Узда

Узда́ — места ў Беларусі, на рацэ Ўзьдзянцы. Адміністрацыйны цэнтар Узьдзенскага раёну Менскай вобласьці. Насельніцтва на 2019 год — 10 179 чалавек^[1]. Знаходзіцца за 74 км на паўднёвы захад ад Менску, за 22 км ад чыгуначнай станцыі Негарэлае (лінія Менск — Баранавічы). Аўтамабільныя дарогі на Менск, Негарэлае, Капыль, Слуцак і Нясьвіж.

Узда лац. Uzda
Былы касьцёл
Герб Узды Сьцяг Узды
Першыя згадкі:	1450
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Менская
Раён:	Узьдзенскі
Вышыня:	172 м н. у. м.
Насельніцтва:	10 179 чал. (2019)[1]
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1718
Паштовы індэкс:	223411
СААТА:	6256501000
Нумарны знак:	5
Геаграфічныя каардынаты:	53°27′58″ пн. ш. 27°13′28″ у. д.
Узда на мапе Беларусі ± Узда Узда
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
http://www.uzda.minsk-region.by/

Узда — даўняе мястэчка гістарычнай Меншчыны. Да нашага часу тут захаваўся касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа ў стылі клясыцызму, помнік архітэктуры XVIII стагодзьдзя, і пірамідальная капліца-пахавальня колішніх уладальнікаў паселішча паноў Завішаў.

Назва

Тапонім Узда́ ўтварыўся ад назвы ракі Ўзьдзянка (у мінулым Узда, Усда)^[2].

Адзначалася старажытнае германскае (гоцкае) імя Uzda^[3].

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Ўзды

Вялікае Княства Літоўскае

Першы пісьмовы ўпамін пра Ўзду як двор Корсакаў у Менскім павеце датуецца 1450 годам. У другой палове XV стагодзьдзя паселішча атрымала статус мястэчка. У розны час Узда знаходзілася ў валоданьні Кавячынскіх, Завішаў, Красінскіх. У канцы ХV стагодзьдзя Кавячынскія збудавалі тут кальвінскі эбор.

У 1572 годзе ўва Ўзьдзе знаходзіўся Сымон Будны ў зьвязку з выданьнем Бібліі^[4]. У 1684 годзе па вяртаньні ў каталіцтва Кавячынскія заснавалі ў мястэчку парафію, набажэнствы праходзілі ў капліцы.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Рынак. Касьцёл, 1918 г.

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) Узда апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стала цэнтрам воласьці Ігуменскага павету Менскай губэрні. У канцы ХVІІІ стагодзьдзя мясьціна перайшла да роду Завішаў. У 1798 годзе Казімер Завіша збудаваў касьцёл, таксама дзеяла царква.

У 1829—1830 гадох ува Ўзьдзе працавалі друкарня Э. Прэса, школа, 4 пачатковыя навучальныя ўстановы, бровар, млын, аптэка, пошта, 30 крамаў, нядзельны кірмаш. На 1886 год — расейская народная вучэльня, валасная ўправа, школа, бровары, суконная фабрыка, 2 млыны, 24 крамы; дзеялі царква, касьцёл, сынагога, мячэт, 3 малітоўныя дамы. У 1906—1909 гадох у мястэчку дзеяла правінцыйнае кола польскага таварыства «Асьвета», якое займалася падтрымкай адукацыі на польскай мове^[5].

За часамі Першай сусьветнай вайны ў лютым 1918 году Ўзду занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Узда абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. Жыхары Ўзьдзенскай воласьці атрымалі Пасьведчаньні Народнага Сакратарыяту БНР^[6]. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Ўзда ўвайшла ў склад Беларускай ССР, у Ігуменскі павет («падраён») Менскага раёну^[7]. 17 ліпеня 1924 году мястэчка стала цэнтрам раёну (з 25 сьнежня 1962 да 30 ліпеня 1966 году ў Койданаўскім раёне). 27 верасьня 1938 году Ўзда атрымала афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу. У Другую сусьветную вайну з 27 чэрвеня 1941 да 26 чэрвеня 1944 году мястэчка знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.

10 сакавіка 1999 году Ўзда атрымала статус места.

• Мястэчка на старых здымках
• 
  Народная вучэльня, каля 1900 г.
• 
  Вуліца Вялікая, 1916 г.
• 
  Пляц Красны. Царква-мураўёўка, да 1933 г.
• 
  Вуліца Вялікая, да 1950 г.

Насельніцтва

Дэмаграфія

• XIX стагодзьдзе: 1889 год — 1424 чал.^[8]; 1897 год — 2,8 тыс. чал.
• XX стагодзьдзе: 1939 год — 3,5 тыс. чал.; 1970 год — 4,3 тыс. чал.; 1977 год — 5,9 тыс. чал.; 1989 год — 8,0 тыс. чал.; 1999 год — 9,5 тыс. чал.
• XXI стагодзьдзе: 2001 год — 9,4 тыс. чал.^[9]; 2002 год — 9,6 тыс. чал.^[10]; 2006 год — 9,6 тыс. чал.; 2009 год — 9684 чал.^[11] (перапіс); 2016 год — 10 120 чал.^[12]; 2017 год — 10 090 чал.^[13]; 2018 год — 10 194 чал.^[14]; 2019 год — 10 179 чал.^[1]

Адукацыя

Ува Ўзьдзе працуюць гімназія, с.-г. прафэсійны ліцэй, 2 сярэднія, агульнаадукацыйная санаторная школа-інтэрнат, дзіцяча-юнацкая спартовая школа, школа мастацтваў, 3 дзіцячыя дашкольныя ўстановы, цэнтар разьвіцьця дзіцяці «Вясёлка».

Мэдыцына

Мэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляюць цэнтральная раённая лякарня на 220 ложкаў, раённая паліклініка на 250 наведваньняў у зьмену, аптэка, аптэчны шапік і аптэчны пункт, раённы цэнтар гігіены і эпідэміялёгіі. Працуе тэрытарыяльны цэнтар сацыяльнага абслугоўваньня насельніцтва.

Культура

Дзеюць 2 бібліятэкі, дом культуры, раённы цэнтар культуры, дом дзіцячай творчасьці, кінатэатар «Кастрычнік», гістарычна-краязнаўчы музэй, парк «Перамогі».

Выступаюць калектывы аматарскай творчасьці, у тым ліку 3 народныя (хор вэтэранаў вайны і працы, ансамбль народнай песьні «Зборная субота», клюб майстроў «Сузор’е» Цэнтру культуры) і 3 узорныя (тэатар «Усьмешка», лялечны тэатар «Церамок», духавы аркестар школы мастацтваў).

Спорт

У месьце працуюць футбольны клюб «Узда», спартовы клюб «Бушыда», стадыён, 6 спартовых заляў, 3 футбольныя палі і інш.

Забудова

Плян

Узда разьвіваецца паводле генэральнага пляну 1990 году. Рэчка Ўзьдзянка падзяляе места на 2 плянавальныя раёны: усходні (Малая Ўзда) з індывідуальнай забудовай сядзібнага тыпу і заходні, дзе месьціцца асноўны масіў жылой забудовы і грамадзкі цэнтар. Гістарычны цэнтар склаўся ў раёне вуліцы Вялікай (цяпер афіц. Ленінская), якая злучыла 2 пляцы — Рынак (цяпер афіц. Свабоды) і Красны. Адміністрацыйна-грамадзкі і культурны цэнтар сфармаваўся ўздоўж вуліцы Савецкай. У цэнтральнай частцы ўзводзяцца 3≈5-павярховыя будынкі, на астатняй тэрыторыі пераважае 1-павярховая індывідуальная забудова сядзібнага тыпу. У 1990—2000-я ўва Ўзьдзе збудавалі 5 жылых дамоў, школу, адміністрацыйны будынак лясной гаспадаркі, правялі рэканструкцыю раённай лякарні, будынку «Белаграпрамбанку».

Вуліцы і пляцы

Афіцыйная назва	Гістарычная назва
Ленінская вуліца	Вялікая вуліца
Першамайская вуліца	Юрздыка вуліца[15]
Пралетарская вуліца	Малая вуліца Татарская вуліца[16]
Свабоды плошча	Рынак пляц

З урбананімічнай спадчыны Ўзды да нашага часу гістарычную назву захаваў толькі пляц Красны.

Эканоміка

Ува Ўзьдзе працуюць 5 прамысловых прадпрыемстваў з рознымі формамі ўласнасьці: лёгкай (камунальнае вытворчае УП «Узьдзенская кравецкая фабрыка»), харчовай (Узьдзенская філія ААТ «Слуцкі сыраробны камбінат») галінаў. Працуе прыватнае УП «Узьдзенскі кааппрам», лясгас і інш., філія і аддзяленьне АСБ «Беларусбанк» і ААТ «Белаграпрамбанк», 48 прадпрыемстваў гандлю, 13 грамадзкага харчаваньня, 2 прадпрыемствы зьвязку, 10 службаў побыту, рамонтныя, дарожныя, транспартныя арганізацыі.

Турыстычная інфармацыя

Інфраструктура

Дзее Ўзьдзенскі гістарычна-краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гатэлі «Ўзда»^[17].

Славутасьці

• Забудова гістарычная (канец ХІХ — пачатак ХХ ст.; фрагмэнты)
• Капліца-пахавальня Завішаў (XIX ст.)
• Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа (1798)
• Могілкі: каталіцкія; татарскія (Мізар); юдэйскія
• Сынагога
• Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (1905; мураўёўка)

Галерэя

• Краявіды Ўзды
• 
  Касьцёл
• 
  Агароджа касьцёла
• 
  Капліца-пахавальня Завішаў
• 
  Царква-мураўёўка

• 
  Дом рамесьніка
• 
  Даўняя камяніца
• 
  Стары драўляны будынак
• 
  Вуліца мястэчка

Асобы

• Віктар Берасьневіч (нар. 1971) — матэматык
• Людміла Бяляева (нар. 1948) — навуковец у галіне мэдыцыны
• Аляксандар Герасіменка (нар. 1946) — беларускі палітык і дыплямат
• Барыс Палееў (1898—1983) — савецкі военачальнік
• Валеры Шаблюк (1953—1997) — гісторык
• Мошэ Файнштэйн (1895—1986) — лідэр жыдоў ЗША

Крыніцы

1. Численность населения на 1 января 2019 г. и среднегодовая численность населения за 2018 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
2. Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 383.
3. Naumann H. Altnordische Namenstudien. — Berlin, 1912. S. 64.
4. ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 685.
5. Tarasiuk D. Między nadzieją a niepokojem. — Lublin, 2007. S. 34-37.
6. Вялікі гістарычны атлас Беларусі. У 4 т. Т. 4. — Мінск, 2018. С. 19.
7. 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.
8. Jelski A. Uzda // Słownik geograficzny... T. XII. — Warszawa, 1892. S. 867.
9. Папко А. Узда // ЭГБ. — Мн.: 2001 Т. 6. Кн. 1. С. 568.
10. Папко А. Узда // БЭ. — Мн.: 2003 Т. 16. С. 180.
11. Перепись населения — 2009. Минская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
12. Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
13. Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
14. Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
15. Калядзінскі Л. А помнік Слуцкай? // «Культура» № 24 (892), 2009.
16. Татаринов Ю. Города Беларуси в некоторых интересных исторических сведениях. Минщина. — Минск, 2008.
17. Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 16: Трыпалі — Хвіліна. — 576 с. — ISBN 985-11-0263-6
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2001. — Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая. — 591 с. — ISBN 985-11-0214-8
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XII: Szlurpkiszki — Warłynka. — Warszawa, 1892.

Вонкавыя спасылкі

• Узда , Radzima.org
• Здымкі на Globus.tut.by
• Сайт горада Узда