Remove ads
Тымур, Тамэрлан (па-чагатайску: تیمور, літаральна: жалеза, 9 красавіка 1336, вёска Ходжа-Ільгар, сучасны Ўзбэкістан — 18 лютага 1405, Атрар, сучасны Казахстан) — сярэднеазіяцкі дзяржаўны дзяяч і палітык, знакаміты палкаводзец, заснавальнік дынастыі Тымурыдаў, эмір 1370—1405 гадоў не будучы нашчадкам Чынгісхана. Тымур усё жыцьцё панаваў праз падстаўных ханаў-нашчадкаў, якія фактычна былі марыянэткамі ў ягоных руках. Сталіцай сваёй імпэрыі Тымур абраў горад Самарканд. Ён спрыяў разьвіцьцю навукі й культуры, асабліва шмат увагі надаючы будаўніцтву палацаў, мячэтаў, маўзалеяў. Валодаючы выбітнымі арганізатарскімі й вайсковымі здольнасьцямі, ён здолеў сфармаваць шматлікае, дысцыплінаванае й добра ўзброенае войска.
| Тымур | |
 | |
| Эмір імпэрыі Тымурыдаў | |
|
1370 — 1405 | |
| Каранацыя | 1370 |
| Асабістыя зьвесткі | |
| Нарадзіўся | 8 красавіка 1336, Шыхрысабз |
| Памёр | 18 лютага 1405, Атрар |
| Пахаваны | Самарканд |
| Дынастыя | Тымурыды |
| Сужэнец | Saray Malik Katun[d], Uljay-Turkan aga[d], Чалпан-мульк ага[d] і Dilshad aga[d] |
Тымур меў цюрскае паходжаньне[1]. Зьяўляецца прапрадзедам Бабура, заснавальнік дынастыі Вялікіх Маголаў, якія зьяўляліся кіраўнікамі імпэрыі Вялікіх Маголаў ў Індыі да 1857 году[2][3][4]. Тымур быў дзедам Улугбека, генія астраноміі й матэматыцы, які стварыў адну з самых вялікіх абсэрваторыяў у ісламскім сьвеце. А таксама збудаваў мэдрэсэ ў Самаркандзе й Бухары, ператварыўшы гэтыя гарады ў сусьветныя культурныя цэнтры навучаньня ў Цэнтральнай Азіі[5].
Таксама вядомы пад імёнамі Амір Тэмур, Тэмурленг, Тымур Кульгавы, Жалезны кульга.
Remove ads
Нарадзіўся ў вёсцы Ходжа-Ільгар/Кешы ля Шагрэсабзу (цяпер Кашкадар’інская вобласьць, Узбэкістан). Паходзіў з атурэчанага мангольскага племені барласаў. Сын бэка Тарагая. У 1362 годзе паступіў на службу да мангольскага хана Таглук-Тымура, які захапіў уладу ў Мавэраннагры, і быў прызначаны правіцелем Кашкадар’інскага вілаету. Пасьля прызначэньня правіцелем Мавэраннагру Ільяс-Хаджы, Тымур адасобіўся і стаў самастойным уладаром. Уклаў хаўрус з правіцелем Балха і Самарканду эмірам Хусэйнам і пачаў доўгую барацьбу супраць Ільяса-Хаджы і яго бацькі. У 1362 годзе пад час адной з сутычак Тымур быў паранены ў нагу і з таго часу кульгаў (адсюль мянушка).
У 1370 годзе Тымур сам захапіў уладу над Мавэранаграм і прыняў тытул вялікага эміра. Потым скінуў з пасаду ды забіў эміра Хусэйна, ажаніўся зь ягонай удавой і прыняў тытул «гурган» (па-чагатайску азначае «зяць» дому Чынгісхана). Тымур, ня будучы нашчадкам Чынгісхану, усё жыцьцё правіў праз падстаўных ханаў-чынгізідаў (нашчадкаў Чынгісхана), якія былі марыянэткамі ў ягоных руках. Сталіцай дзяржавы Тымура стала места Самарканд. Тымур спрыяў разьвіцьцю навукі і культуры, асабліва шмат увагі надаючы будаўніцтву палацаў, мячэтаў, маўзалеяў. Валодаючы выбітнымі арганізатарскімі і вайсковымі здольнасьцямі, сфармаваў вялікае, дысцыплінаванае і добра ўзброенае войска.
У выніку шматлікіх вайсковых выпраў Тымур захапіў і далучыў да сваёй дзяржавы амаль усе абшары тагачаснага іранамоўнага сьвету за выняткам Паўночнай Індыі: у 1381 годзе заваяваў Харасан, 1384 — Гурган, 1385 — Паўночны Іран, 1386 — Азэрбайджан, 1387 — Ісфаган. Выправы Тымура мелі захопніцкі характар. У 1376—1377 гадах Тымур падтрымаў хана Гійясэдзіна Тахтамыша ў барацьбе за сынгацкі пасад, пасьля чаго апошні, аб’яднаўшы Белую і Сінюю Орды, стаў супернікам Тымура У выніку трох вялікіх выпраў супраць Тахтамыша (1389, 1391, 1394—1396) Тымур разграміў Залатую Арду, разрабаваў яе сталіцу Сарай аль-Джадзід (Сарай Бэрке), месты Хаджы-Тархан (Астрахань), Азак (Азоў) ды іншыя. Тахтамышава войска атрымала прытулак у Вялікім Княстве Літоўскім. Пад час апошняй выправы войскі Тымура двойчы набліжаліся да Вялікага Княства Літоўскага: аднаго разу, перасьледуючы эміраў Тахтамыша, дайшлі да Дняпра; пазьней войска Тымура увайшлі на Крымскую паўатоку. У 1398—1399 гадах зьдзейсьніў выправу ў Індыю, дзе захапіў Дэлі ды іншыя месты. У 1399—1400 гадах войскі Тымура захапілі і зруйнавалі Халеб ды Дамаск у Сырыі. У 1400 годзе распачаў вайну супраць турэцкага султана Баязіда І Йылдырыма («Бліскавічнага»). У 1402 годзе пад час выправы ў Малую Азію пад Анкарой Тымур разграміў турэцкае войска, узяў у палон султана і ягоных двух сыноў.
Тымур праславіўся сваёй падступнасьцю, жорсткасьцю да заваяванага мясцовага насельніцтва. Выправа Тымура ў Кітай, якая пачалася пры канцы 1404 году, была перарваная яго сьмерцю ў лютым 1405 году. Памёр у месьце Атрар (руіны яго непадалёк ад упадзеньня Арыса ў Сырдар’ю ў цяперашнім Казахстане). Пахаваны ў маўзалеі Гур-Эмір у Самаркандзе.
Тамэрлан (Амір Тэмур) лічыцца адным з нацыянальных герояў Узбэкістану, нечым накшталт нашага князя Вітаўта (які быў часткова яго сучасьнікам).
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads