Паўднёва-Заходні край

Паўднёва-Заходні край — з 1840-х гг. размоўная, публіцыстычная і афіцыйна-бюракратычная назва Кіеўскага ваеннага генерал-губернатарства (1832—1864), а пасля Кіеўскага генерал-губернатарства (1864—1916), — адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі Расійскай Імперыі, якая складалася з Валынскай, Падольскай, Холмскай і Кіеўскай губерняў. Гэтыя генерал-губернатарствы ў пэўнай ступені тэрытарыяльна і бюракратычна былі пераемнікамі Кіеўскага намесніцтва (1781—1796), Кіеўскага генерал-губернатарства (1796—1801) і Кіеўскага ваеннага губернатарства (1801—1832), бо ўключалі ў свой склад горад Кіеў, які быў цэнтрам адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі.

Кіеўскае намесніцтва (1781—1796)

У верасні 1781 г. было створана Кіеўскае намесніцтва, на чале якога стаяў генерал-губернатар.

Кіеўскае генерал-губернатарства (1796—1801)

У 1796 г. Кіеўскае намесніцтва было рэарганізавана ў Кіеўскае генерал-губернатарства. З 1796 да 1798 г. вярхоўная ўлада кіеўскага генерал-губернатара адначасова распаўсюджвалася і на Маларасійскую губерню — Левабярэжную Украіну (Палтаўшчыну і Чарнігаўшчыну).

Кіеўскае ваеннае губернатарства (1801—1832)

Расійскі імператар (1801—1825) Аляксандр I сваім указам ад 9 (21) верасня 1801 г. рэарганізаваў Кіеўскае генерал-губернатарства ў Кіеўскае ваеннае губернатарства (1801—1832) з цэнтрам у Кіеве: у склад ваеннага губернатарства ўвайшлі Кіеўская і Мінская губерні^[1]. У 1808 г. Мінская губерня была вылучана са складу Кіеўскага ваеннага губернатарства і перастала ўваходзіць у склад якога-небудзь генерал-губернатарства (ваеннага губернатарства)^[2]. У складзе Кіеўскага ваеннага губернатарства засталася толькі Кіеўская губерня.

Кіеўскае ваеннае генерал-губернатарства (1832—1864)

Кіеўскае ваеннае губернатарства 22 студзеня 1832 г. было рэарганізавана ў «Кіеўскае ваеннае генерал-губернатарства». У яго складзе знаходзіліся Кіеўская, Падольская і Валынская губерні. З-за таго, што генерал-губернатар меў званне яшчэ і ваеннага губернатара адной з падначаленых губерняў (Кіеўскай губерні), адміністрацыйна-тэрытарыяльная структура мела поўную афіцыйную назву «Кіеўскае ваеннае губернатарства, Падольска і Валынскае генерал-губернатарства», адлюстроўваючы пералік адзінак, якія ўваходзілі ў яго склад, а кіраўнік — «кіеўскі ваенны губернатар, падольскі і валынскі генерал-губернатар» (г.зн. ваенны губернатар, які вярхоўна кіруе і грамадзянскай часткай у губернях). Найчасцей у законах і дакументах ужываліся больш скарочаная афіцыйная назва «Кіеўскае ваеннае, Падольскае і Валынкае генерал-губернатарства» і, адпаведна, тытул «кіеўскі ваенны, падольскі і валынскі генерал-губернатар». У справаводстве ў 1832—1864 гг. маглі таксама выкарыстоўвацца і іншыя скарачэнні: «кіеўскі ваенны і генерал-губернатар», «кіеўскі ваенны генерал-губернатар», «кіеўскі ваенны губернатар» ці «кіеўскі генерал-губернатар».

Першым кіеўскім ваенным генерал-губернатарам быў прызначаны падольскі часовы ваенны губернатар (1831—1832) Васіль Васілевіч Левашоў .

