From Wikipedia, the free encyclopedia
Украінская паўстанчая армія (укр.: Українська повстанська армія) — армія, створаная ўрадам Украінскай Народнай Рэспублікі (у выгнанні). У кастрычніку 1942 года назва перанята Арганізацыяй Украінскіх Нацыяналістаў (Бандэры)[1][2]. Мэтай УПА было стварэнне нацыяналістычнай Украіны, з дзяржаўным ладам, дзе панавала б партыя (АУН).
 | Артыкул вымагае праверкі арфаграфіі Удзельнік, які паставіў шаблон, не пакінуў тлумачэнняў. |
Дзейнасць УПА ўлучала барацьбу супраць нямецкіх акупантаў, што аднак, не перашкаджала ім дасягаць узаемнай пагоды ў акцыях накіраваных супраць савецкіх партызанаў, а часам і ў інтарэсах нямецкіх спецслужбаў[3]. УПА, падначаленая бандэраўскаму крылу АУН, вяла барацьбу супраць іншых украінскіх нацыяналістычных арганізацый — АУН Бульбы-Бараўца, і мельнікоўцаў (АУН (м)). Яшчэ адным фронтам барацьбы была вайна з польскай Арміяй Краёвай. Пасля прыходу савецкай улады, УПА супрацьстаяла і савецкім войскам, пакуль не была канчаткова ліквідавана ў сярэдзіне 1950-х гадоў[4], хаця фармальна, арганізацыя спыніла сваю дзейнасць 3 верасня 1949 года[5].
Вядомымі з'яўляюцца акцыі УПА, накіраваныя супраць мірнага насельніцтва, найперш супраць палякаў, яўрэяў і ўкраінцаў, якія не сімпатызавалі УПА, савецкіх грамадзян, якія апынуліся тут падчас прыйсця Савецкай улады ў 1939 і супраць змяшаных сем'яў. На іх УПА арганізоўвала напады, якія выражаліся ў масавых забойствах, выгнаннях і рабаванні маёмасці цывільнага насельніцтва[2][6][7].
Украінская паўстанчая армія была створана праз Арганізацыю ўкраінскіх нацыяналістаў. Пастанова аб яе стварэнні была прынята на III канферэнцыі АУН, што праходзіла ў вёсцы Тэрнабежжа Олеўскага раёна Львоўскае вобласці (17—21 лютага 1943). На гэтай канферэнцыі было вырашана распачаць актыўную барацьбу найперш супраць палякаў і асабліва, савецкай партызанкі, якая сваёй дзейнасцю правакавала карныя нямецкія экспедыцыі супраць цывільнай люднасці[8]. Арганізацыя на пачатку мела назву АУН-СД (Самостийніків-Дэржавніків). Ужо вясной 1943 адзелы АУН-СД мелі некалькі тысяч асоб. У сакавіку 1943, на тэрыторыях, якія кантраляваліся УПА, быў выдадзены загад аб мабілізацыі ўсіх паліцаяў у шэрагі УПА. Тым, хто гэтага не зробіць, пагражаў расстрэл як дэзэртырам. У выніку гэтага загаду ў шэрагі УПА ўступіла калі 5 тысяч паліцаяў.
Пазнейшая назва УПА была ўзята ад збройнай фармацыі Тараса Бараўца (укр.: Тарас Боровець), хоць звычайна, для адрознення аддзелаў Бараўца ўжываецца назва Палеская Сеч. Узброеныя фармацыі АУН-СД пачалі называцца УПА пад канец мая 1943 года[9][10].
У 1942 годзе ў Аграгарадок Дзівін ўзнік першы атрад УПА[11].
Галоўную ўвагу ў баявых дзеяннях УПА канцэнтравала на савецкай партызанцы. Барацьба з немцамі вялася ў межах «самаабароны ўкраінскага народа», а прапановы аб пачатку шырокамаштабных і адкрытых дзеянняў супраць гітлераўцаў былі адкінуты, як не маючыя шанцаў на поспех[12].
