Карэлія

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Карэлія (значэнні).

Рэспубліка Карэлія або Карэлія (карэл.: Karjala, руск.: Карелия, Карьяла) — суб’ект Расійскай Федэрацыі.

Рэспубліка Карэлія
руск.: Республика Карелия
Герб[d] Сцяг
Краіна	Расія
Гімн	Anthem of the Republic of Karelia[d]
Уваходзіць у	Расія (1991—?)
Адміністрацыйны цэнтр	Петразаводск
Дата ўтварэння	13 лістапада 1991
Кіраўнік	Артур Алегавіч Парфенчыкаў[d]
Насельніцтва	▼523 856 чал. (2024)
Плошча	180 520 км²
Часавы пояс	UTC+03:00
Код ISO 3166-2	RU-KR
Код аўтам. нумароў	10
Афіцыйны сайт (руск.)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Размешчана на паўночным захадзе Еўрапейскай часткі Расіі. На паўночным усходзе абмываецца Белым морам, на поўдні — Ладажскім і Анежскім азёрамі. На захадзе мяжуе з Фінляндыяй. Уваходзіць у склад Паўночна-Заходняй федэральнай акругі.

Плошча — 180 520 км². Насельніцтва — 614,6 тыс. чал. (2019 год)^[1].

Сталіца — горад Петразаводск. Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел: 3 горада рэспубліканскага значэння (Петразаводск, Кастамукша і Сортавала) і 15 раёнаў^[2].

Нацыянальны склад: рускія — 76,6 %, карэлы — 9,2 %, беларусы — 5,3 %, украінцы 2,7 %, фіны 2,0 %, вепсы 0,7 %. Карэльская і вепская мовы не з’яўляюцца дзяржаўнымі.

Рэгіянальная ўлада

Рэспубліка Карэлія валодае ўсёй паўнатой дзяржаўнай улады на сваёй тэрыторыі, акрамя тых паўнамоцтваў, якія ў адпаведнасці з Канстытуцыяй Расіі знаходзяцца ў падпарадкаванні федэральных органаў улады.

Вышэйшая кіруючая пасада рэспублікі — кіраўнік рэспублікі. Рэспубліка мае свой Заканадаўчы Сход, які складаецца з абраных на пяцігадовы тэрмін 36 дэпутатаў, і рэгіянальны Урад.

Геаграфія

Рэспубліка Карэлія мяжуе з чатырма абласцямі Расіі: Архангельскай (усход), Валагодскай (паўднёвы ўсход), Ленінградскай (поўдзень, паўднёвы захад) і Мурманскай (поўнач); на захадзе праходзіць дзяржаўная мяжа Расіі і Фінляндыі.

Традыцыйна тэрыторыя сучаснай рэспублікі падзялялася між трыма гістарычнымі рэгіёнамі: Белай Карэліяй (цэнтр і поўнач рэспублікі), Ладажскай Карэліяй (паўднёвы захад, ля ўзбярэжжа Ладажскага возера) і Алонецкай Карэліяй (поўдзень).

На тэрыторыі суб’екта працякае каля 27 000 рэк, найбольшыя з якіх: Водла (149 км), Кем (191), Коўда, Шуя, Суна і Выг. Акрамя гэтага, у рэспубліцы знаходзіцца каля 60 тыс. азёраў, якія ўключаюць у сябе Ладажскае і Анежскае азёры, адны з найбольшых азёраў Еўропы. Берагавая лінія тэрыторыі рэспублікі на Белым моры складае 630 км.

У рэспубліцы месцяцца чатыры нацыянальныя паркі Расіі: Вадлозерскі, Калевала, Паанаярві і Ладажскія шхеры. 148 тыс. км² або 85 % ад тэрыторыі рэспублікі складаюць землі дзяржаўнага ляснога фонду, агульны аб’ём лясных рэсурсаў налічвае прыблізна 807 млн м³, пры гэтым 375,2 млн з якіх складаюць іглічныя пароды драўніны.

У Рэспубліцы Карэлія вядома каля пяцідзесяці карысных выкапняў, якія размеркаваны па больш чым 400 радовішчах і руданосных пластах. Сярод найбольш выбітных карысных выкапняў адзначаецца наяўнасць жалезнае руды, алмазаў, ванадыю і малібдэну.

Карэлія размешчаная ў атлантычнай кантынентальнай кліматычнай зоне. Сярэдняя тэмпература студзеня — −8 °C, ліпеня — 16,4 °C, сярэднегадавая колькасць ападкаў налічвае 500—700 мм^[3].

Гісторыя

Першае засяленне людзьмі сучаснага тыпу тэрыторыі цяперашняй Рэспублікі Карэлія датуецца VII—VI тыс. да н.э. Асноўнымі заняткамі людзей з’яўляліся паляванне і рыбалоўства.

Паміж I ст. н.э. і канцом I тыс. н.э. у рэгіёне пачалася здабыча медзі, іншыя датыроўкі на I тыс. да н.э. адносяць вытворчасць жалеза і зачаткі земляробства і жывёлагадоўлі.