З пачатку 1840-х гг. пасля скасавання ў Расійскай імперыі ўніяцтва (1839), што ўспрымалася афіцыйнымі расійскімі ўладамі як духоўнае і этнічнае «вяртанне» Расійскай імперыяй насельніцтва «спрадвечна рускія зямель»^[3], заходнія губерні («Заходні край») у афіцыйнай ідэалогіі былі аб'яўлены «Заходняй Руссю» («Заходняй Расіяй», «Заходне-рускім краем»), «вернутымі ад Польшчы старажытнымі вобласцямі», бо гэтай назвай хацелася падкрэсліць яшчэ і этнаканфесійна «рускі» характар гэтых зямель. Па гэтай прычыне Віленскае ваеннае генерал-губернатарства атрымала паралельную назву Паўночна-Заходні край (і ідэалагічнае значэнне «Паўночна-Заходняя Русь, «Паўночна-Заходняя Расія»), а Кіеўскае ваеннае генерал-губернатарства — Паўднёва-Заходні край (і ідэалагічнае значэнне «Паўднёва-Заходняя Русь», «Паўднёва-Заходняя Расіія»)^[4]. Віцебскае генерал-губернатарства працягвала паралельна менавацца як «беларускія губерні», «Беларускі край» ці «Беларусія».

Кіеўскае генерал-губернатарства (1864—1915)

Указ 25 лютага 1864 г. Аб перайменаванні генерал-губернатараў, носячых званне і ваеннага губернатара, і аб падпарадкаванні ваенных губернатараў мясцовым генерал-губернатарам. Поўны збор законаў Расійскай Імперыі. Збор 2, Т. 39, аддз. 1, №40635

Па жаданні расійскага імператара (1855—1881) Аляксандра II указам Сената ад 25 лютага 1864 г. «Кіеўскае ваеннае губернатарства, Падольскае і Валынскае генерал-губернатарства» было перайменавана ў «Кіеўскае, Падольскае і Валынскае генерал-губернатарства»^[5] і афіцыйна складалася з Кіеўскай, Падольскай і Валынскай губерняў.

З 1881 г. тэрыторыя дэ-факта была пашырана да пяці губерняў, калі генерал-губернатар Аляксандр Дрэнтэльн быў прызначаны часовым генерал-губернатарам Чарнігаўскай і Палтаўскай губерняў.

У 1889 г. быў вернуты склад з трох губерняў. У такім выглядзе край праіснаваў да скасавання ў 1915 г. Апошнім генерал-губернатарам стаў Фёдар Трэпаў.

У 1903 г. у краі ўведзена земства паводле асаблівых правілаў — з прызначэннем земскіх гласных ад ураду, а ў 1911 г. — выбарнае земства па правілах, што дыскрымінавалі землеўладальнікаў польскага паходжання. Прыняцце гэтага закона  (руск.) справакавала востры палітычны крызіс.

Кіеўскае генерал-губернатарства было скасавана ўказам расійскага імператара ад 30 кастрычніка 1914 г. Ліквідацыйны перыяд працягваўся да 1916 г.

Спіс генерал-губернатараў, ваенных губернатараў, ваенных генерал-губернатараў

Генерал-губернатар Кіеўскага намесніцтва (1781—1796)

• 1781—1796 — граф Пётр Аляксандравіч Румянцаў-Задунайскі, генерал-фельдмаршал

Кіеўскія генерал-губернатары (1796—1801)

• 18.11.1796—29.11.1797 — граф Іван Пятровіч Салтыкоў, генерал-фельдмаршал
• 30.11.17976—12.03.1798 — Андрэй Рыгоравіч Розенберг (1739—1813), генерал ад інфантэрыі
• 03.1798—06.1798 — Іван Васілевіч Гудовіч (1741—1820), генерал ад інфантэрыі
• 13.06.1798—1799 — Аляксандр Андрэевіч Бекляшоў (1743—1808), генерал ад інфантэрыі

Кіеўскія ваенныя губернатары (1801—1832)