Мэтай УПА ў партызанскай барацьбе было назапашванне сіл для падрыхтоўкі ўсенароднага паўстання. У барацьбе супраць немцаў, на пачатку галоўнай мэтай ставіўся не іх разгром, а недапушчэнне нямецкіх нападаў на тэрыторыю, кантраляваную УПА.[13] У тым самым часе, цэллю атакаў УПА сталі гітлераўскія адміністрацыйныя адзінкі, пасты паліцыі і транспарты, галоўным чынам з мэтай набыцця зброі, ежы, а таксама ў выпадках нападаў немцаў на УПА.[13] З ліпеня па верасень 1943 у выніку 74 сутыкненняў паміж немцамі і УПА загінула каля 3.000 гітлераўцаў, пры стратах УПА ў 1,237 забітых ці параненых.[14] У выніку дзеянняў УПА, немцы працягвалі кантраляваць толькі буйныя населеныя кропкі, а правінцыя і вёска былі пад кантролем УПА.[15] Усяго, атакі праводзіліся галоўным чынам, супраць невялічкіх нямецкіх ганізон, у выніку чаго, гітлераўцы былі вымушаны вывесці свае гарнізоны з дзясяткаў населеных пунктаў.[16] Першыя баі з немцамі былі досыць цяжкім выпрабаваннем для УПА, бо адчуваўся брак на вопыт, зброю і належную падрыхтоўку, аднак дужа станоўча паўплываў на стаўленне арганізацыі і ўзмацненне ваеннай дысцыпліны, а значыць, на ўзвышэнне баяздольнасці ў далейшым.[17] Аднак, нельга пераўзвышаць тую ролю, якую адыгрывала УПА ў барацьбу з немцамі. У службовым данясенні кіраўніка паліцыі бяспекі і СД у рэгіёне "Расія-Поўдзень" адзначалася што:
"з баку ўкраінскіх паўстанцаў, напады на нямецкія аддзелы былі рэдкасцю, наогул, не было жаднага выпадку пашкоды службоўцаў нямецкай паліцыі і вайсковых службоўцаў вермахту..."[18]
Найбуйнейшымі баямі УПА супраць немцаў сталі баі на Гарахоўшчыне, дзе немцы прымянілі авіяцыю і танкі. Потым барацьба перакінулася на Брэстачкоўскі раён, Кастапольшчыну і Калкоўшчыну, пашырыўшыся да канца чэрвеня 1943 на ўсю Валынь. Асалівага напружання баявыя дзеянні дасягнулі ў ліпені і жніўні, калі паміж УПА і немцамі адбылося, адпаведна, 35 і 24 баі. Паводле дадзеных украінскіх партызанаў, з нямецакага баку прынялі ўдзел каля 10 тыс. ваенных, пры падмозе танкаў, самалётаў і буйной артылерыі.[18]
Разам з тым, трэба зазначыць, што барацьба УПА з гітлераўцамі не мела стратэгічнага значэння і не адыграла адметнай ролі ў вызваленні Украіны ад нямецкіх акупантаў. Яна толькі абмежавала дзейнасць нямецкай адміністрацыі і не была прыярытэтнай значнасці, бо галоўным ворагам для АУН УПА ўважаўся СССР.[19]
Пры гэтым, не гледзячы на барацьбу, УПА дасягала шмат лакальных паразуменняў з гітлераўцамі, асабліва ў акцыях, якія датычылі барацьбу з савецкай партызанкай. Вядома, што камандуючыя УПА, такія як Раман Шухевіч, самі раней служылі нямецкім уладам. Сярод дамоўленасцей паміж УПА і СС можна прывесці сустрэчу ў ліпені 1943 Шухевіча з афіцэрам сувязі Дывізыі СС "Галічына" Любамірам Маракушкай. На спатканні было вырашана, што УПА не будзе байкатаваць стварэнне дывізіі СС, але і дапамогу аказваць не стане. Ужо потым, аддзелы УПА з задавальненнем прымалі ў свае шэрагі салдат "Галічыны".[20]
У святочым наказе Рамана Шухевіча ад 14 жніўня 1947 так ацэньвалася барацьба супраць СССР:
«На супрацьбальшавіцкім фронце УПА не дапусціла да заліву тэрыторыі бальшавіцкай партызанкай.[21]»
У гэтай вобласці УПА дасягла вялікіх поспехаў. Ім удалося ўскладніць баявую дзейнасць партызанаў у шматлікіх раёнах Валыні-Палесся, стварыць ім перашкоды для дыверсыйнай дзейнасці на нямецкіх камунікацыях. Украінскія паўстанцы сумелі таксама ў значнай ступені сарваць планы ЦК КП(б)У па ўвядзенні партызанскіх злучэнняў на тэрыторыю Галіцыі. Да актыву УПА трэба ўнесці і дыверсыйныя акты ў тыле Чырвонае Арміі пачынаючы з верасня 1944 на тэрыторыі Заходняй Украіны. Арэалам дзейнасці УПА супраць Саветаў служыла галоўным чынам, Галіцыя і Валынь, хаця асобныя загоны УПА пасылала і ва Усходнюю Украіну і нават на Кубань. Аднак, жыхары Усходняй Украіны ўважалі УПА за пасобнікаў нямецкіх акупантаў, таму дасягнуць значных поспехаў на тэрыторыі па-за Заходняй Украіны АУН-УПА не здолела.[22]
На антыбальшавіцкім фронце, мэтай УПА было ачышчэнне тэрыторыі ад савецкіх партызанаў. УПА намагалася галоўным чынам, абмежаваць дзейнасць партызанаў, максімальна зменшыць іх уплыў на мясцовае ўкраінскае насельніцтва і не дапусціць узаемадзеяння партызанскіх аддзелаў з палякамі. Калі ў Заходнюю Украіну ўступіла Чырвоная Армія, Галоўная Управа УПА забараніла сваім аддзелам уступаць з імі ў адкрытую барацьбу, аднак у той жа час не забараняючы атакаваць дробныя аддзелы Чырвонае Арміі з мэтай захопу зброі і баепрыпасаў.[23] Барацьба з радзецкімі партызанамі заўжды насіла ўпарты і жорсткі характар. Так, Л. Шанкоўскі пісаў:
«Барацьба з чырвонымі партызанамі была куды больш складанай за барацьбу з немцамі. Партызаны — то быў баявы, адважны і жорсткі праціўнік, які ведаў мову і мясцовыя ўмовы, і ўмеў цудоўна маскавацца. У барацьбе з тым праціўнікам УПА атрымоўвала важны досвед для наступнай барацьбы.»[24]
У той жа час, савецкія партызаны адзначалі, што біцца з УПА было складаней чым з немцамі. Так, камандзір партызанскага аддзелу Кузкоў казаў, што ён ніколі не сустракаў такога фанатызму ў барацьбе і адзначаў, што аунаўцы «б’юцца лепей за немцаў»[25]
Першыя звесткі аб актывізацыі аддзелаў украінскіх нацыяналістаў пачалі з’яўляцца ў пачатку 1943 года. У лютым 1943 украінскія нацыяналісты пачалі нападаць і раззбройваць невялічкія аддзелы савецкіх партызанаў. Гэта прымушала савецкіх партызанаў належным чынам рыхтавацца да наступных аперацый. Так, падчас рэйду ў лютым 1943 па паўночных раёнах Роўненскае вобласці Сумскага партызанскага аддзела пад камандаваннем Каўпака ў загадзе ўвесь асабовы склад і камандзіры былі папярэджаны, што яны ідуць на тэрыторыю, якая кантралюецца ўкраінскімі нацыяналістамі. Аднак, да баявых сутыкненняў справы не дайшло, бо УПА пазбягала баёў.[26]
У стаўленні да ўкраінскіх нацыяналістаў, камуністычнае кіраўніцтва, на чале з Хрушчовым зыходзіла з таго, што «кіраўнікі буржуазных украінскіх нацыяналістаў — то нямецкія агенты». Карыстаючыся такім падыходам, Хрушчоў зыходзіў з таго што галоўнай мэтай барацьбы з’яўляецца разгром фашысцкіх акупантаў, таму атрадам партызан было рэкамендавана не ўступаць у баі з нацыяналістычнымі загонамі, калі яны самі не нападаюць.[27]
Аднак, за некалькі месяцаў УПА ўзмацнілася настолькі, што пачала адкрыта нападаць не толькі на малыя, але і на вялікія аддзелы партызан.[28] У адказ на гэта, адносна аўнаўцаў адзін з камандзіраў Сабураў выдаў жорсткі загад, дзе ў прыватнасці, гаварылася: «дзеянні па знішчэнню нацяналістаў усхвалёўваю. У кожным выпадку іх нападаў — жорстка караць. Лістоўкамі паведаміць, што за аднаго партызана будзе знішчана 15 аўнаўцаў і іх нямецкіх гаспадараў.»[27]
19 чэрвеня 1943 ад камандзіраў атрадаў Алексенкі і Шытава, якія спрабавалі прайсці да беларускага Палесся да аэрадрому атрада Сабурава, прыйшло паведамленне, што яны былі заатакаваны і атачаны вялікімі сіламі нацыяналістаў. Пасля трохдзённага бою, яны не здолелі прарвацца і адступілі з адчувальнымі стратамі.[29] За лета 1943 актыўнасць барацбы ўкраінскіх паўтанцаў з чырвонымі партызанамі ўзрастала. Вялікія баі адбыліся ў ліпені за сяло Тэрэмне, Астрожскага раёна, каля чыгункі Ковель-Сарны і г.д. 10 верасня 1943 Роўненскае партызанскае аб’яднанне № 2 і загон Яравога правялі тры баі з УПА, якое мела там каля 1.000 байцоў з гарматамі і мінамётамі. У выніку нястачы патронаў, савецкія партызаны вымушаны былі пазбягаць бою.[29] У перыод з жніўня па лістапад 1943 украінскія паўстанцы правялі з партызанамі 54 баі, у той жа час як з немцамі — 47.[29]
Пад канец 1943 — пачатку 1944 узмацненне барацьбы УПА з савецкімі партызанамі было нямінучым з-за набліжэння савецка-гэрманскага фронту і спробаў чырвоных партызнаў замацавацца ў Заходняй Украіне, што стварала смяротную небяспеку для УПА. Гэта знайшло адбітак у загадах камандзіраў УПА, дзе адзначаецца аб неабходнасці «канчаткова ліквідаваць чырвоных партызанаў як „агентаў Масквы.“»[30] Аднак, мэты ў бакоў былі розныя. УПА імкнулася эканоміць свае сілы, спадзяяючыся на абяскрыўленне двух ворагаў — Масквы і Берліна. Савецкія партызаны бачылі сваёй галоўнай мэтай барацьбу з немцамі. Былы камандзір Фёдараў успамінаў, што «бязперапынных баёў з бендэраўцамі не вялося.»[30] Набліжэнне фронту і актыўнасць пракамуністычных сіл прымусіла УПА перавесці барацьбу ў яшчэ больш канспіратыўны кірунак, пазбягаючы атак Чырвонай Арміі, а галоўную ўвагу накіроўваць супраць агентаў НКУС. Аб гэтых планах УПА стала вядома камуністычнаму кіраўніцтву.[24] На пачатак 1944 адносяцца і першыя баявыя сутыкненні УПА з Чырвонай Арміяй. Не гледзячы на матэрыялы «Тактычнай інструкцыі», якая забараняла напады на аддзелы Чырвонае Арміі, мясцовыя камандзіры парушалі гэты загад.[31] Першыя сутыкненні адбыліся ў раёне дзянняў І Украінскага фронту на Валыні-Палессі. За перыод ад 7 лютага па 2 сакавіка 1944 у тылу 13-й Арміі было зафіксавана каля 200 нападаў аддзелаў УПА-Поўнач на невялікія ваенны калоны і на дробныя групы ваенных. У лютым 1944 баявікі УПА напалі на дарозе Карэц-Роўна на калону камандуючага І Украінскім фронтам Ватуціна, які быў паранены, а пасля памёр.[32]
Ужо першыя акцыі паказалі, што ў параўнанні з «падняміцкімі» часамі дзеянні паўстанцаў былі менш удалымі. Прыйсце савецкае ўлады азначаў пачатак канца дзейнасці УПА.[32]
(глядзі далей у змесце — Ліквідацыя УПА)
Супрацьстаянне палякаў з УПА ахапіла такія тэрыторыі як Валынь, Усходнюю Галіцыю, Холмшчыну, Падляшша, Надсенне і Лемкоўшчыну. На працягу 1942—1943 гадоў, палякі не мелі тутай буйных узброеных аддзелаў, што фактычна, рабіла польскае цывільнае жыхарства безабаронным перад атакамі і тэрорам з баку УПА.
Разам з узрастаннем тэрору і нападаў на польскае насельніцтва, пачалі з'яўляцца першыя адзелы самаабароны (яшчэ ў 1942—1943 гг). Звычайна, гэта былі адносна невялікія па колькасці і слаба ўзброеныя атрады, дзейнасць якіх абмяжоўвалася патруляваннем ваколіц і спыненнем і папярэджваннем атакаў. У 1943 на Валыні паўстала каля сотні такіх аддзелаў, якія кіраваліся праз цывільныя ўлады. Пры гэтым, вытрываць напор украінскіх нацыяналістаў здолелі толькі найбуйнейшыя пункты самаабароны і ў цэлым, яны не змаглі спыніць забойствы.
Толькі ў пачатку 1944 АК была сфарміравана 27 Валынская Дывізія пехоты, у выніку чаго, ініцыятыва перайшла на польскі бок. Была аднак, гэта акцыя дужа запозненай, якая ўжо не паспела паўплываць на трагічны лёс палякаў на ўсходніх землях. (глядзіце далей - Ліквідацыя УПА)
У Станіславоўскай вобласці (сёння Івана-Франкоўская) мадзярскія войскі ашчаджалі польскае насельніцтва ад тэрору УПА і ад мая 1944 праводзілі баявыя дзеянні супраць атрадаў УПА.[33]
Аднак, у студзені 1943 у Будапешце (у тайне ад немцаў) спаткаліся дэлегаты УПА з венгерскімі ўладамі. Спатканне скончылася заключэннем паразумення, у якім Венгрыя, наўзамен за недатыкальнасць сваёй арміі абавязваліся паставіць УПА зброю і амуніцыю. Таксама пасылаліся ваенныя інструктары, якія маскіраваліся пад палонных.[34]
Актыўныя дзеянні супраць Чырвонае Арміі прымусілі савецкае кіраўніцтва пачаць актыўную дзейнасць па ліквідацыі УПА. Ужо ў сярэдзіне сакавіка 1944 са згоды Масквы ў Роўна быў створаны Аператыўны штаб па барацьбе з АУН і УПА. Для правядзення працы па ліквідацыі ў Роўна прыехалі заступнікі міністра нутраных спраў СССР Круглоў і Сероў. 28 сакавіка таго ж года яны паведамлялі Хрушчову, што ў выніку 65 аперацый было забіта 1129 членаў АУН і УПА, захоплена 2 гарматы, 36 кулямётаў, 54 аўтаматы, 406 дубальтовак, 49,6 тыс. патронаў. Таксама зазначалася, што ў рэгіён прыбыло 29 эшэлёнаў войскаў НКУС. Паводле словаў Круглова "войскі добра ўзброены і здольны выканаць пастаўленыя перад імі заданні." І ў наступныя дні, акцыі супраць АУН-УПА праводзіліся з неаслабнаю сілаю.[35]
Наймаштабнейшыя баі паміж бальшавікамі і ўкраінскімі баявікамі адбыліся 22—25 красавіка 1944 пад Гурбамі, у раёне Крэмянецкіх лясоў. Тутай, у лясным масіве, знаходзілася каля 4-5 тысяч баявікоў. Сілы СССР, паводле дадзеных УПА, налічвалі каля 30.000 асоб з танкамі. Аднак, не гледзячы на значныя страты, шырокамаштабныя аперацыі і прымяненне вялікіх сіл, разграміць УПА не ўдалося.[36] Барацьба УПА да канца вайны стала значным фактарам, які значна перашкодзіў савецкай уладзе правесці палітычныя, эканамічныя і іншыя захады ў рэгіёне.[37]
УПА былі вымушаны звузіць сваю дзейнасць, а Савецкія сілы імкнуліся лакалізаваць і звузіць сацыяльную базу і дзейнасць УПА. У 1946 у местах і сёлах былі размешчаны савецкія гарнізоны, а войскі НКУС праводзілі непарыўныя акцыі па пераследу байцоў УПА.[38] У выніку УПА былі вымушаны перайсці з партызнаскае да падпольнае дзейнасці. Атрады УПА цяпер сталі малалікімі і ўлучалі не больш за сто салдат. Мноства з салдат былі дэмабілізаваны і вярнуліся дадому, калі савецкая ўлада абвясціла амністыю. Значную ролю адыгрывалі масавыя арышты і дэпартацыі, якія праводзіла савецкая ўлада супраць усіх, хто меў якое-небудзь дачыненне да любых незалежных арганізацый. У выніку гэтых аперацый, з тэрыторыі Заходняй Украіны было вывезена паводле розных ацэнак, ад 250.000 па 500.000 асоб розных нацыянальнасцей. Найперш гэта былі сем'і членаў УПА[39][40] Асноўныя свае акцыі УПА праводзіла цяпер супраць савецкай адміністрацыі і службаў бяспекі. За перыяд паміж лютым 1944 і снежнем 1946 былі забіты 11,725 савецкіх афіцэраў, агэнтаў і калябарантаў і 2.401 зніклі на тэрыторыі Заходняй Украіны.[41]
З 1946 УПА звычайна складалася з невялічкіх груп колькасцю 5-10 байцоў, а сваю асноўную актыўнасць яны змяшчалі на савецка-польскае мяжы. Не гледзячы на кантакты са спецслужбамі Вялікай Брытаніі і Францыі, УПА пастаянна скарачала сваю колькасць.[42] 30 мая 1947 Шухевіч надаў загад аб аб'яднанні УПА і ўзбройнага падполля АУН. Афіцыйна, штабы УПА спынілі сваю дзейнасць 3 верасня 1949. Лідар УПА Раман Шухевіч быў забіты недалёка ад Львова 5 сакавіка 1950. Многія з УПА пераходзілі на службу НКУС. Усяго, па 1954 каля 150 такіх спецыяльных груп колькасцю 1 800 асоб працавалі на НКУС.[43] Апошнія атрады спынілі супраціўленне толькі ў сярэдзіне 1950-х гадоў. Апошнім партызанам сабе называў Ілья Абершын, які пакінуў лес толькі ў 1991 годзе.[44]
Сваю асноўную актыўнасць УПА з 1946 засяродзіла на савецка-польскае граніцы. Тутай, у 1947 УПА арганізавала забойства польскага камуністычнага міністра абароны генерала Караля Сверчэўскага. Большасць з дакументаў [45] паказуе, што на дзень 1 красавіка 1947 УПА мела на тэрыторыі Польшчы збройныя сілы ў колькасці 2 402 асобы. Аднак, 1947 стаў апошнім годам для АУН і УПА на тэрыторыі Польшчы. У выніку правядзення Акцыі "Вісла" па перасяленню насельніцтва і высокае актыўнасці польскіх сіл, рэшткі УПА вымушаны былі перабірацца на Захад праз Чэхаславакію. З некалькі тысяч чалавек, да сваёй цэлі дабраліся толькі каля сотні.
Вытокі дзейнасці ўкраінскіх нацыяналістычных арганізацый на тэрыторыі Беларусі ляжаць яшчэ ў міжваенныя часы. На Палессі разнастайныя ўкраінскія культурна-асветніцкія і палітычныя аб'яднанні праводзілі мэтанакіраваную работу па ўкраінізацыі мясцовага насельніцтва, аб чым сведчыць скарачэнне колькасці "тутэйшых" і "палешукоў" пры Перапісах насельніцтва ў міжваеннай Польшчы.[46][47] Акрамя таго, шырокую дзейнасць разгарнулі ўкраінскія эмігранцкія арганізацыі.[47]
Дзейнічалі ўкраінскія фарміраванні ў раёнах, дзе пражывала некаторыя колькасць украінскага насельніцтва.[47] Мэтай дзейнасці УПА і АУН на Беларусі было стварэнне ўкраінскага гаспадарства, што было чужым для беларусаў і што дужа паўплывала на тое, што беларускае насельніцтва рэзка адгарнулася ад украінскіх арганізацый.[48]
1941—1942 характарызуецца наяўнасцю шматлікіх канспірацыйных партый, арганізацый і збройных фарміраванняў, якія праводзілі маштабныя аперацыі ўласнымі ваеннымі сіламі. Украінскія арганізацыі адкрыта супрацоўнічалі з нямецкімі акупацыйнымі ўладамі - як дыпламатычнымі, так і ваеннымі сродкамі. Так, узброеныя фарміраванні "бульбаўцаў" сумесна з беларускімі калябарантамі правялі на тэрыторыі Палесся сумесную акцыю супраць рэшткаў Чырвонае Арміі.[49] У выніку на Палессі стварылася сваеасаблівая сітуацыя - нямецкай адміністрацыі амаль не было, часткі Чырвонае Арміі альбо былі знішчаны, альбо выцеснены ў Бранскія лясы. Такая сітуацыя спрыяла ўзвышэнню ўплыву і аўтарытэту ўкраінскіх арганізацый у Беларусі.[50]
Непасрэдна стварэнне УПА як асобнай ваеннай структуры на Палессі пачалося ранняй вясной 1943 года. Летам 1943 АУН-УПА аб'яднала пад сваім кіраўніцтвам усе ваенныя фарміраванні ўкраінскіх арганізацый, у тым ліку створаную Тарасам Бульба-Бараўцом Палесскую Сеч. Гэтая новая армія абавязвалася ашчаджаць украінскае жыхарства (ігнаруючы іншыя народы, якія пражывалі каля украінцаў) на ўкраінскай тэрыторыі.[51] Ідэя стварэння ўкраінскай дзяржавы была варожа сустрэнута як з баку нямецкіх акупацыйных уладаў, так і з баку савецкіх партызнаў і Арміі Краёвай, у выніку чаго УПА пачала барацьбу па ўсім напрамкам. УПА праводзіла дыверсіі і рэйды супраць чырвоных партызанаў, вермахту і Арміі Краёвай, падчас якіх праводзіліся тэрарыстычныя акцыі і супраць мясцовага насельніцтва - беларусаў, палякаў і яўрэяў.[52] У 1943 на тэрыторыі поўдня Беларусі адбываецца значнае ўзрастанне колькасці УПА. Паводле папярэдніх падлікаў, колькасць членаў АУН акрамя моладзі і тых, хто спачуваў ім, дасягнула 10-15 тысяч асоб. Колькасць УПА на Беларусі - 8-10 тысяч асоб. Група "Тураў" пасля частковае дэмабілізацыі і перадачы ў групу "Заграва" загону "Катлавіна" налічвала па стану на 1 студзеня 1944 3.048 асоб. З улікам дэмабілізацыі і фарміраванняў тылу, УПА складала прыблізна 15-20 тыс. асоб.[52]
У перыяд з лютага 1944 па канец 1945 банды УПА здзейснілі звыш 6.600 дыверсыйна-тэрарыстычных актаў з прыкладна 14,5 тысяч агульных ваенных нападаў (45%)[52][53] Асноўнымі методамі барацьбы ў гэты час былі дыверсіі і тэрор супраць Радскае ўлады і камуністычных актывістаў у спалучэнні з агітацыяй і прапагандай сярод насельніцтва. Фактычна, праводзілася рабаўніцтва, гвалт і насілле над мясцовым жыхарствам, што нарэшце, прывяло да покрышу і ліквідацыі УПА ў Беларусі.[52]
