From Wikipedia, the free encyclopedia
Бітва пры Тыгранакерце — бітва Трэцяй Мітрыдатавай вайны паміж войскамі Рымскай рэспублікі і Вялікай Арменіі, якая адбылася 6 кастрычніка 685 г. ад заснавання Рыма 69 года да н.э. пры Тыгранакерце. Нягледзячы на значную лікавую перавагу армян, яна скончылася іх знішчальнай паразай, пасля якога пачаўся імклівы распад дзяржавы Тыграна II: адпадзенне васальных цароў, уварванне парфянскіх войскаў Фраата III і нават паўстанне ўласных дзяцей Тыграна, што прывяло да яго капітуляцыі перад новым камандуючым рымлян Гнеем Пампеем[4]. Непасрэдным вынікам бітвы стаў захоп рымлянамі Тыгранакерта, сталіцы Армянскага царства[1].
| Бітва пры Тигранакерте | |||
|---|---|---|---|
| Асноўны канфлікт: Трэцяя Мітрыдатава вайна | |||
 | |||
| Дата | 6 кастрычніка 685 г. ад заснавання Рыма 69 год да н.э. | ||
| Месца | Тыгранакерт, Арменія (сучасная Турцыя) | ||
| Вынік | Перамога рымлян | ||
| Праціўнікі | |||
|
|||
| Камандуючыя | |||
|
|||
| Сілы бакоў | |||
|
|||
| Страты | |||
|
|||
Заваяванні Тыграна на Блізкім Усходзе прывялі да стварэння армянскай імперыі, межы якой распасціраліся ад Чорнага мора і ракі Куры на поўначы да Набатэі на поўдні, і ад Мідыі на ўсходзе да рымскай Кілікіі і Кападокіі на захадзе[5]. Супольна з бацькам сваёй жонкі Клеапатры, царом Понта Мітрыдатам VI, Тыгран змог анексаваць частку тэрыторый Парфіі і Месапатаміі у раёне Леванта. У заваяванай ім Сірыі ён пабудаваў адзін з чатырох Тигранакертов, які стаў цэнтрам яго сірыйскіх уладанняў. Каб насяліць новы горад, Тыгран засяліў яго вялікай колькасцю запалоненых яўрэяў, а таксама сілком перасяліў у Тыгранакерт насельнікаў спустошаных гарадоў Кападокіі, Камагены, Адыябены, Асірыі і Кардуены, якія былі ім заваяваны каля 77 года да н.э.[6][7]. Тыгранакерт квітнеў, стаў адным з цэнтраў эліністычнай культуры на Блізкім Усходзе[8]. Горад быў пабудаваны такім чынам, што мог вытрымліваць працяглую аблогу: ён уяўляў сабою збудаванне, аточанае высокай 25 мятровай сцяной, якая была гэтак шырокай і тоўстай, што ўнутр яе былі ўбудаваны стайні для коней. Непадалёк ад гарадскіх сцен, знадворку, знаходзіўся палац цара, вакол якога былі створаны паляўнічыя паркі і сажалкі для рыбнай лоўлі. Таксама паблізу быў выбудаваны моцна ўмацаваны замак[6].
Аднак армянская гегемонія ў гэтым рэгіёне набліжалася да канца з няшчасцямі Мітрыдата ў вайне з Рымам на захадзе. Пасля чарговай паразы, нанесенай яму рымскім палкаводцам Луцыем Ліцыніем Лукулам, Мітрыдат выратаваўся ўцёкамі і атуліўся ва ўладаннях свайго зяця Тыграна. Пазнаўшы пра гэта, Лукул адправіў у Антыёхію пасла Апіўса Клодыя з вымогай выдаць уцекача пад пагрозай вайны з Рымам[9]. Аднак Тыгран адмовіўся выдаць галоўнага ворага Рыма таго часу, заявіўшы, што будзе ваяваць[6]. Лукул быў здзіўлены такім адказам і ў 70 годзе да н.э. пачаў планаваць напад на Арменію[9], якое нібы павінна было адбыцца без аб'явы вайны[10], хоць інструкцыі Сената не дазвалялі яму такіх дзеянняў.
Летам у 69 годзе да н.э. Лукул і яго войскі ўварваліся ў Кападокію, пасля чаго фарсіравалі Еўфрат і ўвайшлі ў вобласць Цопк Вялікай Арменіі, у якой быў размешчаны Тыгранакерт. Вестка пра ўварванне рымлянаў для Тыграна была поўнай нечаканасцю[10], ён быў здзіўлены іх хуткасцю пасоўвання, чаму шмат у чым спрыялі падгавораныя Рымам гарады. Паход Лукула быў гэтак імклівым, што Тыгран пазнаў пра яго з вялікім спазненнем, калі ўжо позна было што-небудзь змяніць[10]. Ледзь прыйшла вестка пра пачатак вайны, як ворагі ўжо падступілі да сцен яго сталіцы[5]. Не які чакаў гэтак хуткага наступу рымскіх войскаў цар Арменіі, каб затрымаць пасоўванне Лукула, пасылае генерала Мітрабазана з 2-3 тысячамі салдат насустрач рымскаму войску. Надоўга затрымаць рымлянаў не атрымалася, генерал са сваім войскам быў пабіты[10]. Пазнаўшы пра паразу свайго генерала, Тыгран, даручыўшы абарону горада аднаму з набліжаных, адпраўляецца за войскам углыб краіны, у Таўрскія горы[10][11]. Аднак у Тыграна не было часу для таго, каб сабраць паўнавартасную армію, Лукул паслаў двух сваіх палкаводцаў з мэтай адцягнуць і перашкодзіць Тыграну. Першы, Мурэна, замінаў Тыграну, другі, Секстыліус, высунуўся ўбок ідучай для ўз'яднання з Тыгранам арабскай арміі[12]. Скарыстаўшыся тым, што армія Тыграна адцягнена, Лукул абсадзіў Тыгранакерт, але сіл для штурму вялікага люднага горада ў яго было недастаткова[5].
Да часу пачатку аблогі горад яшчэ не быў да канца адбудаваны, вялікая частка насельніцтва не была аддана Тыграну, бо той сілком перасяліў іх у сваю сталіцу з заваяваных і разбураных ім гарадоў. За абарону горада адказваў пакінуты Тыгранам Вялікім военачальнік Манкей[2].
З падыходам рымскіх войскаў уздоўж сцен Тыгранакерта была ўсталявана аблогавая тэхніка для ўзяцця горада, аднак яна была знішчана абаранялымі пры спробе штурму з дапамогай падпаленай газы. Выкарыстанне газы ў ваенных мэтах войскам Тыграна Вялікага магчыма з'явілася першым выпадкам у гісторыі, калі выкарыстоўвалася хімічная зброя[13].
Пасля працяглай і беспаспяховай аблогі горада, тады, калі Тыгран толькі падыходзіў да горада, ён паслаў каля 6000 вершнікаў у Тыгранакерт для вызвалення сваёй жонкі Клеапатры з абложанага горада. Вершнікі прадраліся праз умацаванні рымлянаў да гарнізона і, забраўшы жонку цара, ізноў вярнуліся[2][10]. Пазней да Тыгранакерта падышоў са сваёй арміяй Тыгран, які стаў лагерам на ўзгорку каля горада, такім чынам суадносіны сіл перад бітвай былі прыкладна 1:2 у карысць армянскага цара[10].
Згодна рымскаму гісторыку таго часу Апіяну[2], узыдучы на ўзгорак, армянскі цар, убачыўшы рымскую армію, прамовіў:
 |
Калі гэта паслы, то іх шмат, калі ж ворагі, тое іх залішне мала. |  |
Армянскае армія пачало рыхтавацца да бітвы. Мітрыдат, зрынуты раней рымлянамі, раіў Тыграну атачыць і пазбавіць рымлянаў падвозу харчу, пасля чаго, выматаўшы праціўніка, дабіць яго. Аднак армянскі цар, які меў свой план вядзення бою, не пачуў савет мелага велізарны досвед у войнах з Рымам сваяка[10].
Па колькасці армія Тыграна перасягала рымскую. Паводле дадзеных Апіяна яна складалася з 250 тысяч пяхотнікаў і 50 тысячнай конніцы[2], аднак, паводле думкі армянскіх навукоўцаў, гэтыя дадзеныя занадта перабольшаны[10][14][15].
Арыентоўная колькасць армянскіх войскаў, што знаходзіліся каля Тыгранакерта, паводле думкі армянскіх навукоўцаў складала 70-80 тысяч чалавек, і яна была надзвычай пярэстая па сваім нацыянальным складзе, у яе ўваходзілі: армяне, іберыйцы, мідыйцы, албаны, арабы — жыхары Адыябены і Гордыены[10][16].
Рымская армія Лукула ў паходзе на Тыгранакерт, па словах Апіяна, налічвала 2 адборныя легіёны і 500 вершнікаў[2], але, паводле думкі армянскіх навукоўцаў, такое ці малаімаверна, наўрад быў бы распачаты паход у Арменію з такой маленькай арміяй[10][14].
Прыкладная колькасць рымскіх войскаў перад бітвай з Тыгранам паводле думкі армянскіх навукоўцаў складала 40—50 тысяч чалавек і складалася з рымлян, галаў, грэкаў і перайшоўшых на бок Лукула васальных ад Тыграна народаў[10][16]. Аднак, армія Лукула знаходзілася ў ваеннай кампаніі ўжо больш 5 гадоў і Апіян, як і Плутарх, спасылаюцца на ваенныя табліцы, дзе колькасць рымскай арміі дакладна паказана, — на момант бітвы ў арміі Лукула было не больш 25000 чалавек.
6 кастрычніка 69 года да н.э. саветнікі Лукула прасілі палкаводца ўхіліцца ад бітвы, кажучы, што гэта адзін з чорных дзён Рыма, паводле іх у гэты дзень некалі рымская армія пад камандаваннем Цэпіёна яна было пабіта[17].
Лукул не пачуў саветы набліжаных і вывеў войскі на падрыхтоўку. Супраціўныя войскі сышліся на рацэ Нікіфорыя да паўднёвага захаду ад Тыгранакерта. Рымскае войска размясцілася на заходнім беразе, тады як армія Тыграна на ўсходнім.
Армія рымлян пайшла ў атаку, Лукул загадаў гальскай конніцы напасці на Тыграна з фронту, прыцягнуць яго ўвагу на сябе і без супраціву адступіць. Убачыўшы адступалых рымлянаў, Тыгран пачаў пераследаваць іх, у выніку пераследу рады яго арміі знерваваліся і рэарганізаваліся[2]. Сам жа Лукул з пешымі салдатамі неўпрыкмет перайшоў уброд Еўфрат, мінучы адцягненую армію армян, і заняў узвышша ззаду цяжкай (панцырнай) конніцы Тыграна, пасля чаго, выклікнуўшы Перамога наша!, павёў салдат на браняносную конніцу[10], загадаўшы пры гэтым не пускаць больш у ход дроцікаў, але падыходзіць да ворага ўшчыльную і паражаць мячом у сцёгны і галёнкі — адзіныя часткі цела, якія не закрывала браня[18]. Пасля сутыкнення з браняноснай конніцай, якая заспела яе знянацку, апошняя пусцілася ва ўцёкі і ў бязладзіцы наваліліся на сваю пяхоту, пачалася паніка і дэзарганізацыя ваярскіх пабудоў. Захоп узгорка і далейшая атака на стаялую ўнізе панцырную конніцу, якая не магла ўстаць на круты ўзгорак з прычыны цяжару даспехаў, з'явіўся тактычным поспехам і ключавым момантам ва ўсёй бітве. Удар жа легіёнаў з флангаў па засмучаных шэрагах пярэстай па нацыянальным складзе армянскай армі давяршыў перамогу Лукула[5]. Тыя ж часткі армянскай арміі, якія ў запалу пераследу выдаліліся на вялікую адлегласць ад галоўных сіл, калі рымскія вершнікі, павярнуўшыся, напалі на іх, былі знішчаны. Бітва была прайграна, армія Тыграна пачала адыходзіць.
У гэтай бітве армяне патрывалі цяжкую паразу. Класічныя крыніцы ўтрымваюць вельмі перабольшаныя версіі параз, нанесеных Тыграну Лукулам пад Тыгранакертам у кастрычніку 69 года да н. э.[6]. Паводле сведчання Плутарха, у адной з бітваў армяне страцілі «звыш сотні тысяч пяхоты» і амаль усю кавалерыю[19]. Аднак гэтыя лічбы варта прымаць з асцярожнасцю, з прычыны таго, што Плутарх ставіўся да армянскага цара з грэблівасцю[10], а рымскія гісторыкі часта прыхарошвалі факты і статыстыку[6][20]..
Пасля паразы Тыграна, нягледзячы на ўсе старанні Манкея, скіраваныя на падтрыманне абароназдольнасці горада, кападакійцы паднялі бунт і адчынілі браму рымлянам[10]. Магутны горад Тигранакерт хутка здаўся рымлянам, перадусім таму, што сілком пераселеныя ў яго грэкі і ім падобныя жыхары паверылі абяцанням Лукула дапамагчы ім рэпатрыявацца ў родныя краі[6][10].
Апроч многіх скарбаў пераможцам дасталася і ўвесь царскі скарб. Апроч усіх іншых багаццяў толькі залатым рымлянам дасталася 8 000 талантаў, кожны легіянер атрымаў па 800 драхмаў, а само ўзяцце горада было адсвяткавана ва ўсё яшчэ недабудаваным тэатры Тыгранакерта[10]. Гэта падвойная параза мела для Тыграна фатальныя наступствы — усе заваяваныя ім краіны: Паўночная Месапатамія, Кардуэна, Камагена, Сірыя і Усходняя Кілікія адпалі ад Арменіі і прызналі ўладу рымлян[5]. Нягледзячы на тое, што была прайграна вырашальная бітва, але не вайна, час гегемоніі ў рэгіёне апошняга вялікага эліністычнага манарха «цара цароў» Тыграна II[7] падыходзіла да канца, набліжаўся заход армянскай імперыі.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