• 1801—1803 — Андрэй Міхайлавіч Феньш, генерал-лейтэнант
• 1803—1806 — Аляксандр Пятровіч Тармасаў, генерал ад кавалерыі
• 28.09.1806—03.07.1809 — Міхаіл Іларыёнавіч Кутузаў (1745—1813), генерал ад інфантэрыі
• 1810—08.1818 — Міхаіл Андрэевіч Міларадавіч (1745—1813), генерал ад інфантэрыі
• 08.1818—1827 — вакансія
• 1827—1829 — Пётр Фёдаравіч Жалтухін, генерал-лейтэнант
• 1829—22.01.1832 — Барыс Якаўлевіч Княжнін, генерал-лейтэнант

Кіеўскія ваенныя генерал-губернатары (1832—1864)

• 22.01.1832—09.06.1835 — граф Васіль Васілевіч Левашоў (1783—1848), генерал ад кавалерыі, генерал-ад'ютант
• 09.06.1835—15.11.1837 — граф Аляксандр Дзмітрыевіч Гур'еў (1785—1865), генерал-лейтэнант
• 19.01.1863—19.01.1865 — Мікалай Мікалаевіч Аненкаў, генерал ад інфантэрыі, генерал-ад'ютант
• 29.12.1837—30.08.1852 — Дзмітрый Гаўрылавіч Бібікаў, генерал-ад'ютант, генерал-лейтэнант (генерал ад інфантэрыі)
• 30.08.1852—12.11.1862 — князь Іларыён Іларыёнавіч Васільчыкаў, генерал-ад'ютант, генерал-лейтэнант
• 19.01.1863—19.01.1865 — Мікалай Мікалаевіч Аненкаў, генерал ад інфантэрыі, генерал-ад'ютант

Кіеўскія генерал-губернатары (1864—1915)

• 19.01.1863—19.01.1865 — Мікалай Мікалаевіч Аненкаў, генерал ад інфантэрыі, генерал-ад'ютант
• 19.01.1865—16.01.1869 — Аляксандр Паўлавіч Безак, генерал-ад'ютант, генерал ад артылерыі
• 16.01.1869—16.04.1878 — князь Аляксандр Міхайлавіч Дандукоў-Корсакаў, генерал-ад'ютант, генерал-лейтэнант
• 16.04.1878—13.01.1881 — Міхаіл Іванавіч Чарткоў, генерал-ад'ютант, генерал-лейтэнант
• 13.01.1881—15.07.1888 — Аляксандр Раманавіч Дрэнтэльн, генерал ад інфантэрыі, часовы генерал-губернатар чарнігаўскі і палтаўскі
• 12.08.1889—07.12.1897 — граф Аляксей Паўлавіч Ігнацьеў, генерал-лейтэнант
• 01.01.1898—24.12.1903 — Міхаіл Іванавіч Драгаміраў, генерал-ад'ютант, генерал ад інфантэрыі
• 24.12.1903—19.10.1905 — Мікалай Васілевіч Клейгельс, генерал-лейтэнант
• 19.10.1905—18.12.1908 — Уладзімір Аляксандравіч Сухамлінаў, генерал-лейтэнант
• 18.12.1908—11.09.1914 — Фёдар Фёдаравіч Трэпаў, генерал ад кавалерыі
• 11.09.1914—30.10.1914 — вакансія
• 30.10.1914—1916 — (працэс скасавання)

Зноскі

1. Поўны збор законаў Расійскай Імперыі. Збор першы. Т. 26, №20004.
2. Киселев, А.А. Система управления и чиновничество белорусских губерний... С. 50.
3. У тыя часы ў Расійскай Імперыі галоўнай этнавызначальнай прыкметай лічылася веравызнанне. Гл.: Западные окраины Российской империи / Л.А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — С. 108—111.
4. Западные окраины Российской империи / Л.А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — С. 103, 108.
5. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі, Т. 39, аддз. 1, №40635. Тым жа ўказам былі перайменаваны і іншыя ваенныя генерал-губернатарствы і ваенныя губернатарствы Расійскай Імперыі.

Літаратура

• Большакова, О.В. Российская империя: система управления. Современная зарубежная историография: аналитический обзор / О.В. Большакова ; Центр социал. науч.-информ. исслед. Отд. отеч. и зарубеж. истории; Отв. ред. В.М. Шевырин. — М., 2003. — 92 с. (недаступная спасылка)
• Западные окраины Российской империи / Л.А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — Москва: Новое литературное обозрение, 2006. — 608 с.
• Западный край // Энциклопедический словарь; изд. Ф.А. Брокгауз, И.А. Эфрон. — СПб : Тип. И.А. Эфрона, 1894. — Т. XII. — С. 247.
• Западный край // Большая энциклопедия: Словарь общедоступных сведений по всем отраслям знания; под ред. С.Н. Южакова. — СПб : Тип. Тов-ва «Просвещение», 1902. — Т. 9. — С. 507.
• Каппелер, А. Россия — многонациональная империя: Возникновение. История. Распад / А. Каппелер; пер. с нем. С. Червонная. — М. : Традиция, 2000. — 344 с. — ISBN 5-89493-009-Х
• Киселев, А.А. Система управления и чиновничество белорусских губерний в конце XVIII — первой половине XIX в. / А.А. Киселев. — Минск : ВА РБ, 2007. — 172 с.
• Коялович, М.О. Чтения по истории Западной России / М.О. Коялович. — СПб, 1884. — 341 с.
• Липранди, А.П. «Отторженная возвратих»: Падение Польши и воссоединение Западно-Русского края / А.П. Липранди (А. Волынец). — СПб : Калашниковск. тип. А.Л. Трунова, 1893. — 80 с.
• Лысенко, Л.М. Губернаторы и генерал-губернаторы Российской империи (XVIII – начало XX века) / Л.М. Лысенко. — М. : МПГУ, 2001. — 2-е изд. — 358 с.
• Реклю, Э. Россия европейская и азиатская : в 2 т. / Э. Реклю. — Т. 1. Европейская Россия. До Урала. — СПб. : А. Ильин, 1883. — 700 с.
• Столпянский, Н.П. Девять губерний Западно-Русского края в топографическом, геогностическом, статистическом, экономическом, этнографическом и историческом отношениях : (С карт. девяти губерний края) / Н.П. Столпянский. — СПб : тип. Гогенфельдена и К°, 1866. — 200 с.
• Устрялов, Н. Русская история: в 2 ч. / Н. Устрялов. — Изд. 5-е. — Санкт-Петербург : тип. Апполона Фридрихсона, 1855. — Ч. 2. Новая история. — 600 с.
• Шандра, В.С. Генерал-губернаторства в Україні: XIX — початок XX ст. / В.С. Шандра. — К. : НАН України, Ін-т історії України, 2005. — 427 с.
• Шандра, В.С. Київське генерал-губернаторство (1832—1914): історія створення та діяльності, архівний комплекс і його інформативний потенціал / В.С. Шандра. — К. : НАН України, Ін-т історії України, 1999. — 144 с.
• Шандра, В.С. Київське генерал-губернаторство / В.С. Шандра // Енциклопедія історії України. — Т. 4. — К.: Наукова думка, 2007. — С. 246—247.
• Эркерт, Р.Ф. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России : (с атласом) / [соч.] Полк. Р. Ф. Эркерта. — Санкт-Петербург : тип. Дома призрения малолет. бедных, 1864. — 72 с.
• Rodkiewicz, W. Russian Nationality Policy in the Western Provinces of the Empire (1863—1905) / W. Rodkiewicz. — Lublin: Scientific Society of Lublin, 1998. — 257 s.

Спасылкі

• Полное собрание законов Российской Империи. Собрание Первое // Руниверс
• Полное собрание законов Российской Империи. Собрание Второе // Руниверс
• Полное собрание законов Российской Империи. Собрание Третье // Руниверс

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Паўднёва-Заходні край