Этнічныя чысткі палякаў пачаліся з 1943 года. Арганізаваныя забойствы працягваліся з лютага 1943 па люты 1944. Колькасць загінутых застаецца па сёння невядомай і вызначаецца ад 60.000 па 500.000. Лічбу 60.000-80.000 прыводзіць Jan T. Gross. Польская (камуністычная) камісія па даследванні злачынастваў супраць польскага народа прапануе лічбу ў 300.000-400.000. Леанід Кучма, выказаўся што "украінскія шавіністы забілі каля паўмільёну палякаў на Усходніх землях", што аднак, не было пацверджана доказамі і магчыма, з'яўляецца вынікам падману.[54]
Людабойства адбывалася ў Львоўскім, Станіславоўскім, Тарнапольскім, Валынскім, а таксама па-за Керзонавай лініі - Люблінскім ваяводствах.[55][56]
Падчас лета 1943 былі праведзены этнічныя чысткі, з мэтай канчатковага выдалення "польскага элемента", а восенню 1943 многія раёны Валыні сталі "этнічна чыстымі". Канфлікт меў моцны рэлігійны і нацыянальны падтэкст.
"Святар Людвік Владарчык з Акопы быў распяты на крыжы; святару Станіславу Дабржанскаму адрубілі тапаром галаву, разам з ім загінула 967 вернікаў з Астроўкі; святара Караля Бараня з Карытніцы распілавалі папалам на драўляным карыце; святару Завадскаму перарэзалі горла нажом..."[57]
10 ліпеня 1944 камандуючы УПА ва Усходняй Галіцыі Васыль Сідор загадаў: "пастаянна нападаць на палякаў - да поўнага знішчэння астатняга на гэтай зямлі."[58] Аднак, выкананне гэтага загаду было спынена наступам Савецкай Арміі, хаця акцыі супраць палякаў працягваліся і ў 1944—1947 пакуль савецкімі ўладамі не была праведзена, "Акцыя Вісла" па перасяленню палякаў на тэрыторыю Польскай Народнай Рэспублікі.
Сярод ахвяр іншых нацыянальнасцей, адзначаюцца яўрэі, самі украінцы, якія не сымпатызавалі УПА, а таксама калябарантаў і савецкіх грамадзян падчас першай савецкай акупацыі 1939—1941. У многіх вёсках яўрэі і палякі разам змагаліся з агульным ворагам.[57] Ахвярамі стала таксама невялічкая грамада польскіх армянаў у Галіцыі, якіх забівалі за прывязанасць да польскасці (вядома, што армянскі архібіскуп Юзаф Тэадаровіч адкрыта казаў аб прыналежнасці Львова да Польшчы. 19—21 чэрвеня 1944 у Кутах над Чэрэмошам на Пакуцю было забіта каля 500 польскіх армянаў і палякаў.[59]
Ідэалогія УПА Бандэры была тыповай для радыкальнага ўсходнееўрапейскага нацыяналізму канца 1930-х гадоў. Яе падставамі былі абсалютызацыя арганічнасці і прыроднасці нацыі, цягласць яе існавання, прымат інтарэсаў нацыі над інтарэсамі асобы, ідэалізм, культ зямлі і сялянства, стаўка на дзяржаўны патэрналізм, прапаганда этнічнае салідарнасці, пропаведзь сацыяльнае гармоніі і надклясавую рэпрэзентацыйнасць нацыяналістычнага руху.[60]
Паводле палітычнай арыентацыі, ідэалогія УПА належыць да ўльтранацыяналістычных арганізацый, мэтай якой было стварэнне "Украіны для ўкраінцаў". Ідэі сацыяльнага міру і гармоніі і ксэнафобіі да іншых нацыянальнасцей (найперш супраць палякаў, расійцаў, яўрэяў), набліжалі іх у гэтым да еўрапейскага нацыянал-сацыялізму. На чале створанай Украіны мела стаяць толькі адна партыя - АУН, а дзяржава мела кіравацца праз палітычныя эліты, без якога-небудзь прадстаўніцтва ў выглядзе парламенту ці іншых палітычных партый.
