Першая руская антарктычная экспедыцыя

Пе́ршая ру́ская антаркты́чная экспеды́цыя — марское плаванне Белінсгаўзена і Лазарава ў воды Паўднёвага акіяна з мэтай даказаць ці абвергнуць дапушчэнне аб існаванні шостага мацерыка — Антарктыды.

Першая руская антарктычная экспедыцыя
Краіна  Расійская імперыя Дата пачатку 4 ліпеня 1819 года Дата заканчэння 24 ліпеня 1821 года Кіраўнік Фадзей Фадзеевіч Белінсгаўзен
Маршрут
Дасягненні
даказана існаванне мацерыка ў Паўднёвага полюса (Антарктыда)
Адкрыцці
мацярык Антарктыда, 29 астравоў

Перадумовы

У ходзе свайго другога кругасветнага плавання Джэймс Кук, даследуючы воды Паўднёвага палярнага круга, дасягнуў самага паўднёвага пункту — 71° 10' пд. ш. Шлях далей перакрывалі суцэльныя пакавыя льды. Кук зрабіў выснову, што Антарктыды як мацерыка альбо наогул не існуе, альбо дасягнуць яе немагчыма, што паслужыла прычынай адмовы ад далейшых спроб мараплаўцаў адкрыць шосты кантынент. Падводзячы вынікі сваёй экспедыцыі, Кук пісаў: «Я абышоў акіян паўднёвага паўшар'я ў высокіх шыротах і адкінуў магчымасць існавання мацерыка, які калі і можа быць знойдзены, то толькі блізу полюса ў месцах, недаступных для плавання»^[1].

31 сакавіка 1819 года Крузенштэрн накіраваў ліст марскому міністру дэ Траверсе аб неабходнасці даследавання палярных вод^[2]. У лісце Крузенштэрн прапанаваў падрыхтаваць дзве экспедыцыі — да Паўночнага і да Паўднёвага полюсаў. У кожную экспедыцыю планавалася ўключыць па два судны. Асаблівую ўвагу ён надае экспедыцыі да Паўднёвага полюса, пра якую ён піша: «Гэтая экспедыцыя, акрамя галоўнай яе мэты — зведаць краіны Паўднёвага полюса, павінна асабліва мець у прадмеце паверыць усе няправільнае ў паўднёвай палове Вялікага акіяна і папоўніць ўсе змешчаныя ў гэтай недахопы, каб яна магла прызнана быць, так бы мовіць, заключным падарожжам у гэтым моры»^[2].

Падрыхтоўка і склад экспедыцыі

Начальнікам экспедыцыі, якая адпраўляецца ў Антарктыку Крузенштэрн прапанаваў капітана другога рангу Галаўніна, які, аднак, на той момант здзяйсняў ўласнае кругасветнае падарожжа. Замест яго была прапанавана кандыдатура капітана другога рангу Фадзея Фадзеевіча Белінсгаўзена, які на той момант камандаваў адным з фрэгатаў на Чорным моры. Аднак міністэрства прызначыла начальнікам першай экспедыцыі капітана-камандора Ратманава. Незадоўга да прызначэння пры вяртанні з Іспаніі Ратманаў трывае караблекрушэнне ў мыса Скаген і застаецца ў Капенгагене на лячэнне. Такім чынам, начальнікам антарктычнай экспедыцыі становіцца Белінсгаўзен.

Для экспедыцыі рыхтаваліся два караблі — шлюп «Мірны» і шлюп «Усход». «Мірны», пабудаваны па праекце рускіх інжынераў Калодкіна і Курапанава і да таго ж дастаткова ўмацаваны Лазаравым для маючай адбыцца экспедыцыі, паказаў свае бліскучыя якасці.

Аднак «Усход», пабудаваны брытанскімі інжынерамі, нягледзячы на ўсе намаганні Лазарава зрабіць яго такім жа цягавітым, як і «Мірны», усё ж якасна саступаў другому шлюпу. Корпус «Усходу» апынуўся слабым для плавання ў палярных ільдах, і яго даводзілася неаднаразова умацоўваць і рамантаваць ў ходзе экспедыцыі. Да канца экспедыцыі стан шлюпа аказалася настолькі сумным, што заахвоціла Белінсгаўзена спыніць экспедыцыю на месяц раней і прыняць рашэнне аб вяртанні.

І Белінсгаўзен, і Лазараў неаднаразова наракаюць на тую акалічнасць, што ў абедзве дывізіі былі ўключаныя па два цалкам рознатыповыя караблі, якія значна адзін ад аднаго адрозніваюцца па хуткасці ходу. Белінсгаўзен піша з гэтай нагоды: «кожны марскі афіцэр бачыў, якой павінна быць няроўнасць [шлюпа „Мірнага“] ў ходу з шлюпам „Усходам“, такім чынам, якой будзе цяжкасць заставацца ім у злучэнні і якая ад гэтага павінна адбыцца павольнасць ў плаванні»^[3].

