Ушачы

Уша́чы, Вуша́чы — мястэчка ў Беларусі, на рацэ Ўшачы. Адміністрацыйны цэнтар Ушацкага раёну Віцебскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 5974 чалавекі^[1]. Знаходзяцца за 150 км на захад ад Віцебску, за 36 км ад чыгуначнай станцыі Лепель. Вузел аўтамабільных дарог на Менск, Віцебск, Полацак, Лепель, Глыбокае, Докшыцы.

Ушачы лац. Ušačy
Касьцёл Сьвятога Лаўрына
Герб Ушачаў Сьцяг Ушачаў
Магдэбурскае права:	23 чэрвеня 1758
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Віцебская
Раён:	Ушацкі
Вышыня:	148 м н. у. м.
Насельніцтва:	5974 чал. (2018)[1]
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 2158
Паштовы індэкс:	211480
СААТА:	2249551000
Нумарны знак:	2
Геаграфічныя каардынаты:	55°11′0″ пн. ш. 28°37′0″ у. д.
Ушачы на мапе Беларусі ± Ушачы Ушачы
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Ушачы — даўняе магдэбурскае места гістарычнай Полаччыны, якое пэўны час было цэнтрам рэгіёну. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаўся збудаваны ў стылі барокавага клясыцызму комплекс кляштару дамініканаў з касьцёлам Сьвятога Гераніма, помнік архітэктуры XVIII ст., зруйнаваны супольнымі намаганьнямі расейскіх і савецкіх уладаў.

Назва

Тапонім Ушачы ўтварыўся ад назвы ракі Ўшача, на якой узьнікла паселішча^[2]. Тым часам гідронім, імаверна, мае мяшаны склад: фінска-вугорскую аснову і балтыйскі суфікс -ча і азначае 'хуткая вада'^[3].

Афіцыйная назва мястэчка — Ушачы, тым часам мясцовыя жыхары таксама ўжываюць іншыя традыцыйныя варыянты найменьня: Вушачы, Вушача, Ушача, Ушач.

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Ўшачаў

Вялікае Княства Літоўскае

Плян места, 16.07.1792 г.

Першы пісьмовы ўпамін пра Ўшачы як сяло ў Полацкім ваяводзтве датуецца XVI ст. У гэты час яны знаходзіліся ў валоданьні А. Сялявы^[4]. У 1594 годзе паселішча стала цэнтрам воласьці.

У 1624 годзе маёнткам Ушачы валодаў Юзэф Кляноўскі, стольнік полацкі. На 1667 год маёнтак складаўся з трох вёсак; тут была прыстань і карчма, дзеялі царква і манастыр, рэгулярна праводзіліся 2 кірмашы. Наступным гаспадаром Ушачаў у 1672 годзе стаў Давыд Радзімінскі Францкевіч, які ў 1677 годзе разам з жонкай заснаваў у мястэчку базылянскі манастыр. Пазьней мясьцінай валодалі Шчыты, Жабы, Плятэры.

У 1716 годзе падваявода полацкі Геранім Жаба разам з жонкай фундавалі ва Ўшачах касьцёл і кляштар дамініканаў, пры якім дзеялі шпіталь і школа^[4]. 23 чэрвеня 1758 году кароль і вялікі князь Аўгуст Сас надаў мястэчку Магдэбурскае права і герб: «у белым полі каля залатой ракі выява Сьвятога Лаўрэна». Адначасна места атрымала права праводзіць таргі ў нядзелі і чацьвяргі, а таксама два кірмашы: першы — на Грамніцы, другі — на дзень Сьвятой Ганны. Кожны з кірмашоў працягваўся 4 тыдні^[5].

Касьцёл Сьвятога Гераніма пры кляштары дамініканаў, 1833 г.

Па першым падзеле Рэчы Паспалітай (1772 год) Ушачы сталі сталіцай рэшты Полацкага ваяводзтва, якая засталася ў Рэчы Паспалітай. Тут зьбіраліся павятовыя соймікі. У 1787 годзе дамініканы збудавалі ў месьце двухпавярховы мураваны кляштар, а таксама заклалі школку на 6 клясаў.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) Ушачы апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе сталі заштатным местам Лепельскага павету. У 1805 годзе статус паселішча панізілі да мястэчка, цэнтру воласьці Віцебскай губэрні. У вайну 1812 году тут на кароткі час спыняўся аддзел расейскага генэрала Вітгенштэйна, было некалькі сутычак з францускімі войскамі, пра што як памяць засталіся курганы. На думку доктара гісторыі, прафэсара, дырэктара Цэнтру напалеонаўскіх дасьледаваньняў Фэрнанда Бакура, ува Ўшачах з 22 на 23 ліпеня начаваў імпэратар Напалеон Банапарт^[6].

У 1863 годзе дзеля здушэньня нацыянальна-вызвольнага паўстаньня расейскія ўлады зачынілі касьцёл і кляштар дамініканаў ва Ўшачах разам з 3 касьцёламі ў ваколіцах мястэчка (Кублічы, Чашнікі і Палюдовічы). У 1905 годзе па рэлігійнай лібэралізацыі ў Расейскай імпэрыі распачаліся масавыя звароты па вяртаньне касьцёла і кляштару дамініканаў каталікам. У адказ на гэта расейскія ўлады пачалі праводзіць у колішнім касьцёле набажэнствы Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царквы). У 1908 годзе местачкоўцы дамагліся дазволу на будаваньне новага касьцёла.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў лютым 1918 году Ўшачы занялі войскі Нямецкай імпэрыі^[7].

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Ушачы абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад Беларускай ССР, у Лепельскі павет («падраён») Віцебскага раёну^[8], аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1924 годзе Ўшачы вярнулі БССР, дзе яны сталі цэнтрам раёну Полацкай, з 1935 году Лепельскай акругі. У 1938 годзе паселішча атрымала афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу, у Віцебскай вобласьці. У Другую сусьветную вайну з 7 ліпеня 1941 да 29 чэрвеня 1944 году мястэчка знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.

26 ліпеня 2002 году афіцыйна зацьвердзілі гістарычны герб Ушачаў, а 28 лютага 2011 году — сьцяг мястэчка.

• Мястэчка на старых здымках
• 
  Рынак. Касьцёл дамініканаў, 1903 г.
• 
  Новы касьцёл Сьвятога Лаўрына, 1913 г.
• 
  Вуліца Царкоўная. Касьцёл дамініканаў, да 1918 г.
• 
  Паштовая кантора, 1920-я гг.

• 
  Вуліца Школьная. Сынагога, 1920-я гг.
• 
  Вуліца Падалецкая. Царква, 1920-я гг.
• 
  Вуліца Далецкая. Касьцёл дамініканаў, 1920-я гг.
• 
  Касьцёл дамініканаў, 1941—44 гг.

Насельніцтва

Дэмаграфія

• XIX стагодзьдзе: 1838 год — 716 чал. (334 муж. і 382 жан.), зь іх шляхты 2 муж. і 2 жан., духоўнага стану каталіцкага 3 муж., духоўнага стану праваслаўнага 1 муж. і 1 жан., мяшчанаў-юдэяў 284 муж. і 333 жан., сялянаў зямянскіх 40 муж. і 45 жан., аднадворцаў 2 муж. і 1 жан., адстаўных салдатаў 2 муж.^[9]; 1846 год — 95 чал.; 1892 год — 652 чал.^[10]; 1897 год — 1268 чал.
• XX стагодзьдзе: 1939 год — 2046 чал.; 1941 год — 2,7 тыс. чал.; 1 студзеня 1945 году — 1012 чал.; 1969 год — 2459 чал.
• XXI стагодзьдзе: 2002 год — 6,1 тыс. чал.^[11]; 2006 год — 5,8 тыс. чал.; 2008 год — 5,6 тыс. чал.; 2009 год — 5514 чал.^[12] (перапіс); 2016 год — 6030 чал.^[13]; 2017 год — 5948 чал.^[14]; 2018 год — 5974 чал.^[1]

Адукацыя

У мястэчку працуюць сярэдняя, дзіцяча-юнацкая спартовая школы, дзіцячая школа мастацтваў, цэнтар пазашкольнай працы зь дзецьмі.

Культура

Дзеюць дом культуры, 2 бібліятэкі, дом рамёстваў. Працуюць 9 калектываў аматарскай мастацкай творчасьці, 2 народныя: клюбы «Вэтэран» і народных майстроў, 1 узорны — дзіцячы хор школы мастацтваў; музэй народнай славы імя У. Лабанка.

Мас-мэдыя

Выдаецца раённая газэта «Патрыёт». У газэце працавалі народны мастак Беларусі Віктар Грамыка, пісьменьнікі Сяргей Законьнікаў і Алег Салтук. Выходзіць два разы на тыдзень — у сераду і суботу. Наклад звыш 3000 асобнікаў.

Забудова

Плян

У 1969 годзе зьявіўся праект забудовы цэнтральнай часткі Ўшачаў. Згодна з генэральным плянам 1977 году цэнтар мястэчка захаваў гістарычны плян. Рэчка Ўшача падзяляе паселішча на 2 часткі. Левы бераг забудоўваецца пераважна індывідуальнымі дамамі сядзібнага тыпу. На правым беразе знаходзіцца адміністрацыйна-грамадзкі цэнтар і асноўная жылая забудова. У цэнтры 2—5-павярховыя дамы. Вытворчая зона разьмяшчаецца на паўднёвы ўсход ад мястэчка.

Вуліцы і пляцы

Афіцыйная назва	Гістарычная назва
Кастрычніцкая вуліца	Далецкая (Долецкая?) вуліца
Леніна плошча	Рынак пляц
Ленінская вуліца	Глыбоцкая вуліца
Савецкая вуліца	Полацкая вуліца
?	Кубліцкая вуліца
?	Падалецкая (Падолецкая?) вуліца
?	Царкоўная вуліца

Эканоміка

Прадпрыемствы лясной і дрэваапрацоўчай, лёгкай, харчовай прамысловасьці.

Пералік прамысловых прадпрыемстваў Ушачаў
КУП «Ушацкі камбінат прамысловых тавараў» ААТ «Ушацкі льнозавод» УВП «Ушацкі агароднінасушыльны завод» УП «Ушацкае ПМС» ДЛГУ «Ушацкі лясгас»

Транспарт

Праз Ушачы праходзяць аўтамабільныя дарогі Р29 (Ушачы — Вялейка), Р113 (Віцебск — Бешанковічы — Ушачы) і Р116 (Ушачы — Лепель).

Турыстычная інфармацыя

Інфраструктура

Дзее Ўшацкі музэй народнай славы імя У. Лабанка^[15].

Славутасьці

На ўсходняй ускраіне мястэчка знаходзіцца гарадзішча дняпроўска-дзьвінскай культуры і часоў Русі.

• Касьцёл Сьвятога Лаўрына (1913)
• Могілкі: старыя каталіцкія; юдэйскія

Страчаная спадчына

• Касьцёл Сьвятога Гераніма і кляштар дамініканаў (1796)
• Манастыр базылянаў (XVII ст.)
• Сынагога (XIX ст.)
• Царква Прачыстай Багародзіцы (1857)

Асобы

• Генадзь Аўласенка (нар. 1955) — беларускі паэт, пісьменьнік, драматург
• Рыгор Барадулін (1935—2014) — беларускі паэт, эсэіст, перакладнік
• Анатоль Барышнікаў (нар. 1944) — заслужаны дзяяч навукі Расеі
• Пятрусь Броўка (1905—1980) — беларускі грамадзкі дзяяч, пісьменьнік, паэт і перакладнік
• Васіль Быкаў (1924—2003) — беларускі пісьменьнік
• Еўдакія Лось (1929—1977) — беларуская паэтка

Крыніцы

1. Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
2. Ушачский район, Витебский областной исполнительный комитет
3. Саўчанка В. З гісторыі Ушач, Radzima.org
4. Віталёва В. Ушачы // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 694.
5. Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 247.
6. Гісторыя: дарэвалюцыйны пэрыяд, Прыдзвінскі крайн: Гісторыя і сучаснасць
7. Вялікі гістарычны атлас Беларусі. У 4 т. Т. 4. — Мінск, 2018. С. 19.
8. 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.
9. Соркіна І. Мястэчкі Беларусі... — Вільня, 2010. С. 415.
10. Łopaciński A.K. Uszacz // Słownik geograficzny... T. XII. — Warszawa, 1892. S. 852.
11. Віталёва В. Ушачы // БЭ. — Мн.: 2003 Т. 16. С. 294.
12. Перепись населения — 2009. Витебская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
13. Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
14. Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
15. Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 16: Трыпалі — Хвіліна. — 576 с. — ISBN 985-11-0263-6
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Ушацкага р-на. — Мн.: БЕЛТА, 2003. — 638, [1] с. ISBN 985-6302-43-9.
• Святы Казімір у Паазер’і: 400 гадоў каталіцызма ў Лепельскім краі. — Лепель: Выдавецкая ініцыятыва LEPLE, 2004.
• Соркіна І. Мястэчкі Беларусі ў канцы ХVІІІ — першай палове ХІХ ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7.
• Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 6. Кн. 2: Усвея — Яшын. — 616 с. — ISBN 985-11-0276-8
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XII: Szlurpkiszki — Warłynka. — Warszawa, 1892.

Вонкавыя спасылкі

• Ушачы , Radzima.org
• Ушачы, Прыдзвінскі крайн: Гісторыя і сучаснасць