Стаўленне да УПА пасля вайны застаюцца досыць спрэчлівым. На Украіне вядзецца актыўная дыскусыя вакол пытання надання ветэранам УПА гонару ветэранаў Другой Сусветнай вайны і ўшанавання УПА як вызваленчага руху.[61] Аднак, за час існавання незалежнай Украіны, моцных змен у тым кірунку не адбылося. 12 верасня 1997 кабінет маністраў Украіны пастанавіў стварыць камісыю па даследванню дзейнасці УПА.[62] 14 кастрычніка 2006 года, прэзідэнт Украіны Віктар Юшчанка падпісаў дэкрэт, паводле якога, УПА надаецца статус вызваленчага руху.[61][63] Аднак, гэты дэкрэт не быў ухвалены парламентам Украіны і застаўся актам прапагандычным. Штогод Юшчанка вітае ветэранаў УПА з нагоды стварэння гэтае арміі,[64] а 12 кастрычніка 2007 загадам Віктара Юшчанка лідару УПА Раману Шухевічу быў нададзены статус Героя Украіны.[65] Сітуацыя з намаганнем Юшчанкі праз парламенцкі закон надаць УПА статус вызваленчага руху паўтарылася і ў 2008 годзе.[61] Падтрымліваюць ушанаванне УПА ўкраінскія нацыяналістычныя партыі, а сама ідэя карыстаецца большай папулярнасцю сярод жыхароў Заходняй Украіны. Супраць ушанавання выступае "Партыя рэгіёнаў" і камуністыя.
Супраць ушанавання УПА выступаюць суседзі Украіны - Польшча і Расія. У Польскай Рэспубліцы перапісы паказваюць, што 49% палякаў нічога не ведае адносна тых падзей, 17% штосьці слыхалі, але дакладна не ведаюць, 20% "ведаюць, але мала" і толькі 14% добра ведае аб людабойстве нацыяналістамі палякаў у часе II Сусветнай вайны.
11 ліпеня 2003 у памяць 60-годзя забойстваў у Парыцку, прэзідэнт Польшчы Аляксандр Кваснеўскі і Украіны Леанід Кучма адкрылі там помнік забітым. Прэзідэнт Кваснеўскі тады паведзіў:
"Трэба аднак, тутай выразіць маральны пратэст супраць ідэалогіі, якая давяла да "антыпольскай акцыі", заініцыяванай праз Арганізацыю Украінскіх Нацыяналістаў і Украінскай Паўстанчай Арміі. Ведаю, што тыя словы могуць зачапіць. Але жадная цэль, ані жадная вартасць, нават такая важная, як вольнасць і суверэннасць народу не можа апраўдаць людабойства, рэзні цывільных, насілле і гвалты..."
29 кастрычніка 2007 — праект надання статусу генацыду рэзні палякаў украінцамі ў 1942—1944 на Валыні быў адрэгаваны праз чатырох польскіх еўрадэпутатаў выбраных з лістоў "Лігі польскіх сем'яў" і прэзентаваны дэлегацыям да Еўрапейскага Парламента.[66] Праект аднак, не быў адданы на галасаванне.[67]. У Польшчы дзейнічае "Агульнапольскі Камітэт Будовы Помніка Ахвяр Людобойства дакананага праз АУН-УПА".[68][69][70] 15 ліпеня 2009 Сейм Польскай Рэспублікі прыняў ухвалу "у справе трагічнага лёсу палякаў на Усходніх Крэсах" дзе кажацца аб распачатай праз Арганізацыю Украінскіх Нацыяналістаў і Украінскую Паўстанчую Армію на Крэсах II Рэчы Паспалітай так званай антыпольскай акцыі - масавых забойствай з характарам этнічнай чысткі...[71][72].
16 чэрвеня 2009 у парламенце Літвы была ўрачыста адкрыта выстаўка ў якой ухвалёўваецца памяць УПА. У адкрыцці выстаўкі, прыгатаванай праз украінскі бок, узяў удзел віцэспікер Сэйму Літвы Альгіс Кашэта, дырэктар Цэнтру Бадання Людабойства і Руху Адпору Жыхароў Літвы Тэрэзія Бірутэ-Бірускаітэ, пасол Літоўскага Сэйму Даліа Коудытэ, еўрапасол Вітаўтас Ландсіукпшы, пасол Украіны на Літве Ігар Пракапчук. Наступная выстаўка будзе прэзентавана ў Рызе і Таліне.[73]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
