Сківіцы

Сківіцы (лац.: maxilla, mandibula) — у жывёл — органы рознага паходжання, пераважна цвёрдыя (шкілетныя) структуры, размешчаныя ў вобласці ротавай адтуліны, якія служаць для захопу і драбнення ежы. Сківічны апарат уключае шкілетныя і цягліцавыя ўтварэнні, звязаныя з гэтымі функцыямі.

У прадстаўнікоў розных сістэматычных груп сківіцы маюць розную будову і ўтвараюцца ў працэсе індывідуальнага развіцця з розных зародкаў, гэта значыць з'яўляюцца аналагічнымі органамі.

Сківіцы ў многіх беспазваночных (некаторыя чэрві, малюскі, членістаногія, аніхафоры, з ігласкурых — марскія вожыкі). Сярод круглых чарвей сківіцы мае большасць формаў, якія жывуць свабодна, і шэраг паразітычных. Асновай сківіц ў калаўротак і кольчатых чарвей з'яўляюцца кутыкулярныя структуры. У аніхафораў і членістаногіх ролю сківіц выконваюць знешнія прыдаткі галавы (часам паўторна заключаюцца ўнутр галоўнай хітынавай капсулы). Тыповай для членістаногіх з'яўляецца наяўнасць адной пары верхніх, або пярэдніх, сківіц (мандзібулы) і двух (радзей за адну) пар ніжніх, або задніх, сківіц (максілы). У насякомых другая пара ніжніх сківіц, зліваючыся, утварае ніжнюю губу. У хеліцэравых ёсць дзве пары галаўных прыдаткаў, якія часткова выконваюць функцыю сківіц: хеліцэры служаць для захопу ежы, а педзіпальпы, якія размешчаны за імі, выкарыстоўваюцца для яе драбнення. У ракападобных і трахейнадыхальных сківічнай апарат прадстаўлены мандзібуламі і максіламі. У тых выпадках, калі галава зліваецца з грудзьмі ў галавагрудзі, канечнасці грудных членікаў звычайна таксама служаць для захопу ежы і называюцца нагасківіцамі (ракападобныя, губаногія мнаганожкі). Сярод павукападобных найбольш складаную будову сківічнага апарата (відазмененыя 1 і 2 пары канечнасцей, хеліцэры і педзіпальпы) маюць кляшчы. У малюскаў ролю сківіц выконвае кутыкулярны пераціральны апарат, так званая радула. Найскладаны сківічны апарат і ў марскіх вожыкаў (гл. Арыстоцелеў ліхтар).

Усе пазваночныя дзеляцца на 2 вялікія групы: бяссківічныя (з класам кругларотых) і сківічныя (уключаюць усе астатнія класы) — з развітымі сківіцамі. У бяссківічных пазваночных (кругларотыя) сківіцы адсутнічаюць. У сківічных сківіцы размешчаны ў тварнай (вісцэральнай) частцы чэрапа, храстковыя або касцяныя сківіцы развіліся з другой вісцэральнай дугі, якая страціла свае першапачатковыя функцыі апоры і вентыляцыі жабраў. У большасці пазваночных сківіцы маюць зубы, у некаторых формаў на чэрапе няма зубоў і на іх развіваецца рагавое покрыва (дзюба). Спачатку сківічная дуга замацоўвалася на чэрапе толькі ўласным верхнім элементам (гл. пратастылія). У рыб вобласць сківічнага сустава атрымала дадатковую апору пры дапамозе верхняга элемента пад'язычнай дугі. Далейшая эвалюцыя сківічнага апарата пазваночных вызначалася удасканаленнем яго працы пры розных тыпах харчавання.

У працэсе эвалюцыі яны ўпершыню ўтварыліся ў рыб у выніку пераўтварэння адной з пярэдніх (трэцяй) пар жаберных дуг. Яе верхні і ніжні элементы рэдукаваліся, а сярэднія аддзелы павялічыліся, ператварыўшыся ў першасную верхнюю сківіцу, або паднябенна-квадратны храсток, і першасную ніжнюю сківіцу, або мекелеў храсток. У храстковых рыб маецца толькі першасныя храстковыя сківіцы, узброеныя зубамі, якія ўніклі з плакоіднай лускі. У касцяных рыб, земнаводных, паўзуноў, птушак і сысуноў у задніх аддзелах верхняй і ніжняй сківіц развіваюцца замяшчальныя акасцяненні, адзетыя покрыўнымі касцямі, з якіх фармуюцца другасныя сківіцы. Верхняй сківіцай, пачынаючы з касцяных рыб, з'яўляюцца другасная сківіца, прадстаўленая перадсківічнай і сківічнай касцямі. Са з'яўленнем другаснай сківіцы, косці якой размяшчаюцца па краю рота, першасная верхняя сківіца адціскаецца ўсё далей назад, у паднябенную вобласць чэрапа, і ў паўзуноў, птушак і сысуноў страчвае зубы. У некаторых формаў зубы на сківіцы адсутнічаюць і на іх развіваецца рагавое покрыва (дзюба). Развіццё сківіцы — найважнейшы этап у эвалюцыі пазваночных жывёл, які вызначыў магчымасць пераходу ад пасіўнага харчавання да актыўнага захопу здабычы.

Сківіцы чалавека

У чалавека сківіцы — найбуйнешыя косці тварнага чэрапа. Верхняя сківіца (maxilla) — парная косць; складзеная двума верхнясківічнымі касцямі. Займае палову верхняй часткі твару, велічыня і канфігурацыя яе істотна ўплываюць на яго форму. У верхнясківічнай косці адрозніваюць цела з пярэдняй (медыяльнай, звернутай у поласць носа) і задняй паверхнямі і 4 адросткамі (лабавы, альвеалярны, скулавы і паднябенны). Верхняя частка косці ў выглядзе ўвагнутай пласцінкі складае ніжнюю сценку арбіты. Унутры цела знаходзіцца поласць — верхнясківічная (гаймарава) пазуха, якая злучана з насавой поласцю праз адтуліну на медыяльнай (насавой) паверхні. Альвеалярны адростак з'яўляецца ніжнім краем верхняй сківіцы, змяшчае восем лунак для зубоў. Разам з адросткам іншай верхнясківічнай косці ўтварае зубную альвеалярную дугу. Ніжняя сківіца (mandibula) утворана ніжнясківічнай няцотнай косцю тварнага шкілета. Гэтая адзіная рухомая косць чэрапа развіваецца з сіметрычных левай і правай палоў, якія зрастаюцца пасярэдзіне; займае ніжні аддзел твару. Характарызуецца V-падобнай формай. Ад цела ніжняй сківіцы адыходзяць уверх вертыкальна або коса 2 галіны. Верхні край цела ўяўляе альвеалярную дугу з 16 ямачкамі для зубоў. Канец кожнай галіны падзелены на 2 адросткі: вянечны, да якога прымацоўваецца скроневая цягліца, і мышчалкавы, такі, што сучляняецца са скроневай косцю. Вугал паміж галіной і целам вагаецца ад 90 да 140 °. У верхняй і ніжняй сківіцы праходзяць нервы і сасуды, якія забяспечваюць крывёю зубы.

Літаратура

Биологический энциклопедический словарь / Гл. ред. М. С. Гиляров; Редкол.: А. А. Баев, Г. Г. Винберг, Г. А. Заварзин и др. — М.: Сов. энциклопедия, 1986.—831 с., ил., 29 л. ил.
Челюсти. Большая Советская Энциклопедия Архівавана 27 верасня 2007.

Спасылкі

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Сківіцы