Плаванне да Паўднёвага мора

Выйшаўшы 4 ліпеня (па старым стылі) 1819 года з Кранштата, экспедыцыя прыбыла 2 лістапада ў Рыа-дэ-Жанейра. Адтуль Белінсгаўзен спачатку накіраваўся прама на поўдзень, абмінуўшы паўднёва-заходні бераг вострава Паўднёвая Георгія, адкрытага Кукам. Ад вострава Паўднёвая Георгія экспедыцыя пайшла на ўсход да так званай Зямлі Сэндвіча. Абышлі яе з усходняга боку і ўсталявалі, што гэта архіпелаг, таму вырашылі перайменаваць «зямлю» ў Паўднёвыя Сэндвічавыя астравы. У групе гэтых астравоў былі адкрыты востраў Ляскова, названы ў гонар удзельніка экспедыцыі лейтэнанта Ляскова, востраў Завадоўскага, названы ў гонар капітан-лейтэнанта Завадоўскага і востраў Торсана (вышынёй каля 900 м). Група з трох зноў адкрытых астравоў была названая ў гонар тагачаснага марскога міністра астравамі Маркіза дэ Траверсэ. Затым судны павярнулі на ўсход.

Даследаванні Антарктыкі

16 (27) студзеня 1820 года экспедыцыя адкрыла Антарктыду, наблізіўшыся да яе ў пункце 69° 21' 28" пд. ш. і 2° 14' 50" з. д. (раён сучаснага шэльфавага ледавіка Белінсгаўзена ля Берага Прынцэсы Марты). 21 студзеня (2 лютага) удзельнікі другі раз бачылі бераг, а 5 і 6 (17 і 18) лютага экспедыцыя падышла амаль ушчыльную да берагавых абрываў лядовага мацерыка. Затым, на час антарктычнай зімы, калі лядовая абстаноўка ўскладнілася, судны адправіліся ў плаванне па Ціхаму акіяну, дзе было адкрыта некалькі новых астравоў.

З надыходам антарктычнага лета экспедыцыя вярнулася ў палярныя шыроты. У студзені 1821 года абыходзячы Антарктычны мацярык з боку заходняга паўшар'я, зрабілі яшчэ шэраг геаграфічных адкрыццяў. Быў знойдзены востраў Пятра I, названы ў гонар заснавальніка расійскага ваеннага флоту, але падысці да яго блізка перашкаджалі льды, таму высадка на востраў не адбылася. Экспедыцыя ўбачыла працяглы гарысты бераг, часткова не пакрыты лёдам. Ён атрымаў назву Зямля Аляксандра I. Затым дасягнулі Паўднёвых Шэтландскіх астравоў (адкрытых незадоўга да гэтага капітанам англійскага карабля Смітам) і нанеслі іх на карту. Прасоўваючыся на паўночны ўсход, адкрылі тры астраўкі, названыя астравы Тры Браты (цяпер Эспланд і О'Брыен), востраў контр-адмірала Ражнова (Гібс), востраў Міхайлава (Корнуэлс), востраў адмірала Мардвінава (Элефант), востраў віцэ-адмірала Шышкова (Кларэнс).

Ад Паўднёвых Шэтландскіх астравоў узялі курс на Рыа-дэ-Жанейра, а адтуль — праз Атлантычны акіян у Еўропу. «Усход» і «Мірны» вярнуліся ў Кранштат 24 ліпеня 1821 года, прабыўшы ў плаванні 751 дзень. Для ўрачыстай сустрэчы экспедыцыі ў Кранштат прыбыў імператар Аляксандр I. Удзельнікі плавання былі адзначаны ордэнамі, падвышэннямі ў званнях і іншымі заахвочваннямі.

Вынікі экспедыцыі

Адкрыты шосты мацярык — Антарктыда і 29 астравоў. Экспедыцыя Белінсгаўзена і Лазарава здзейсніла адно з самых значных геаграфічных даследаванняў. За час плавання судна абышлі вакол усяго антарктычнага мацерыка. Былі адкрыты і нанесеныя на карту дзесяткі новых астравоў, сабраныя унікальныя натуральна-навуковая і этнаграфічная калекцыі, якія захоўваюцца ў Казанскім універсітэце. Зроблены цудоўныя замалёўкі відаў Антарктыкі і жывёл, якія жывуць там.

Апісанне падарожжа (два тамы з атласам карт і відаў) было апублікавана пад загалоўкам «Двухразовыя пошукі ў Паўднёвым Ледавітым акіяне і плаванне вакол свету ў працягу 1819, 20 і 21 гг., учыненыя на шлюпах „Усход“ і „Мірнага“ пад начальствам капітана Белінсгаўзена, камандзіра шлюпа „Усход“. Шлюпам „Мірны“ начальнічаў лейтэнант Лазараў».

Зноскі

1. Джеймс Кук. Путешествие к Южному полюсу и вокруг света. Государственное издательство географической литературы, Москва, 1948 г., стр. 33.
2. ЦГАВМФ, Личный фонд И. И. Траверсе, дело 114, листы 6—21
3. Беллинсгаузен, Фаддей Фаддеевич. Двукратные изыскания в Южном Ледовитом океане и плавание вокруг света в продолжении 1819, 20 и 21 годов, совершенные на шлюпах «Востоке» и «Мирном». — Т. I. — С. 4.

Літаратура

• Шокальский Ю. М. Столетие со времени отправления русской антарктической экспедиции под командою Ф. Беллинсгаузена и М. Лазарева 4 июля 1819 г. из Кронштадта // Изв. РГО. 1928. Т. 60. Вып. 2. С. 175—212. (руск.)