Словазлучэньне

Словазлучэньне — гэта два або некалькі самастойных словаў, зьвязаных падпарадкавальнай сувязьзю.

Словазлучэньні адрозьніваюцца ад сказа (яны толькі частка сказу й ня могуць быць адзінкай зносін) і ад слова (яны больш дакладна называюць прадметы, дзеяньні, прыметы). Словазлучэньні бываюць:

• простыя — маюць два словы (высокі чалавек, леташняя пшаніца)
• складаныя — маюць тры й болей самастойных слоў (чалавек высокага росту, пшаніца леташняга ўраджаю).

Словазлучэньні выдзяляюцца са сказаў сваімі сувязямі:

• значэньняў^[a]
• правапісам^[b]

Напрыклад, у сказе Бруіцца празрыстая рэчка, хаваецца ў ніцых кустах. (Я. Журба) можна выдзеліць наступныя словазлучэньні: рэчка (якая?) празрыстая | хаваецца (дзе?) ў кустах | кустах (якіх?) ніцых^[c].

Словазлучэньне грунтуецца на падпарадкавальнай сувязі. Таму ў кожным словазлучэньні вылучаецца галоўнае слова (галоўны член) і залежнае слова (залежны член). Сувязі паміж членамі словазлучэньня вызначаюцца з дапамогай пытаньня (гл. ранейшы прыклад). Галоўным членам словазлучэньня могуць быць назоўнікі, дзеясловы, прыметнікі, прыслоўі. З улікам гэтага словазлучэньні падзяляюцца:

• дзеяслоўныя
• іменныя (назоўкавыя, прыметнікавыя)
• прыслоўныя.

У словазлучэньні існуюць адносіны паміж словамі:

• прадметам і яго прыметай (вялік сад, сьпелыя яблыкі)
• дзеяньнем і яго прыметай (чытаць уголас, ісьці сьпяшаючыся)
• дзеяньнем і акалічнасьцю — месца, часу, прычыны і г. д., пры якой яно адбываецца (жыць у горадзе, прыехаць увечары, трэсьціся ад страху).
  

У адрозьненьні ад значэньня залежнага члена словазлучэньні бываюць:

• азначальныя (сьнег (які?) чысты, краіна (чыя?) наша)
• аб’ектная (араць (чым?) трактарам, араць (што?) поле, вестка (ад каго?) ад таварыша)
• прасторавыя (адпачываць (дзе?) у вёсцы, ісьці (дзе?) лесам)
• часавыя (прыехаць (калі?) праз год, сабрацца (калі?) па абедзе)
• мэтавыя (змагацца (зь якой задачай?) дзеля шчасьця)
  

Заўвагі

1. Або сувязі сэнсавыя
2. Або сувязі граматычныя
3. Спалучэньне дзейніка з выказьнікам — граматычная аснова сказа — называецца прэдыкатыўным спалучэньнем (рэчка бруіцца, хаваецца) і да словазлучэньняў не адносіцца.

Літаратура

• Бурак, Л. І. Сучасная беларуская мова: Сінтаксіс. Пунктуацыя : вучэб. дапам. для філал. фак. ун-таў / Л. І. Бурак. − Мінск: Універ-кае, 1987.
• Кароткая граматыка беларускай мовы : у 2 ч. Ч. 2. Сінтаксіс / навук. рэд. А. А. Лукашанец. — Мінск : Беларус. навука, 2009.