Устаноўлена, што ўжо ў I тыс. н.э. тэрыторыю сучаснай Карэліі насялялі фіна-ўгорскія плямёны, якія пазней леглі ў аснову карэльскага і вепскага этнасаў. Існуе гіпотэза, што карэлы сфарміраваліся на аснове абарыгенных плямёнаў поўдня Карэліі і паўднёвага ўсходу Фінляндыі, адкуль яны потым рассяліліся ў напрамку Белага мора і Заанежжа. У пачатку II тыс. н.э. частка карэлаў перасялілася да берагоў Батнічнага заліва і Белага мора, адначасна з гэтым на ўсход Карэліі (г.зв. Абанежжа) і на ўзбярэжжа Белага мора пранікла славянскае насельніцтва, якое спрыяла развіццю земляробства, вытворчасці солі і марскім промыслам. Існуюць гіпотэзы, якія ўзводзяць паходжанне карэльскага этнасу да кантактаў карэлы з іншымі фіна-ўгорскімі этнапляменнымі групамі, вессю і лоп’ю, у часе якога апошнія былі асіміляваны, а карэла магла ўспрыняць асаблівасці іх мовы і культуры. Іншыя гіпотэзы звязваюць паходжанне карэлаў з прыходам прыбалтыйска-фінскіх плямёнаў у VI ст. н.э. на Карэльскі перашыек, дзе да гэтага пражывала лоп — этнапляменная група, якая пазней утварыла этнас саамаў. Меркавалася таксама ўзаемадзеянне весі і чудзі^[4].

Найранейшыя меркаваныя згадкі карэлаў адносяць да працы Іардана VI ст. «Аб паходжанні і дзеяннях готаў», дзе ў спісе заваяваных Германарыхам народаў узгадваюцца Thiudos in Aunxis, што Ф. Браўнам трактавалася як «чудзь алонецкая».

Сярэднявечча

Упершыню згадана ў берасцяной грамаце 1065—1085 гадоў, дзе паведамляецца пра карэлу як аб’ект нападу літоўцаў^[5].

З ХІ ст. тэрыторыя сучаснай Рэспублікі Карэлія трапляе ў залежнасць ад усходніх славян, урэшце над большай часткай рэгіёна была ўсталявана ўлада Наўгародскай рэспублікі.

З XIII ст. Карэлія становіцца аб’ектам нападаў Швецыі, у выніку чаго апошняя атрымала значныя часткі карэльскіх земляў на поўдні сучаснай рэспублікі; з гэтага ж перыяду арэал карэльскага этнасу з прычыны дзяржаўнай прыналежнасці быў падзелены на пераважна праваслаўную і каталіцкую (пазней лютэранскую) часткі. У пачатку гэтага ж стагоддзя цэнтрам аўтаномнай наўгародскай Карэліі стала мястэчка Карэла (цяп. Прыазерск на паўночным захадзе Ленінградскай вобласці). У 1323 годзе Арэхаўскі мір падзяліў Карэльскі перашыек на заходнюю і ўсходнюю часткі, якія адышлі Швецыі і Ноўгараду адпаведна, пры гэтым да апошняга таксама адыходзілі карэльскія землі за поўнач ад усталяванай мяжы. Да гэтага ў 1314—1315 гг. у наўгародскай Карэліі адбываліся антынаўгародскія паўстанні, падчас якіх карэлы перабілі славянскіх жыхароў Карэлы і ўпусцілі ў горада шведаў. З 1333 года Арэхаў, які меў ролю ваеннай крэпасці наўгародцаў, разам з гарадамі Карэліі, а таксама суседняе Воцкай зямлі быў перададзены ў кіраванне літоўскаму князю Нарымонту, пасля чаго перададзеныя Нарымонту землі ўтварылі асобнае княства^[6]. Тым не менш, праз два гады Нарымонт з’ехаў з Ноўгараду з прычыны ўласных палітычных амбіцый, пакінуўшы на пасадзе сына Аляксандра, у 1338 годзе адклікаў Аляксандра і нават адмовіўся аказаць падтрымку ў супраціве шведам. Намеснікі князя заставаліся ў Арэхаўскай крэпасці да 1348 года^[7].

Расійскае кіраванне

Паўднёвы захад Карэліі ў складзе Швецыі паводле Сталбоўскага міру.

У 1478 годзе тэрыторыя Ноўгарада скараецца Масквой, у выніку чаго наступныя тэрытарыяльныя пераўтварэнні ў Карэліі вырашаліся дзякуючы расійска-шведскім знешнепалітычным зносінам. У 1500 годзе ўпершыню згадваецца Карэльскі павет (займаў Карэльскі перашыек і паўночнае Прыладажжа) у складзе Воцкай пяціны Наўгародскай зямлі, аднак пад канец 1530 — напачатку 1550 гг. гадоў маскоўскі ўрад правёў адміністрацыйна-тэрытарыяльную рэформу (вядомую як «губная»), падчас якой Арэшкаўскі, Ладажскі і Карэльскі паветы склалі Карэльскую палову Водскай пяціны, усходнія карэльскія землі (г.зв. заанескія пагосты) увайшлі ў склад заанескай паловы Абанескай пяціны^[8].

Цягам Смутнага часу ў Маскоўскай дзяржаве (1598—1613) Швецыя заваёўвае Карэлію і суседнюю Інгерманландыю, пры гэтым складзены 27 лютага 1617 года Сталбоўскі мір захаваў паўднёвы захад Карэліі за Швецыяй, якія склалі асобную адміністрацыйна-тэрытарыяльную адзінку краіны — Карэльскае герцагства. Рэлігійная палітыка ўраду Швецыі, якая стала прычынай ганенняў на праваслаўнае карэльскае насельніцтва рэгіёна, заклала пачатак масавага перасялення карэлаў у Расію і, у прыватнасці, стала прычынай узнікнення этнагрупы, вядомай як цвярскія карэлы. У сваю чаргу, шведскую Карэлію займалі фінскія перасяленцы з суседняга гістарычнага рэгіёна Сава, што стала прычынай складання субэтнічнай групы фінаў, вядомай як фінскія карэлы. Расійскія землі Карэліі ў 1708 годзе ўвайшлі ў склад Інгерманландскай губерні, якая кіравалася з Санкт-Пецярбурга; з 1710 года губерня пераназвана ў Санкт-Пецярбургскую.

Па Ніштацкім мірным дагаворы 1721 года тэрыторыя Карэліі была падзелена паміж Расіяй і Швецыяй — большая частка сучаснай рэспублікі была далучана да Расійскай імперыі^[9].

4 верасня 1776 года было ўтворана Наўгародскае намесніцтва, праз чатыры гады ўтворанае Валагодскае намесніцтва, між якімі і была размеркавана тэрыторыя расійскай Карэліі.

У 1781 годзе Аланецкая вобласць Наўгародскага намесніцтва (поўдзень рэспублікі) была перададзена Санкт-Пецярбургскай губерні, праз чатыры гады яна была падвышана да статусу самастойнага намесніцтва, але ў 1796 годзе гэтая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка была скасавана. 21 верасня 1801 года была ўтворана Аланецкая губерня, якая ахоплівала поўдзень сучаснай рэспублікі, астатнія тэрыторыі, як і дагэтуль, уключала ўтвораная Архангельская губерня, якая да гэтага перыядычна мяняла статус і да 1784 года падпарадкоўвалася Волагдзе (гл. вышэй). У 1802 годзе адміністрацыйным цэнтрам Аланецкай губерні стаў горад Петразаводск, заснаваны як заводскі пасёлак у 1703 годзе.

Распад Расійскай імперыі

Першапачатковы сцяг Паўночнакарэльскай дзяржавы.

Другі сцяг Паўночнакарэльскай дзяржавы.

Асноўныя артыкулы: Паўночнакарэльская дзяржава і Алонецкі ўрад

Пачынаючы з распаду Расійскай імперыі пасля рэвалюцыі 1917 года ў рэгіёне ўзнікае шэраг нацыянальных арганізацый, якія канкуравалі з агульнарасійскімі палітычнымі арганізацыямі і ставілі на мэце стварэнне ўласных палітычных утварэнняў на тэрыторыі Карэліі. Некаторыя нацыянальныя арганізацыі разгортвалі сваю дзейнасць раней: так, у 1905 годзе быў заснаваны Саюз беламорскіх карэлаў, які імкнуўся да пашырэння выкарыстання фінскай мовы ў грамадскім жыцці і абвяшчаў блізкасць фінскага і карэльскага этнасаў. У 1911 годзе дзейнасць арганізацыі была забаронена, але ў 1917 годзе ў фінскім Тамперэ падобную дзейнасць таксама арганізавала Карэльскае асветніцкае таварыства.

3 сакавіка 1917 года ў Петразаводску быў сабраны часовы камітэт грамадскай бяспекі з прадстаўнікоў гарадскай думы, духавенства, інтэлігенцыі і рабочых горада. Неўзабаве ўдзельнікі камітэту дабіліся вызначанай лібералізацыі (скарачэнне працоўнага дня, павышэнне заработнай платы) і атрымалі некаторыя мясцовыя паўнамоцтвы. Падобныя камітэты ствараліся таксама ў суседніх Пудажы і Павянцы.

Пад канец сакавіка 1918 года, падчас савецка-фінскай вайны, фінскія войскі занялі паўночны ўсход Карэліі. Пры дапамозе войска было арганізавана мясцовае карэльскае самакіраванне. 21 ліпеня 1919 года быў створаны Часовы ўрад Беламорскай Карэліі на чале з С. Ціханавым, які неўзабаве, кіруючыся палітыкай самавызначэння, нададзенай савецкімі ўладамі, аб’явіў незалежнасць краіны, якая пазней стала вядомая як Паўночнакарэльская дзяржава^[10]. У маі 1920 года ўрад Карэліі быў прызнаны Фінляндыяй. 18 чысла часткі РСЧА без бою ўвайшлі ў сяло Ухта, дзе размяшчаўся ўрад Карэліі, пасля чаго ўрад краіны эвакуіраваўся ў суседняе сяло Вакнавалак, адкуль перабралося ў Фінляндыю. Паралельна з гэтым урадам, з 15 мая 1918 года ў Аланецкай губерні існаваў г.зв. Алонецкі ўрад, які ў кастрычніку 1920 года быў далучаны да Карэльскага аб’яднанага ўрада.

Акрамя гэтага, фінскія войскі паралельна з дзейнасцю карэльскіх нацыянальных арганізацый праводзілі экспедыцыі на ўсход Карэліі з мэтай будучага аб’яднання з Карэліяй. 7 сакавіка 1918 года ўрад Фінляндыі ў рамках савецка-фінскай вайны 1918—1920 гг. выказаў прэтэнзіі на сучасную Карэлію^[11]. 21 сакавіка гэтага ж года была арганізавана экспедыцыя фінскага войска праз поўнач Карэліі, якая скончылася далучэннем да Фінляндыі наваколляў вёсак Рэбалы і Порасазера, з красавіка па верасень 1919 года ў выніку паспяховага наступу Фінляндыі пад яе кантроль быў узяты поўдзень сучаснай тэрыторыі рэспублікі, Алонецкая Карэлія. У ліпені 1920 года расійская армія выбіла фінскае войска практычна з усёй Карэліі, пакінуўшы пад кантролем Фінляндыі толькі памежныя з Фінляндыяй Порасазера і Рэбалы, 14 кастрычніка гэтага ж года пасля чатырохмесяцовых перамоў Фінляндыя згодна з Тартускім мірам адмовілася ад тэрытарыяльных прэтэнзій, у выніку чаго фінска-расійская мяжа ў Карэліі набыла дарэвалюцыйны выгляд^[12].

Улетку 1921 года, будучы незадаволенымі нацыянальнай палітыкай Савецкай Расіі і ўмовамі Тартускага міру, фінскія актывісты на чале з Я. Такіненам узнялі партызанскі рух г.зв. карэльскіх лясных партызанаў (фінск.: karjalan metsäsissit), які да восені гэтага ж года кантраляваў значную частку Белай Карэліі (паўночныя рэгіёны края)^[13]. У сярэдзіне кастрычніка быў створаны Часовы карэльскі камітэт і абвешчаная мабілізацыя, 6 лістапада адбылося ўварванне ўзброеных добраахвотнікаў з боку Фінляндыі, якія да снежня гэтага ж года занялі захад сучаснай рэспублікі. Тым не менш, баявыя дзеі і падтрымка карэльскіх паўстанцаў скончылася 21 сакавіка 1922 года падпісаннем савецка-фінскага пагаднення па забеспячэнні недатыкальнасці савецка-фінскай мяжы. Прыкладна 30 тыс. уцекачоў з Карэліі сышлі ў Фінляндыю.

Савецкі час

Асноўны артыкул: Карэла-Фінская ССР

8 чэрвеня 1920 года УЦВК прыняў дэкрэт аб стварэнні з населеных карэламі мясцовасцяў Архангельскай і Аланецкай губерняў аўтаномнай вобласці — Карэльскай працоўнай камуны. 25 ліпеня 1923 года Карэльская працоўная камуна была пераўтворана ў Карэльскую АССР.

У час індустрыялізацыі ў Карэліі з’явіліся новыя галіны прамысловасці: цэлюлозна-папяровая, мэблевая, горназдабыўная, энергетычная. Аднак поспехі ў развіцці прамысловасці былі дасягнуты ў асноўным шляхам экстэнсіўнага ўключэння ў гаспадарчы абарот сыравінных рэсурсаў і недастатковага фінансавання сацыяльнай інфраструктуры. Значную ролю адыгрываў «лагерны сектар эканомікі». Тут узніклі адны з першых у краіне лагераў. Рукамі зняволеных былў пабудаваны Беламорска-Балтыйскі канал і інш. аб’екты. Прымусовая калектывізацыя 1929—1933 гадоў прывяла да спаду сельскагаспадарчай вытворчасці

Пасля савецка-фінляндскай вайны 1939—1940 гадоў Карэльская АССР была пераўтворана 31 сакавіка 1940 года ў Карэла-Фінскую ССР. Статус саюзнай рэспублікі захоўваўся да 1956 года, калі Карэлія зноў стала аўтаномнай рэспублікай у складзе РСФСР.

Мяжа максімальнага прасоўвання фінскай арміі ў час вайны 1941—1944. На карце таксама паказаны межы да і пасля Савецка-фінскай вайны 1939-1940 гадоў.

У гады Вялікай Айчыннай вайны значная частка тэрыторыі Карэліі была акупавана фінскімі войскамі. Звыш 100 тыс. жыхароў Карэліі ваявалі ў Савецкай Арміі і партызанскіх атрадах. 21 чэрвеня 1944 года войскі Карэльскага фронту перайшлі ў наступ і 28 чэрвеня вызвалілі Петразаводск. У канцы ліпеня савецкія войскі выйшлі да дзяржаўнай мяжы СССР з Фінляндыяй.

Да 1950 года народная гаспадарка рэспублікі была адноўлена, дасягнуўшы па асноўных паказчыках даваеннага ўзроўню. Пастаўкі драўніны з Карэліі адыгралі важную ролю ў аднаўленні разбураных гарадоў і вёсак Еўрапейскай часткі краіны. З сярэдзіны 1960-х гадоў быў узяты курс на пераважнае развіццё галін, якія мелі агульнасаюзнае значэнне — цэлюлозна-папяровай, горназдабыўнай, машынабудавання і металаапрацоўкі. Прамысловыя гіганты выпускалі прадукцыю, якая не толькі ў вялікай частцы пакрывала патрэбнасці ўнутранага рынку краіны, але і экспартавалася, папаўняючы валютныя запасы Савецкага Саюза.

Аднак ужо, у 1970-80-х гады для Карэліі, як і для Саюза ў цэлым, было характэрна паступовае зніжэнне тэмпаў сацыяльна-эканамічнага росту, і ўзмацненні крызісных з’яў, выкліканых вычарпаннем экстэнсіўных крыніц развіцця і магчымасцяў адміністрацыйна-каманднай сістэмы кіравання.^[14].

У складзе Расійскай Федэрацыі

9 жніўня 1990 года, ва умовах нарастаючага сістэмнага крызісу ў СССР, Вярхоўны Савет КАССР прыняў дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце рэспублікі. 13 лістапада 1991 года па распадзе СССР тэрыторыя Карэльскай АССР была пераўтворана ў Рэспубліку Карэлія. 31 сакавіка 1992 года дэлегацыя рэспублікі падпісала федэратыўны дагавор. Канстытуцыя Карэліі была прынята 28 лістапада гэтага ж года. Пазней, у 1993, 2001 і 2006 гг. прымаліся новыя папраўкі ў канстытуцыю, у выніку якіх у рэспубліцы была зацверджана пасада кіраўніка рэспублікі, а яе Заканадаўчы Сход скарочаны да адной палаты. 16 лютага 1993 года зацверджаны цяперашні афіцыйны сцяг рэспублікі, 6 красавіка і 28 верасня гэтага ж года адпаведна прыняты гімн і герб.

Насельніцтва

Паводле перапісу насельніцтва Расіі ў 2010 годзе, насельніцтва Рэспублікі Карэлія склала 643 548 чал.^[15], ацэнка Дзяржаўнага камітэта статыстыкі Расіі на 2014 год падае лічбу ў 634 402 чал.^[16] На ўзор большае часткі суб’ектаў Расіі, назіраецца тэндэнцыя да спаду колькасці насельніцтва ў параўнанні з паказчыкамі папярэдніх гадоў. Ніжэй прыведзеная статыстыка змены паказчыкаў насельніцтва ў рэспубліцы пачынаючы з 1970 года:

	Колькасць насельніцтва (тыс. чал.)	Нараджэнняў	Смерцяў	Натуральны прырост	Агульны каэфіцыент нараджальнасці (тыс.)	Агульны каэфіцыент смяротнасці (тыс.)	Натуральны прырост (тыс.)	Фертыльнасць
1970	714	11 346	5 333	6 013	15,9	7,5	8,4
1975	723	12 748	6 086	6 662	17,6	8,4	9,2
1980	741	12 275	7 374	4 901	16,6	10,0	6,6
1985	770	13 201	8 205	4 996	17,1	10,7	6,5
1990	792	10 553	8 072	2 481	13,3	10,2	3,1	1,87
1991	790	8 982	8 305	677	11,4	10,5	0,9	1,62
1992	788	7 969	9 834	-1 865	10,1	12,5	-2,4	1,46
1993	782	7 003	11 817	-4 814	9,0	15,1	-6,2	1,30
1994	774	6 800	13 325	-6 525	8,8	17,2	-8,4	1,26
1995	767	6 729	12 845	-6 116	8,8	16,7	-8,0	1,24
1996	760	6 461	11 192	-4 731	8,5	14,7	-6,2	1,19
1997	753	6 230	10 306	-4 076	8,3	13,7	-5,4	1,15
1998	747	6 382	10 285	-3 903	8,5	13,8	-5,2	1,18
1999	740	6 054	11 612	-5 558	8,2	15,7	-7,5	1,12
2000	732	6 374	12 083	-5 709	8,7	16,5	-7,8	1,18
2001	725	6 833	12 597	-5 764	9,4	17,4	-7,9	1,25
2002	717	7 247	13 435	-6 188	10,1	18,7	-8,6	1,33
2003	707	7 290	14 141	-6 851	10,3	20,0	-9,7	1,32
2004	696	7 320	13 092	-5 772	10,5	18,8	-8,3	1,31
2005	686	6 952	12 649	-5 697	10,1	18,4	-8,3	1,24
2006	676	6 938	11 716	-4 778	10,3	17,3	-7,1	1,22
2007	667	7 319	11 007	-3 688	11,0	16,5	-5,5	1,28
2008	659	7 682	11 134	-3 452	11,7	16,9	-5,2	1,35
2009	651	7 884	10 599	-2 715	12,1	16,3	-4,2	1,58
2010	644	7 821	10 471	-2 650	12,1	16,2	-4,1	1,58
2011	641	7 711	9 479	-1 768	12,0	14,7	-2,7	1,60
2012	640	7 980	9 761	-1 781	12,5	15,3	-2,8	1,71
2013	636	7 603	9 354	-1 751	12,0	14,7	-2,7	1,66

Згодна з перапісам насельніцтва гэтага ж года, этнічны склад насельніцтва Карэліі размяркоўваўся наступным чынам: рускія — 82,2 %; карэлы — 7,4 %, таксама прысутнічалі беларусы (3,8 %), украінцы (2 %), фіны (1,4 %) і вепсы (0,5 %), доля іншых этнічных груп у сукупнасці складала не больш за 0,5 %. 25 880 чалавек не аднеслі сябе да будзь-якой нацыянальнасці^[15]. З часу першага перапісу насельніцтва ў СССР у Карэліі прасочваецца наступная дынаміка змены этнічнага складу насельніцтва:

Нацыянальнасць	1926		1939		1959		1970		1979		1989		2002		2010
	Колькасць	Доля	Колькасць	Доля	Колькасць	Доля	Колькасць	Доля	Колькасць	Доля	Колькасць	Доля	Колькасць	Доля	Колькасць	Доля
рускія	153 967	57,2 %	296 529	63,2 %	412 773	62,7 %	486 198	68,1 %	522 230	71,3 %	581 571	73,6 %	548 941	76,6 %	507 654	82,2 %
карэлы	100 781	37,4 %	108 571	23,2 %	85 473	13,0 %	84 180	11,8 %	81 274	11,1 %	78 928	10,0 %	65 651	9,2 %	45 570	7,4 %
беларусы	555	0,2 %	4 263	0,9 %	71 900	10,9 %	66 410	9,3 %	59 394	8,1 %	55 530	7,0 %	37 681	5,3 %	23 345	3,8 %
украінцы	708	0,3 %	21 112	4,5 %	23 569	3,6 %	27 440	3,8 %	23 765	3,2 %	28 242	3,6 %	19 248	2,7 %	12 677	2,0 %
фіны	2 544	0,9 %	8 322	1,8 %	27 829	4,2 %	22 174	3,1 %	20 099	2,7 %	18 420	2,3 %	14 156	2,0 %	8 577	1,4 %
вепсы	8 587	3,2 %	9 392	2,0 %	7 179	1,1 %	6 323	0,9 %	5 864	0,8 %	5 954	0,8 %	4 870	0,7 %	3 423	0,5 %
іншыя	2 194	0,8 %	20 709	4,4 %	29 869	4,5 %	20 726	2,9 %	19 565	2,7 %	21 505	2,7 %	25 734	3,6 %	16 422	2,7 %

На цяперашні час у Рэспубліцы Карэлія афіцыйны статус мае руская мова, мовы фіна-ўгорскага насельніцтва рэспублікі не маюць падобнага статусу з прычыны карыстання ў пісьмовасці гэтых моў лацінскага алфавіта, што, зыходзячы з заканадаўства Расійскай Федэрацыі, не надае гэтым мовам мажлівасці атрымання афіцыйнага статусу ў рэспубліцы Расіі. Тым не менш, 17 сакавіка 2004 года ў Рэспубліцы Карэлія прыняты закон «Аб дзяржаўнай падтрымцы карэльскай, вепскай і фінскай моў у Рэспубліцы Карэлія», які вызначае пакет мераў па выкарыстанні і захаванні карэльскай, фінскай і вепскай моў у рэспубліцы. З канца 1980-х гг. прадпрымаліся іншыя спробы заканадаўчага замацавання статусу фіна-ўгорскіх моў рэспублікі, падобныя намаганні ставіліся таксама ў 1998 і 2000 гг.^[17] З 1940 года да 1980-х гадоў у Карэліі афіцыйны статус мела таксама фінская мова поруч з расійскай. Карэльская мова падзяляецца на тры адрозныя дыялекты, лівікаўскі, людзікаўскі і ўласнакарэльскі, пры гэтым з прычыны іх параўнальна высокага разыходжання кожны з трох дыялектаў мае ўласную літаратурную мову, наддыялектная літаратурная мова адсутнічае (аднак у 1930-х гг. прадпрымаліся няўдачныя спробы стварэння падобнай нормы); кожны дыялект мае замацаваны правапіс і выкарыстоўваецца ў друкаваных выданнях.

У рэлігійным дачыненні паводле звестак на 2012 год 27 % ад насельніцтва Рэспублікі Карэлія аднесла сябе да вернікаў расійскага праваслаўя, яшчэ 44 % ад насельніцтва рэспублікі аднесла сябе да вернікаў без указання канкрэтнага вызнання, 2 % указалі сваю прыналежнасць да хрысціянскай канфесіі без указання пэўнае плыні^[18]. З часоў уваходжання тэрыторый сучаснай Карэліі ва ўплыў усходніх славян у рэгіёне здаўна мае трывалыя пазіцыі праваслаўе, дзякуючы палітычным кантактам з Швецыяй і міграцыі фінскага насельніцтва прыкметную доля складалі вернікі каталіцкага і, пазней, лютэранскага спавядання. У рэспубліцы дзейнічае некаторая колькасць лютэранскіх парафій.

Культура

Архітэктурны ансамбль Кіжы

Карэлія здаўна славіцца высокім узроўнем народнай мастацкай культуры. Сусветным прызнаннем карыстаюцца самабытныя іконы старажытных майстроў гэтага краю і ўнікальныя помнікі драўлянага дойлідства, напрыклад — Кіжскі ансамбль.

У 1830-х фінскім фалькларыстам Э.Лённротам у Паўночнай Карэліі былі запісаны карэльскіянародныя эпічныя песні, пакладзеныя ім у аснову знакамітага эпасу «Калевала».

У ходзе культурных пераўтварэнняў савецкага часу ў Карэліі сфарміравалася нацыянальная інтэлігенцыя, узніклі і атрымалі развіццё навука, прафесійныя літаратура і мастацтва^[14].

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел

У склад Рэспублікі Карэлія ўваходзіць 18 муніцыпальных утварэнняў: 3 горада рэспубліканскага значэння (Петразаводск, Сартавала, Кастамукша) і 15 раёнаў (Беламорскі, Калевальскі, Кемскі, Кандапожскі, Лоўхскі, Мядзвеж’ягорскі, Муязерскі, Аланецкі, Піткярантскі, Прыанежскі, Пражынскі, Пудожскі, Сягежскі, Суаярвскі)^[2].

Эканоміка

Сукупны рэгіянальны прадукт Рэспублікі Карэлія паводле звестак на 2007 год складаў 109,5 млрд расійскіх рублёў (151 210 рублёў на аднаго жыхара) — гэта менш за агульнарасійскі паказчык у 198 817 рублёў^[19]. У 2010 годзе сукупны рэгіянальны прадукт рэспублікі налічваў 127 733,8 млн расійскіх рублёў.

У прамысловых галінах Карэліі пераважаюць лясны і дрэваапрацоўчы сектары эканомікі. Нарыхтоўка лесу ажыццяўляецца вялікай колькасцю адносна малых прадпрыемстваў, у той час як цэлюлозна-папяровая вытворчасць, галоўным чынам, засяроджана на пяці буйных прадпрыемствах рэспублікі, якія вырабляюць прыблізна чвэрць ад агульнай вытворчасці паперы ў Расіі. Аб’ём продажаў сярод трох найбуйнейшых кампаній цэлюлозна-папяровае галіны Карэліі ў 2001 годзе складаў 328,8 млн долараў^[3]. Здабыўчая дзейнасць паводле звестак на 2007 год складала 30 % ад усяго аб’ёму прамысловай вытворчасці рэспублікі. У Карэліі месцяцца 53 адпаведных прадпрыемствы, на якіх занята 10 тыс. чалавек^[20]. Апрацоўчая вытворчасць ад агульнага аб’ёму вытворчасці ў 2007 годзе складала 56,4 %, з якіх 23,6 % прыпадалі на цэлюлозна-папяровую галіну, 7,9 % — на галіны металаздабычы і металаапрацоўкі, 7,1 % — на галіны дрэваапрацоўкі, 5,8 % — на вытворчасць харчовых тавараў, 3,9 % — на машынабудаванне; вытворчасць і размеркаванне электраэнергіі, газу і вады складала 13,6 % ад вытворчасці рэгіёна.

Асноўнымі экспартнымі партнёрамі рэспублікі ў 2001 годзе з’яўляліся Фінляндыя (32 % ад агульнага аб’ёму экспарту), Германія і Нідэрланды (па 7 %) і Вялікабрытанія (6 %)^[3]. Сярод экспартных тавараў галоўнае месца займалі лесаматэрыялы (звыш 50 % экспарту), жалезарудны пэлет (13-15 %), папера і кардон (6-9 %), а таксама піламатэрыялы (5-7 %). Прыкметнае значэнне маюць эканамічныя інвестыцыі з боку Фінляндыі^[3].

Транспарт

У Карэліі адзначаецца даволі шырокая сетка транспартнай інфраструктуры.

Праз усю тэрыторыю Карэліі праходзіць Кіраўская чыгунка, якая злучае рэспубліку з суседняй Мурманскай вобласцю і бліжэйшым Санкт-Пецярбургам, а таксама Масквой і Фінляндыяй. Чыгунка таксама праходзіць праз адміністрацыйны цэнтр рэспублікі горада Петразаводск.

Водныя камунікацыі аб’ядноўваюць тэрыторыю Карэліі з Баранцавым, Балтыйскім, Чорным і Каспійскім марамі дзякуючы сістэме рэк, азёраў і водных каналаў. Існуе сетка аўтамабільнай камунікацыі, з іншымі рэгіёнамі Расіі і Фінляндыяй існуе авіяцыйнае паведамленне.

Вядомыя асобы

• М. Ласіла (1868—1918) — фінскі пісьменнік
• Аляксей Мікалаевіч Афанасьеў (1916—1968) — Герой Савецкага Саюза.

Гл. таксама

• Куйта
• Тапвозера

Крыніцы

1. БРЭ. Карелия (руск.)
2. Реестр административно-территориального устройства Республики Карелия (руск.)
3. Republic of Karelia // Russia: All Regions Trade & Investment Guide. — CTEC Publishing LLC, 2003.
4. С. Кочкуркина. Прибалтийско-финские народы России. — М., 2003.
5. А. Б. Варенов. Карельские древности в Новгороде. Опыт топографирования // Новгород и Новгородская Земля. История и археология. — № 11/97.
6. Кочкуркина С. И. Археологические памятники Корелы в V-XV вв. — Л.: Наука, 1981. — 158 с.
7. А. Белы. Нарымонт // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 1: А — Беліца / Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1993. — 494 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-074-2.
8. История Карелии с древнейших времен до наших дней / науч. ред. Н. А. Кораблев и др. — Петрозаводск: Периодика, 2001. — 944 с. — ISBN 5-88170-049-X.
9. Никифоров Л. А. Внешняя политика России в последние годы Северной войны. Ништадский мир. — М., 1959.
10. Дубровская Е. Ю. Судьбы приграничья в „Рассказах о Гражданской войне в Карелии“ / Составитель О. П. Илюха. — Межкультурные взаимодействия в полиэтничном пространстве пограничного региона: Сборник материалов международной научной конференции. — Петрозаводск: КарНЦ РАН, 2005. — С. 102-105.
11. Похлёбкин В. В. Внешняя политика Руси, России и СССР за 1000 лет в именах, датах, фактах. — Вып. II. Войны и мирные договоры. Кн.3: Европа в 1-й половине XX в. Справочник. — М., 1999. — С. 140.
12. 3 // League of Nations Treaty Series. — С. 6-79.
13. Niinistö, Jussi. Heimosotien historia. — SKS, 2005. — С. 239.
14. Республика Карелия. Историческая справка (руск.)
15. Усерасійскі перапіс насельніцтва-2010. Том 1. Колькасць і размяшчэнне насельніцтва (руск.)(недаступная спасылка). Дзяржаўны камітэт статыстыкі Расійскай Федэрацыі. (23 жніўня 2014). Архівавана з першакрыніцы 25 сакавіка 2016. Праверана 26 жніўня 2014.
16. Гл. звесткі Архівавана 8 красавіка 2014. на партале Дзяржаўнага камітэта статыстыкі Расійскай Федэрацыі.
17. Наталья Антонова.. Карельский, вепсский и финский языки получили государственную поддержку в Республике Карелия (руск.)(недаступная спасылка). Афіцыйны партал органаў дзяржаўнай улады Рэспублікі Карэлія. (20 жніўня 2014). Архівавана з першакрыніцы 3 студзеня 2015. Праверана 26 жніўня 2014.
18. Республика Карелия (руск.). Арена. Атлас религий и национальностей России (20 жніўня 2014).
19. Валовой региональный продукт на душу населения, рублей (руск.)(недаступная спасылка). Федэральная служба дзяржаўнае статыстыкі Расійскай Федэрацыі (20 жніўня 2014). Архівавана з першакрыніцы 24 лютага 2021. Праверана 26 жніўня 2014.
20. Горнопромышленный комплекс республики подвел итоги работы за полугодие (руск.). Афіцыйны партал органаў дзяржаўнай улады Рэспублікі Карэлія. (20 жніўня 2014).

Літаратура

• Мулло И. М. Памятники истории и культуры Карелии. — Петрозаводск: Карелия, 1984. — 240 с.
• Пашков А. М. Гербы и флаги Карелии. — Петрозаводск: Карэко, 1994. — 351 с.
• Писцовые книги Новгородской земли / сост. Баранов К. В. — М.: «Древнехранилище», «Археографический центр», 1999. — Т. 1.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Карэлія
• Афіцыйны партал органаў дзяржаўнай улады Рэспублікі Карэлія Архівавана 1 кастрычніка 2019. (руск.), (англ.), (фін.)
• Збор інтэрнэт-парталаў пра Карэлію (руск.)
• Інтэрнэт-партал аб асноўных этнічных групах Карэліі Архівавана 20 студзеня 2013. (руск.), Нацыянальная бібліятэка Рэспублікі Карэлія
• Афіцыйны сайт Архівавана 1 кастрычніка 2019.