Біясфера

Біясфера (ад стар.-грэч.: βιος — жыццё і σφαῖρα — сфера, шар) — абалонка Зямлі, заселеная жывымі арганізмамі, якая знаходзіцца пад іх уздзеяннем і занятая прадуктамі іх жыццядзейнасці; «плёнка жыцця»; глабальная экасістэма Зямлі.

Першыя ўяўленні пра біясферу сфармуляваў французскі вучоны Жан-Батыст Ламарк (1802). Тэрмін «біясфера» ўвёў аўстрыйскі геолаг Эдуард Зюс у 1875. Стварэнне цэласнага вучэння пра біясферу належыць рускаму вучонаму Уладзіміру Вярнадскаму (1926).

Біясфера ўключае арганізмы, іх рэшткі, прыземную частку атмасферы да вышыні азонавага экрана (20—30 км), усю гідрасферу і верхнюю частку літасферы; усе яны ўзаемазвязаны працэсамі міграцыі рэчыва і энергіі. Ніжняя мяжа біясферы на сушы на глыбіні да 3—4 км ад паверхні зямной кары, у Сусветным акіяне на 1—2 км ніжэй за дно.

У біясферы (паводле У. Вярнадскага) адрозніваюць 7 розных, але ўзаемазвязаных тыпаў рэчываў: жывое рэчыва (расліннае, жывёльнае і мікраарганізмы), біягеннае рэчыва (прадукты жыццядзейнасці жывых арганізмаў — гаручыя выкапнёвыя, вапнякі і інш.), косныя рэчывы (горныя пароды магматычнага, неарганічнага паходжакня, вада і інш.), біякосныя рэчывы (прадукты распаду і перапрацоўкі горных і асадкавых парод жывымі арганізмамі), радыеактыўнае рэчыва, рассеяныя атамы і рэчыва касмічнага паходжання (метэарыты, касмічны пыл).

Асноўная функцыя біясферы — выкарыстанне сонечнай энергіі (фотасінтэз) і біялагічны кругаварот рэчываў і энергіі, які забяспечвае развіццё ўсіх жыццёвых працэсаў.

Жывыя арганізмы (жывое рэчыва) і іх жыццёвае асяроддзе арганічна звязаны паміж сабой і ўтвараюць сістэмы глабальнага, рэгіянальнага і лакальнага ўзроўняў. У рэгіянальных і лакальных сістэмах вылучаюць структурныя адзінкі біясферы: біёмы, біягеацэнозы (экасістэмы), прыродныя зоны на раўнінах і вышынныя (вертыкальныя) прыродныя паясы ў гарах.

Біясфера мазаічная паводле структуры і саставу адлюстроўвае геахімічную і геафізічную неаднароднасць аблічча Зямлі (мацерыкі і акіяны, прыродныя зоны і паясы, раўніны і горы і інш.) і нераўнамернасць у размеркаванні жывога рэчыва. Больш за 90% усяго жывога рэчыва біясферы прыпадае на наземную расліннасць. Агульная маса жывога рэчыва ў біясферы ацэньваецца ў 1,8—2,5×10¹² т (у пераліку на сухое рэчыва) і складае нязначную частку масы біясферы (3×10¹⁸ т).

На стан біясферы моцна ўплывае гаспадарчая дзейнасць чалавека. Антрапагетае ўздзеянне стымулюе пераход біясферы ў якасна новы стан — наасферу. Ахова біясферы прадугледжвае сістэму мерапрыемстваў: вядзенне біясфернага маніторынгу, арганізацыю біясферных запаведнікаў і інш., какіраваных на захаванне арганізмаў і біягеацэнозаў. Праводзіцца комплексная міжнародная праграма «Чалавек і біясфера»

Літаратура

• Семянюк Г. Біясфера // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 3: Беларусы — Варанец / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 3. — 511 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0068-4 (т. 3).