху ці вярхоўнаму архібіскупу.

Па стане на пачатак 2008 года ва ўсходнекаталіцкіх цэрквах налічвалася 16 апостальскіх экзархатаў^[3] (у тым ліку цяпер вакантны апостальскі экзархат Расійскай грэкакаталіцкай царквы), 9 — патрыяршых^[4] і 3 архібіскупскіх^[5] (усе тры ў УГКЦ).

Зноскі

1. Беларускі экзархат Маскоўскага Патрыярхата
2. Грузінскі экзархат (артыкул у Адкрытай праваслаўнай энцыклапедыі «Дрэва»)
3. Статыстыка апостальскіх экзархатаў
4. Статыстыка патрыяршых экзархатаў
5. Статыстыка архібіскупскіх экзархатаў

Спасылкі

• Цыпин Владислав протоиерей. Церковное право. Глава: 38. САМОУПРАВЛЯЕМЫЕ ЦЕРКВИ И ЭКЗАРХАТЫ Архівавана 17 мая 2013.
• Экзархат (руск.) — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі