Царква Сьвятых Пятра і Паўла і манастыр базылянаў (Ружаны)

Царква́ Сьвяты́х Пятра́ і Па́ўла і манасты́р базыля́наў — помнік архітэктуры XVIII стагодзьдзя ў Ружанах. Знаходзіцца ў цэнтры мястэчка, на гістарычным Рынку^{[lower-alpha 1]}. Пры пабудове быў у юрысдыкцыі Сьвятога Пасаду, цяпер — у валоданьні Маскоўскага патрыярхату. Твор архітэктуры барока, мастацкае аблічча якога пацярпела ў выніку надбудовы купалоў-цыбулінаў. Аб’ект Дзяржаўнага сьпісу гістарычна-культурных каштоўнасьцяў Беларусі.

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Петрапаўлаўская царква.

Помнік сакральнай архітэктуры
Царква Сьвятых Пятра і Паўла
Царква Сьвятых Пятра і Паўла, аўтэнтычны выгляд (праект 1762—1788 рр.)
Краіна	Беларусь
Мястэчка	Ружаны
Каардынаты	52°51′59″ пн. ш. 24°53′19″ у. д.
Канфэсія	Беларускі экзархат
Эпархія	Берасьцейская
Тып будынка	царква
Архітэктурны стыль	барока
Заснавальнік	Хрысьціна Масальская
Дата заснаваньня	1675
Асноўныя даты: 1675 — Заснаваньне 1762—1779 — Будаваньне мураванай царквы 1784—1788 — Будаваньне мураванага манастыра 1839 — У валоданьні Ўрадавага сыноду 1875 — Пажар 1878 — Перабудова
Рэліквіі і сьвятыні	Абраз «Маці Божая Адзігітрыя Ружанская» (1865)[1]
Апошні плябан	ярэй Аляксандар Сень[2]
Статус	ахоўваецца дзяржавай
Царква Сьвятых Пятра і Паўла на мапе Беларусі Царква Сьвятых Пятра і Паўла
Царква Сьвятых Пятра і Паўла на Вікісховішчы

Комплекс Ружанскага базылянскага манастыра складаецца з царквы і жылога корпуса.

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Плян царквы (праект 1762—1788 рр.)

Манастыр, аўтэнтычны выгляд (праект 1762—1788 рр.)

Пад 1568 рокам у Ружанах згадваецца драўляная царква Сьвятых Пятра і Паўла, якая часам азначаецца адной з найстарэйшых цэркваў на Пружаншчыне^[3], хоць ад заснаваньня больш за два стагодзьдзі яна знаходзілася на тэрыторыі Слонімскага павету Вялікага Княства Літоўскага (тым часам Пружанскі павет Расейскай імпэрыі зьявіўся толькі 1795 року). У 1675 року пры царкве заснавалі базылянскі манастыр^[4].

Падчас войнаў XVII—XVIII стагодзьдзяў манастыр зазнаў моцныя пашкоджаньні. Толькі ў 1762 року Крыстына Масальская з Сапегаў вылучыла сродкі на ягонае аднаўленьне. Дасьледніца гісторыі архітэктуры Тамара Габрусь лічыць, што менавіта ў гэтым року пачалі будаваць мураваную царкву^[5]. У 1779 року будаваньне завершылася, царкву асьвяцілі.

У 1784—1788 роках да паўднёвага боку царквы з фундацыі канцлера Аляксандра Сапегі прыбудавалі мураваны манастырскі корпус паводле праекту архітэктара Яна Самуэля Бэкера.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Па трэцім падзеле Рэчы Паспалітай (1795 рок), калі Ружаны апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі, царква і манастыр працягвалі дзеяць. 20 лютага 1834 року расейскія ўлады спынілі дзейнасьць базылянскага ордэну, а па гвалтоўнай ліквідацыі Ўніяцкай царквы ў 1839 року — адабралі будынкі манастыра ў Сьвятога Пасаду і перадалі іх у валоданьне Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царквы). Землі і прыгонных сялянаў (56 душаў) адабралі на карысьць расейскай дзяржавы. Пачалося ўладкаваньне царквы паводле расейскіх уяўленьняў пра праваслаўе, ёй прыпісалі 33 дзесяціны зямлі з фальваркам Малочкамі; ахвяраваныя князем Яўстахам Сапегам 345 рублёў прызначаліся дзеля адкрыцьця прыходзкае духоўнае вучэльні, яшчэ 3400 рублёў срэбрам — на рамонт самое царквы, капліцы і манастырскага дома. У 1840 року мітрапаліт літоўскі і віленскі Ёсіф Сямашка асьвяціў прастол^[6].

У вопісах царквы ХІХ ст. ёсьць зьвесткі пра каштоўнасьці, што захоўваліся ў ёй, — 3 паціры старажытнай работы з золата і срэбра, 4 старажытныя Эвангельлі, багатая бібліятэка і архіў.

31 жніўня 1875 року царкву моцна пашкодзіў пажар: засталіся толькі сьцены і частка даху з стольлю над алтаром. Амаль усе абразы пасьпелі выратаваць, аднак астатняе начыньне было страчана. На аднаўленьне выдзялілі з казны 2000 руб. срэбрам, царкоўных 5315 руб. срэбрам і ахвяравана 2717 руб. срэбрам. Рамонт вёўся да 1878 року, па чым царква набыла сучасны выгляд. Увесь гэты час набажэнствы ладзіліся ва Ўваскрасенскай царкве на могілках.

З пачаткам Першай сусьветнай вайны царкоўнае начыньне эвакуявалі ў Расею разам зь сьвятаром царквы Іларыёнам Дзядзевічам. Нягледзячы на гэта, царква працягнула дзейнасьць, хоць з прыходам войскаў Нямецкай імпэрыі адзначалася разбурэньне агароджы, зьнішчэньне часткі царкоўных кніг і архіву, а таксама спусташэньне дзьвюх цэркваў на могілках. Ля паўночнага боку царкоўнай агароджы спачылі нямецкія салдаты, на магіле якіх паставілі гранітны камень^{[lower-alpha 2]}.

Найноўшы час

За польскім часам могілкавую царкву занялі каталікі, а ў царкоўным доме і былым будынку манастыра разьмясьцілася школа. Ружанскі прыход увайшоў у склад Палескай япархіі ПАПЦ, якую ўзначальваў архіяпіскап Аляксандар (Іназемцаў).

У нямецка-савецкую вайну за часамі нацысцкай акупацыі ў царкве дзеяў шпіталь-турма. За царскімі варотамі на алтары абсталявалі апэрацыйны пакой. Сьвятар Іаан Наўродзкі арганізаваў бесьперапыннае гарачае харчаваньне для палонных і параненых чырвонаармейцаў, аднак у 1942 року яго перасялілі з царкоўнае хаты.

Па вайне савецкія ўлады занялі царкоўную хату пад турыстычную базу, а сьвятара Іаана шматразова выклікалі на допыты ў НКВД. Толькі па ягонай сьмерці стала вядома, што за свае дзеяньні ў ратаваньні параненых салдатаў у 1941 року яго ўзнагародзілі ордэнам Чырвонае Зоркі.

Улетку 1990 року пачаўся рамонт царквы, набажэнствы ў якой працягваліся зь невялікімі перапынкамі ўвесь час існаваньня савецкага рэжыму. З 1992 року дзее нядзельная школа, ладзяцца пешыя пілігрымкі ў Жыровіцкі манастыр.

Архітэктура

Царква

Царква — помнік архітэктуры барока. Гэта 1-нэфавая 1-вежавая базыліка з паўцыркульнай апсыдай. Накрываецца 2-схільным дахам, які пад апсыдай пераходзіць у конусападобны і завяршаецца купалам. З абодвух бакоў ад месца злучэньня нэфа і апсыды — рызьніцы з 3-схільным дахам. Галоўны фасад мае выгляд своеасаблівага шчыта амаль квадратнай формы, аздабляецца слаістымі пілястрамі, нішамі і філёнгамі. Над галоўным фасадам узвышаецца чацьверыковая ў сечыве вежа. Раней на ёй разьмяшчаліся драўляныя скульптуры Пятра, Паўла і Майсея ў чалавечы рост. Гэтыя скульптуры расейскія ўлады прыбралі ў сярэдзіне XIX стагодзьдзя з прычыны таго, што ў Маскоўскай дзяржаве традыцыйна забаранялася ўжываць у аздабленьні цэркваў скульптуру^[3].

Унутраная прастора перакрываецца бэлькамі з падшыўным люстраным скляпеньнем, якое аздабляецца фрэскавым росьпісам на тэму Перамяненьня. У конусе апсыды разьмяшчаецца кампазыцыя «Бог Саваоф» пачатку XX стагодзьдзя, на паўночнай і паўднёвай сьценах (ля іканастасу) — выявы апосталаў Пятра і Паўла ў мэдальёнах. Інтэр’ер таксама аздаблялі драўляныя выявы анёлаў, прыбраныя расейскімі ўладамі ў сярэдзіне XIX стагодзьдзя.

Манастыр

Манастырскі корпус — 2-павярховы прастакутны ў пляне будынак, накрыты вальмавым дахам. Галоўны фасад праразаецца прастакутнымі ваконнымі праёмамі, завершанымі трыкутнымі і паўкруглымі сандрыкамі (на першым паверсе), падзяляецца пілястрамі. Цэнтральная частка сымэтрычнага галоўнага фасаду вылучаецца рызалітам, які завяршаўся трыкутным франтонам. Дваровы і бакавыя фасады ня маюць дэкору.

Плян першага паверху анфілядны, другога — калідорны. Першы паверх перакрываецца крыжовымі скляпеньнямі на падпружных арках, перакрыцьце другога — пляскатае.

Настаяцелі

• Протаярэй Гамаліцкі (1839 — канец 1840-х)
• П. Крукоўскі (пачатак 1850-х)
• Язэп Канчэўскі (сярэдзіна — 2-я палова 1850-х)
• Пётар Рафаловіч (канец 1860-х — 1870-я)
• Протаярэй Іларыён Дзядзевіч (1873—1915)
• Протаярэй Іаан Сямашка (1920—1921)
• Протаярэй Фёдар Іванцэвіч (1923—1937)
• Протаярэй Іаан Наўродзкі (1 жніўня 1937 — 2 верасьня 1961)
• Протаярэй Усевалад Аляхновіч (1961—1987)
• Ярэй Аляксей Івашкевіч (1987—1990)
• Ярэй Мікалай Саўчук (12 ліпеня 1990 — ?)
• Ярэй Аляксандар Сень (цяперашні час)

Галерэя

Гістарычныя здымкі

• Старыя здымкі
• 
  Па маскоўскай перабудове, 1913 р.
• 
  1913 р.
• 
  1915 р.
• 
  1915 р.

• 
  1915—1918 рр.
• 
  1915—1918 рр.
• 
  1916 р.
• 
  1916 р.

• 
  1916 р.
• 
  1916 р.
• 
  1916 р.
• 
  1916 р.

• 
  В. Паркат, 1919—1934 рр.
• 
  1941—1944 рр.
• 
  1941—1944 рр.
• 
  1941—1944 рр.

Сучасныя здымкі

• Сучасны стан
• 
  Агульны выгляд
• 
  Галоўны фасад царквы
• 
  З боку апсыды
• 
  Манастыр

Заўвагі

1. Цяперашні афіцыйны адрас — плошча 17 верасьня, 2 і 5.
2. За савецкім часам протаярэй Іаан Наўродзкі падняў гэты камень і заклаў яго ў адбудаваную царкоўную агароджу, каб пазьбегнуць апаганьваньня магілаў салдатаў савецкімі ўладамі, а разам з тым каб пазьбегнуць магчымае шкоды царкве зь іхняга боку^[6]

Крыніцы

1. Святыни Брестской епархии (рас.) Русский православный календарь. Приход Свято-Петро-Павловского собора г. Минска (29 лістапада 2011). Праверана 17 траўня 2012 г.
2. Пружанское благочиние (рас.). Брест Православный. Праверана 25 сьнежня 2011 г.
3. Пракаповіч Н. С. Летапіс духоўнасьці: культавая архітэктура. Всё о Ружанах. Праверана 23 сьнежня 2011 г.
4. ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 516.
5. Царква Святых Пятра й Паўла і манастыр базыльянаў. Радзіма майго духу. Праверана 26 сьнежня 2011 г.
6. Казадой С. (16 кастрычніка 2011) Гісторыя і дзень сённяшні Ружанскага Свята-Петра-Паўлаўскага сабора Часопіс «Праваслаўе». Приход Свято-Петро-Павловского собора г. Минска. Праверана 16 ліпеня 2012 г.

Літаратура

• Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Менск: Беларус. энцыкл., 1993. — 620 с.: іл. ISBN 5-85700-078-5.
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Пракаповіч Н. Летапіс духоўнасці: праваслаўная архітэктура Пружаншчыны // Рэха Берасцейшчыны. — кастрычнік 2010. — № 1 (4). — С. 4—5.

Вонкавыя спасылкі

Аб’ект Дзяржаўнага сьпісу гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь, шыфр  112Г000643

• Царква Сьвятых Пятра і Паўла і манастыр базылянаў у Ружанах, Radzima.org
• Царква Сьвятых Пятра і Паўла і манастыр базылянаў у Ружанах (рас.), Globus.tut.by
• Праваслаўная архітэктура Беларусі