Пракельцкая мова

Праке́льцкая мова — прамова (мова-продак), якая лічыцца продкам моваў кельцкае галіны індаэўрапейскае сям’і моваў, і, у сваю чаргу, стала асобнай філіяцыяй пасьля распаду праіндаэўрапейскае мовы. Не зьяўляецца пісьмова засьведчанай, аднаўляецца празь зьвесткі ды мэтады параўнальна-гістарычнай лінгвістыкі.

Некаторымі мовазнаўцамі ўключаецца ў склад заходнеіндаэўрапейскае супольнасьці, да якіх належалі таксама прагерманская, праіталійская і прабалта-славянская мовы. Дакладныя зносіны між гэтымі мовамі ў рамках гіпатэтычнае супольнасьці застаюцца дыскусійнымі. На ўзор такіх індаэўрапейскіх моваў, як тахарскія, італійскія, германскія, старажытнагрэцкая і некаторыя іншыя, уяўляла сабою мову з тыпова «кентумнымі» рысамі.

Рэканструкцыя пракельцкае мовы ўскладняецца рознай наяўнасьцю зьвестак адносна дзьвюх групаў кельцкае галіны, астраўной і кантынэнтальнай. Усе кантынэнтальныя кельцкія мовы зьяўляюцца вымерлымі; у той час як іх пісьмовыя помнікі даюць добрае ўяўленьне пра фаналёгію і, часам, пра марфалёгію, рэканструкцыя іх сынтаксісу падааецца цяжкасьцям з прычыны малой колькасьці вядомых пісьмовых помнікаў. Некаторыя поўныя сказы знаходзяцца ў пісьмовых сьведчаньнях гальскай і кельтыбэрскай моваў, але найстарэйшай істотнай кельцкай літаратурай лічацца ўзоры пісьма старажытнаірляндзкай мовы — самай раньняй з засьведчаных астраўных моваў.

Мажлівыя носьбіты

Найранейшай археалягічнай культурай, прадстаўнікі якой могуць атаясамлівацца з носьбітамі пракельцкае мовы і якая можа быць абгрунтаваная ў гэтай якасьці, зьяўляецца культура палёў пахавальных урнаў, якая існавала ў Цэнтральнай Эўропе з апошняе чвэрці ІІ тыс. да н.э.^[1] З раньнімі кельтамі таксама зьвязваецца гальштацкая культура, якая існавала перадусім на тэрыторыях сучасных Швайцарыі й Аўстрыі каля ІХ ст. да н.э. ужо ў часы Жалезнага веку^[1]

Лінгвістычная характарыстыка

Фаналягічныя зьмены

Ніжэй прыведзены пералік трывалых гукавых зьменаў, якія сталі адрозьніваць пракельцкую мову ад праіндаэўрапейскай^[2]. Зьмены прыведзеныя ў храналягічным парадку ад позьнепраіндаэўрапейскага да позьнепракельцкага пэрыядаў. V — галосны, C — зычны.

• Позьнепраіндаэўрапейскі пэрыяд:

Зьмены, што адбыліся ў гэты пэрыяд, падзяляюць таксама шэраг іншых галінаў індаэўрапейскае сям’і.

• Аб'яднаньне шэрагаў палятавэлярных зь іх звычайнымі аналягамі (гл. таксама ізаглёса кентум-сатэм):

• ḱ > k
• ǵ > g
• ǵʰ > gʰ;

• Эпэнтэза галоснага *a пасьля складовага санорнага ў пазыцыі, калі за ім сьледаваў лярынгал або іншы санорны (R̥HR > RaHR);
• Страта лярынгалаў у складох пасьля галоснага перад націскам (VHĆ > VĆ);
• Страта лярынгалу перад наступным галосным з уплывам на ягоную якасьць:

• h₁e > e
• h₂e > a
• h₃e > o
• HV > V;

• Страта лярынгалаў пасьля папярэднім галосным з уплывам на ягоную даўжыню:

• eh₁ > ē
• eh₂ > ā
• eh₃ > ō
• VH > V̄;

• Страта лярынгалаў у неініцыяльным складзе між выбухнымі зычнымі (CHC > CC). Спалучэньні тыпу «выбухны + H + выбухны» далі нуль гуку ў пракельцкай мове ў неініцыяльных складох (напрыклад, PIE *dʰugh₂tḗr > пракельцк. *duxtīr замест чаканага **dugatīr)^[3];
• Пераход астатніх лярынгалаў у галосную фанэму *a (CHC > CaC);
• Пераход двух пасьлядоўных зубных у дзьве глухія сьвісьцячыя (TT > ss).

• Раньнепракельцкі пэрыяд:

• Аб'яднаньне ў лябіявэлярныя пасьлядоўнасьцяў зычных накшталт вэлярны + *w. Застаецца незраумелым пытаньне таго, ці адбылося гэта да наступнай зьмены, у такім выпадку адбыўся пераход gw > b або gw > gʷ.

• kw > kʷ
• gw > gʷ
• gʰw > gʷʰ
• gʷ > b;

• Прыдыхальныя зычныя страчваюць прыдыханьне і, такім чынам, зьліваюцца зь іх звычайнымі адпаведнікамі:

• bʰ > b
• dʰ > d
• gʰ > g
• gʷʰ > gʷ;

• Пераход *e перад санорным і *a ў *a (eRa > aRa): *ǵʰelH-ro > *gelaro > *galaro / *gérH-no > *gerano > *garano;
• Эпэнтэза *i пасьля складовага плыўнага ў выпадку, калі апошні знаходзіцца ў пазыцыі перад выбухным:

• l̥T > liT
• r̥T > riT;

• Эпэнтэза *a перад астатнімі складовымі санорнымі:

• m̥ > am
• n̥ > an
• l̥ > al
• r̥ > ar;

• Страта ўсіх астатніх нескладовых лярынгалаў;
• Пераход *p у *kʷ у выпадку, калі апошні прысутнічае ў любой пазыцыі слова пасьля *p (p...kʷ > kʷ...kʷ);
• Пераход галоснай ē > ī, а таксама ō > ū (у фінальных складох);
• Скарачэньне доўгіх галосных (у тым ліку дыфтонгаў) перад санорным у канцы складу (V:RC > VRC).

• Позьнепракельцкі пэрыяд:

• Пераход выбухных у *x перад іншым выбухным або *s (C₁C₂ > xC₂, Cs > xs);
• Пераход p > b перад плыўнымі (pL > bL);
• Пераход p > w перад насавымі (pN > wN);
• Пераход p > ɸ. Мажліва, не адбываўся перад сьвісьцячым *s;
• Пераход ō > ā;
• Пераход ew > ow;
• Пераход uwa > owa.

Рэканструкцыя

Аналягічна іншым рэканструяваным прамовам, адносна пракельцкае мовы лінгвісты рэканструююць фанэтыку ды фаналёгію (гукавы лад), для чаго прыцягваюцца зьвесткі па праіндаэўрапейскай мове, а таксама прамовах, якія існавалі поруч з пракельцкай, захаваных пісьмовых помніках вымерлых кельцкіх моваў і сучасных кельцкіх моваў.

• Зычныя:

Для пракельцкае мовы рэканструюецца наступны лад зычных гукаў:

	Білябіяльныя		Альвэалярныя		Палятальныя	Вэлярныя		Лябіявэлярныя
Выбухныя		b	t	d		k	ɡ	kʷ	ɡʷ
Насавыя	m		n
Фрыкатывы	ɸ		s
Апраксыманты					j			w
Апраксыманты			l
Дрыжачыя			r

У адрозьненьне ад праіндаэўрапейскае мовы ў пракельцкай мове зьнікла прыдыханьне як сродак супрацьпастаўленьня зычных фанэмаў, праз што, такім чынам, звонкія прыдыхальныя выбухныя *bʰ, *dʰ, *gʰ/ǵʰ у пракельцкай мове зьліліся з *b, *d, *g/ǵ. Звонкі прыдыхальны лябіявэлярны *gʷʰ ня зьліўся з *gʷ, аднак апошні ў пракельцкай зьліўся з *b, тады як адбыўся пераход *gʷʰ > *gʷ. Узоры дадзеных пераход прасочваюцца на PIE *gʷen- «жанчына» > ст.-ірл. ben, вал. benyw, але PIE *gʷʰn̥- «забіваць, параніць» > ст.-ірл. gonaid, валійск. gwanu.

Праіндаэўрапейскі *p быў страчаны ў пракельцкай пераўтварыўся напачатку ў *ɸ, пасьля чаго перайшоў у *h (што можна прасачыць на тапоніме Герцынія, у выпадку, калі ён мае кельцкую этымалёгію) і ўрэшце быў страчаны ў ініцыяльнай і інтэрвакальнай пазыцыях. Лёс *ɸ у іншых пазыцыях стаў іншым: так, сьцячэньні *ɸs, *ɸt перайшлі ў *xs, *xt адпаведна ў пракельцкі пэрыяд, PIE *sp- у старажытнаірляндзкай перайшло ў s (у сваю чаргу, празь леніцыю f-) і брыцкае f. Тэзіс аспрэчваецца паводле Схрэйвэра, які мяркуе, што між гэтым пераходам існаваў прамежкавы этап з існаваньнем *sɸ-, у якім *ɸ захоўвала статус незалежнае фанэмы да самага расаду праастраўной кельцкай мовы на гайдэльскія й брыцкія^[4]; паводле МакКона *sp- захаваўся ў пракельцкай мове і, сыходзячы з гэтага, пераходу *p > *ɸ перад *s не існавала^[5]. Падобным чынам праце закон Грыма ў германскіх мовах.

Пракельцкая	Старажытнаірляндзкая	Валійская
*laɸs- > *laxs- «бляск»	las-aid	llach-ar
*seɸtam > *sextam «сем»	secht	saith
*sɸeret- або *speret- «пятка»	seir	ffêr

У гальскай і брыцкіх мовах зычны *p узьнікнуў як новы рэфлекс праіндаэўрапейскай *kʷ (напрыклад, гальск. petuar[ios], валійск. pedwar, але ст.-ірл. *cethair і лац. quattuor «чатыры»). Сыходзячы з гэтага, шэраг лінгвістаў аспрэчвае клясыфікацыю кельцкіх моваў як падзел на астраўныя й кантынэнтальныя й прапаноўвае падзел кельцкіх моваў на Q-мовы (гайдэльскія, кельтыбэрскія) й P-мовы (брыцкія, амаль усе кантынэнтальныя). Аднак просты падзел паводле крытэру захаваньня *kʷ можа апынуцца неабгрунтаваным з прычыны таго, што гэты варыянт клясыфікацыі не адлюстроўвае сьведчаньні старажытных кантынэнтальных моваў, вялікая колькасьць нечаканых, але пасьлядоўных інавацыяў сьведчаць супраць падзелу на Q- і P-мовы (напрыклад, у гальскай мове, якая традыцыйна адносіцца да P-кельцкіх, зафіксаваныя лексэмы відавочнага Q-паходжаньня). Варта адзначыць, што аргумэнты, якія сьведчаць супраць падзелу на Q- ды P-мовы могуць зьяўляцца вынікам узаемных кантактаў між астраўнымі й кантынэнтальнымі мовамі або адлюстроўваць агульны субстратны ўплыў.

Q-кельцкія мовы могуць мець запазычваньні з тыповым /p/ на месцы *kʷ, пры гэтым у архаічнаірляндзкай мове пры працэсе запазычваньня з валійскае мовы апошняя выкарыстоўвалася празь нястачу /p/ у архаічнаірляндзкай:

• Лац. Patricius «Сьвяты Патрык» > валійск. > арх.-ірл. Qatrikias > ст.-ірл. Cothrige, сучасн. ірл. Padraig;
• Лац. presbyter «сьвятар, прэсьбітар» > ст.-валійск. premter, primter > арх.-ірл. qrimitir > ст.-ірл. cruimther.

Пазьней у гайдэльскіх мовах назіраўся працэс запазычваньня словаў з захаваньнем гэтай зычнай (напрыклад, лац. osculum pacis «пацалунак міру» > гэльск. póg «пацалунак»).

• Галосныя:

Рэканструяваны для пракельцкае мовы лад галосных шмат у чым супадае з рэканструяваным для праіндаэўрапейскае мовы (паводле Мэе). Прысутнічалі манафтонгі й дыфтонгі.

Манафтонгі:

	Пярэдняга шэрагу		Сярэдняга шэрагу		задняга шэрагу
	доўгія	кароткія	доўгія	кароткія	доўгія	кароткія
Верхняга ўздыму	/iː/	/i/			/uː/	/u/
Сярэдняга ўздыму	/eː/	/e/				/o/
Ніжняга ўздыму			/aː/	/a/

Дыфтонгі:

	-i	-u
e-	ei
a-	ai	au
o-	oi	ou

Марфалёгія

У мэтах аднаўленьня марфалягічнага ладу пракельцкае мовы выкарыстоўваюцца зьвесткі марфалягічных прыкметаў сучасных кельцкіх моваў, асабліва вымерлых кантынэнтальных моваў, якія нярэдка могуць паказваць большую архаічнасьць у параўнаньні з сучаснымі кельцкімі.

Назоўнік

У марфалягічнай структуры назоўнікаў і прыметнікаў рэканструяванае пракельцкае мовы не прасочваецца прыкметных адрозьненьняў у параўнаньні з праіндаэўрапейскай мовай. Як лічыцца, у пракельцкай мове назоўнік мог адрозьнівацца паводле трох радоў, трох лікаў і пяці-васьмі склонаў.

Існаваў мужчынскі, жаночы, ніякі рады; адзіночны, парны, множны лікі.

Колькасьць склонаў у пракельцкай мове зьяўляецца прадметам дыскусіяў^[6]. У той час як у старажытнаірляндзкай мове прадстаўлена пяць склонаў, адносна кантынэнтальных мяркуецца, што іх пісьмовыя помнікі адлюстроўваюць наяўнасьць васьмі склонаў: назоўнага, роднага, давальнага, вінавальнага, творнага, мясцовага, клічнага склонаў ды аблятыву.

Як мяркуецца, існавала прынамсі дзевяць тыпаў асноваў слова: *o-аснова, *ā-аснова, *i-аснова, *u-аснова, зубныя асновы, вэлярныя асновы, насавыя асновы, *r-аснова, *s-аснова. Для словаў кожнага тыпу асноваў быў характэрны ўласны тып скланеньня.

Узоры

*o-асновы: makʷos «сын», м.р. (ст.-ірл. mac ~ , валійск., брэт. mab). Склон Адз.л. П.л. Мн.л. Н.с. *makʷos *makʷou *makʷoi К.с. *makʷe *makʷou *makʷūs В.с. *makʷom *makʷou *makʷūs Р.с. *makʷī *makʷūs *makʷom Д.с. *makʷūi *makʷobom *makʷobos Аблятыў *makʷū *makʷobim *makʷobis Т.с. *makʷū *makʷobim *makʷūs М.с. *makʷei *makʷou *makʷobis dūnom «крэпасьць» (н.р.). Склон Адз.л. П.л. Мн.л. Н.с. *dūnom *dūnou *dūnā К.с. *dūnom *dūnou *dūnā В.с. *dūnom *dūnou *dūnā Р.с. *dūnī *dūnūs *dūnom Д.с. *dūnūi *dūnobom *dūnobos Аблятыў *dūnū *dūnobim *dūnobis Т.с. *dūnū *dūnobim *dūnūs М.с. *dūnei *dūnou *dūnobis *ā-асновы: ɸlāmā «рука» (ж.р.) (ст.-ірл. lám ~ валійск. llaw): Склон Адз.л. П.л. Мн.л. Н.с. *ɸlāmā *ɸlāmai *ɸlāmās К.с. *ɸlāmā *ɸlāmai *ɸlāmās В.с. *ɸlāmām *ɸlāmai *ɸlāmās Р.с. *ɸlāmās *ɸlāmajous *ɸlāmom Д.с. *ɸlāmāi *ɸlāmābom *ɸlāmābos Аблятыў *ɸlāmī *ɸlāmābim *ɸlāmābis Т.с. *ɸlāmī *ɸlāmābim *ɸlāmābis М.с. *ɸlāmāi *ɸlāmābim *ɸlāmābis kumbās «назва формы рэльефу» (м.р.) Склон Адз.л. П.л. Мн.л. Н.с. *kumbās *kumbai *kumbās К.с. *kumbā *kumbai *kumbās В.с. *kumbām *kumbai *kumbās Р.с. *kumbās *kumbajous *kumbom Д.с. *kumbāi *kumbābom *kumbābos Аблятыў *kumbī *kumbābim *kumbābis Т.с. *kumbī *kumbābim *kumbābis М.с. *kumbāi *kumbābim *kumbābis *i-асновы: sūlis «вока, сонца» (ж.р.) (валійск. haul ~ ст.-ірл. súil): Склон Адз.л. П.л. Мн.л. Н.с. *sūlis *sūlī *sūlīs К.с. *sūli *sūlī *sūlīs В.с. *sūlim *sūlī *sūlīs Р.с. *sūleis *sūljous *sūljom Д.с. *sūlei *sūlibom *sūlibos Аблятыў *sūlī *sūlibim *sūlibis Т.с. *sūlī *sūlibim *sūlibis М.с. *sūlī *sūlibim *sūlibis mori «мора» (н.р.) (гальск. Mori- ~ ст.-ірл. muir ~ валійск. môr): Склон Адз.л. П.л. Мн.л. Н.с. *mori *morī *morjā К.с. *mori *morī *morjā Т.с. *mori *morī *morjā Р.с. *moreis *morjous *morjom Д.с. *morei *moribom *moribos Аблятыў *morī *moribim *moribis Т.с. *morī *moribim *moribis М.с. *morī *moribim *moribis *u-асновы: bitus «сьвет» (м.р.) (гальск. Bitu- ~ ст.-ірл. bith ~ валійск. byd ~ брэт. bed): Склон Адз.л. П.л. Мн.л. Н.с. *bitus *bitou *bitowes К.с. *bitu *bitou *bitowes В.с. *bitum *bitou *bitūs Р.с. *bitous *bitowou *bitowom Д.с. *bitou *bitubom *bitubos Аблятыў *bitū *bitubim *bitubis Т.с. *bitū *bitubim *bitubis М.с. *bitū *bitubim *bitubis dānu «рачная даліна» (н.р.?): Склон Адз.л. П.л. Мн.л. Н.с. *dānu *dānou *dānwā К.с. *dānu *dānou *dānwā В.с. *dānu *dānou *dānwā Р.с. *dānous *dānowou *dānowom Д.с. *dānou *dānubom *dānubos Аблятыў *dānū *dānubim *dānubis Т.с. *dānū *dānubim *dānubis М.с. *dānū *dānubim *dānubis Вэлярныя й зубныя асновы: Перад *-s назоўнага склону адзіночнага ліку вэлярны зычны асыміляваўся да *-x (напрыклад, *rīg- «кароль» > *rīxs). Фінальны *-d перайшоў у *-t-: *druwid- «друід» > *druwits: *rīxs «кароль» (м.р.): Склон Адз.л. П.л. Мн.л. Н.с. *rīxs *rīge *rīges К.с. *rīxs *rīge *rīges В.с. *rīgam *rīge *rīgās Р.с. *rīgos *rīgou *rīgom Д.с. *rīgei *rīgobom *rīgobos Аблятыў *rīgī *rīgobim *rīgobis Т.с. *rīge *rīgobim *rīgobis М.с. *rīgi *rīgobim *rīgobis *druwits «друід» (м.р.): Склон Адз.л. П.л. Мн.л. Н.с. *druwits *druwide *druwides К.с. *druwits *druwide *druwides В.с. *druwidam *druwide *druwidās Р.с. *druwidos *druwidou *druwidom Д.с. *druwidei *druwidobom *druwidobos Аблятыў *druwidī *druwidobim *druwidobis Т.с. *druwide *druwidobim *druwidobis М.с. *druwidi *druwidobim *druwidobis *karnuxs (назва музычнага інструмэнту, м.р.?) Склон Адз.л. П.л. Мн.л. Н.с. *karnuxs *karnuke *karnukes К.с. *karnuxs *karnuke *karnukes В.с. *karnukam *karnuke *karnukās Р.с. *karnukos *karnukou *karnukom Д.с. *karnukei *karnukobom *karnukobos Аблятыў *karnukī *karnukobim *karnukobis Т.с. *karnuke *karnukobim *karnukobis М.с. *karnuki *karnukobim *karnukobis *dants «зуб» (м.р.) Склон Адз.л. П.л. Мн.л. Н.с. *dants *dante *dantes К.с. *dants *dante *dantes В.с. *dantam *dante *dantās Р.с. *dantos *dantou *dantom Д.с. *dantei *dantobom *dantobos Аблятыў *dantī *dantobim *dantobis Т.с. *dante *dantobim *dantobis М.с. *danti *dantobim *dantobis Насавыя асновы: Увогуле, насавыя асновы, што сканчваліся на *-on-, мелі канчатак *-ū ў назоўным склоне адзіночнага ліку: *abū «рака» (ж.р.) (валійск. afon, ст.-брэт. aven, шатл. abhainn): Склон Адз.л. П.л. Мн.л. Н.с. *abū *abone *abones К.с. *abū *abone *abones В.с. *abonam *abone *abonās Р.с. *abonos *abonou *abonom Д.с. *abonei *abonobom *abonobos Аблятыў *abonī *abonobim *abonobis Т.с. *abone *abonobim *abonobis М.с. *aboni *abonobim *abonobis *kangsmã «крок» (м.р.) Склон Адз.л. П.л. Мн.л. Н.с. *kangsmã *kangsmane *kangsmanes К.с. *kangsmã *kangsmane *kangsmanes В.с. *kangsmanam *kangsmane *kangsmanās Р.с. *kangsmanos *kangsmanou *kangsmanom Д.с. *kangsmanei *kangsmanobom *kangsmanobos Аблятыў *kangsmanī *kangsmanobim *kangsmanobis Т.с. *kangsmane *kangsmanobim *kangsmanobis М.с. *kangsmani *kangsmanobim *kangsmanobis *s-асновы: Як правіла, назоўнікі з *s-асновай сканчваліся на *-es-, маючы канчатак *-os у назоўным склоне адзіночнага ліку: *teges- «дом» > *tegos. *tegos (м.р.), шатл. teach/tigh. Склон Адз.л. П.л. Мн.л. Н.с. *tegos *tegese *tegeses К.с. *tegos *tegese *tegeses В.с. *tegesam *tegese *tegesās Р.с. *tegesos *tegesou *tegesom Д.с. *tegesei *tegesobom *tegesobos Аблятыў *tegesī *tegesobim *tegesobis Т.с. *tegese *tegesobim *tegesobis М.с. *tegesi *tegesobim *tegesobis *r-асновы: *r-асновы зьяўляліся параўнальна рэдкімі і ў аснозным датычылі тэрмінаў сваяцтва. Звычайна яны сканчваліся на *-ter-, маючы канчатак *-tīr у назоўным склоне й *-tr- ва ўсіх іншых склонах, апрача вінавальнага: *ɸater- «бацька» > *ɸatīr, *ɸatros. *ɸatīr (м.р.): Склон Адз.л. П.л. Мн.л. Н.с. *ɸatīr *ɸatere *ɸateres К.с. *ɸatīr *ɸatere *ɸateres В.с. *ɸateram *ɸatere *ɸaterās Р.с. *ɸatros *ɸatrou *ɸatrom Д.с. *ɸatrei *ɸatrebom *ɸatrebos Аблятыў *ɸatrī *ɸatrebim *ɸatrebis Т.с. *ɸatre *ɸatrebim *ɸatrebis М.с. *ɸatri *ɸatrebim *ɸatrebis *mātīr «маці» (ж.р.) Склон Адз.л. П.л. Мн.л. Н.с. *mātīr *mātere *māteres К.с. *mātīr *mātere *māteres В.с. *māteram *mātere *māterās Р.с. *mātros *mātrou *mātrom Д.с. *mātrei *mātrebom *mātrebos Аблятыў *mātrī *mātrebim *mātrebis Т.с. *mātre *mātrebim *mātrebis М.с. *mātri *mātrebim *mātrebis

Дзеяслоў

Параўнаньне парадыгмаў зьменаў дзеяслову ў старажытнаірляндзкай і гальскай мовах сьведчыць пра рознае разьвіцьцё дзеяслову ў кантынэнтальных і кельцкіх мовах. Імаверна, зьвесткі гальскай, кельтыбэрскай і астраўных кельцкіх моваў адлюстроўваюць наяўнасьць у пракельцкай мове трох ладоў:

• Абвесны (гальск. delgu «я лічу», tongu «я клянуся»);
• Загадны (кельтыбэр. usabituz, гальск. appisetu);
• Умоўны (гальск. buetid «ці можа ён быць», кельтыбэр. asekati).

Хутчэй за ўсё, пракельцкай мове была ўласьцівая наяўнасьць чатырох часоў, сьведчаньні пра што здабываюцца дзякуючы таксама зьвесткам вымерлых кельцкіх моваў.

• Цяперашні (гальск. uediíu-mi «я малюся», кельтыбэр. zizonti «яны сеюць»);
• Прэтэрыт (гальск. sioxti, лепант. KariTe);
• Імпэрфэкт (незакончаны; мажліва, кельтыбэр. kombalkez, atibion);
• Будучы (гальск. bissiet, ст.-ір. bieid «ён мае быць»).

Дзеяслоў мог утварацца шляхам даданьня суфіксаў да дзеяслоўнай асновы. Аснова магла быць тэматычнай (з галоснай, якая разьвілася ў выніку праіндаэўрапейскага абляўту) або атэматычнай (безь яе), склады ў аснове маглі быць закрытымі й адкрытымі.

Спражэньне дзеяслову можа быць прадэманстраванае на наступных прыкладах^[2][7][8].

Узоры

Скланеньне дзеяслову *bere/o- «несьці, цячы»: Асоба Цяп.час. Імп. Буд.час Мін.час. Акт.стан Мэдыяпасіў Акт.стан Мэдыяпасіў Акт.стан Мэдыяпасіў Акт.стан Мэдыяпасіў Абвесны 1 ас., адз.л. *berū(mi) *berūr *berennem *- *bibrām *bibrār *bertū *- 2 ас., адз.л. *beresi *beretrīs *berītū *- *bibrāsi *bibrātrīs *bertes *- 3 ас., адз.л. *bereti *beretor *bere(to) *beretei *bibrāti *bibrātor *bert *brito 1 ас., мн.л. *beromu(snīs) *berommor *beremmets *- *bibrāmes *bibrāmmor *bertomu *- 2 ас., мн.л. *berete *beredwe *beretes (ст.-ірл.) ~ *bere-swīs (брыцк.) *- *bibrāte *bibrādwe *bertete *- 3 ас., мн.л. *beronti *berontor *berentets *berentits (?) *bibrānt *bibrāntor *bertont *britūnts Умоўны лад 1 ас., адз.л. *berām *berār *berānnem *- *- *- *- *- 2 ас., адз.л. *berāsi *berātrīs *berātū *- *- *- *- *- 3 ас., адз.л. *berāti *berātor *berā(to) *- *- *- *- *- 1 ас., адз.л. *berāmes *berāmmor *berāmmets *- *- *- *- *- 2 ас., адз.л. *berāte *berādwe *berātes (ст.-ірл.) ~ *berā-swīs (брыцк.) *- *- *- *- *- 3 ас., адз.л. *berānti *berāntor *berāntets *- *- *- *- *- Загадны лад 1 ас., адз.л. *- *- *- *- *- *- *- *- 2 ас., адз.л. *berī! *beretrīs! *- *- *- *- *- *- 3 ас., адз.л. *beret! *beror! *- *- *- *- *- *- 1 ас., мн.л. *beromu! *berommor! *- *- *- *- *- *- 2 ас., мн.л. *beretīs! *beredwe! *- *- *- *- *- *- 3 ас., мн.л. *beront! *berontor! *- *- *- *- *- *- Аддзеяслоўны назоўнік Маркіраванасьць *berowon- *- *- *- *- *- *' *britu-s Дзеепрыметнік Маркіраванасьць *beront- *beromno- *- *beretejo- *- *- *bertjo- *brito- mārā- «павялічваць» Асоба Цяп.час Імп. Буд.час Мін.час Акт.стан Мэдыяпасіў Акт.стан Мэдыяпасіў Акт.стан Мэдыяпасіў Акт.стан Мэдыяпасіў Абвесны лад 1 ас., адз.л. *mārāmi *mārār *mārānnem *- *mārābjū *mārābjūr *mārātsū *- 2 ас., адз.л. *mārāsi *mārātrīs *mārātū *- *mārābisi *mārābitrīs *mārātssi *- 3 ас., адз.л. *mārāti *mārātor *mārā(to) *mārātei *mārābiti *mārābitor *mārātsti *- 1 ас., мн.л. *mārāmu(snīs) *mārāmmor *mārāmmets *- *mārābimmes *mārābimmor *mārātsomu *- 2 ас., мн.л. *mārāte *mārādwe *mārātes (OI) ~ *mārā-swīs (B) *- *mārābite *mārābidwe *mārātsete *- 3 ас., мн.л. *mārānti *mārāntor *mārāntets *mārāntits (?) *mārābint *mārābintor *mārātsont *mārātūnts (?) Умоўны лад 1 ас., адз.л. *mārām *māror *māronnem *- *- *- *- *- 2 ас., адз.л. *mārosi *mārotrīs *mārotū *- *- *- *- *- 3 ас., адз.л. *māroti *mārotor *māro(to) *- *- *- *- *- 1 ас., мн.л. *māromes *mārommor *mārommets *- *- *- *- *- 2 ас., мн.л. *mārote *mārodwe *mārotes (OI) ~ *māro-swīs (B) *- *- *- *- *- 3 ас., мн.л. *māronti *mārontor *mārontets *- *- *- *- *- Загадны лад 1 ас., адз.л. *- *- *- *- *- *- *- *- 2 ас., адз.л. *mārā! *mārātrīs! *- *- *- *- *- *- 3 ас., адз.л. *mārāt! *mārār! *- *- *- *- *- *- 1 ас., мн.л. *mārāmu! *mārāmmor! *- *- *- *- *- *- 2 ас., мн.л. *mārātīs! *mārādwe! *- *- *- *- *- *- 3 ас., мн.л. *mārānt! *mārāntor! *- *- *- *- *- *- Аддзеяслоўны назоўнік Немаркіраваны *mārāwon- *- *- *- *- *- *' *mārātu-s Дзеепрыметнік Немаркіраваны *mārānt- *mārāmno- *- *mārātejo- *- *- *mārātjo- *mārāto-

Гісторыя

Лічыцца, што пракельцкая мова працягвала сваё існаваньне прыкладна да ІХ ст. да н. э. Выкарыстоўваючы вылічальныя мэтады, у цяперашнія часы высоўваюцца гіпотэзы пра вылучэньне пракельцкае мовы каля 4100 гг. да н. э. і прыбыцьцё носьбітаў мовы на Брытанскія астравы каля 3200 гг. да н. э. (± 1,5 тыс. гг.)^[9], але падобныя даты не зьяўляюцца агульнапрынятымі.

Шэраг мовазнаўцаў высоўваюць гіпотэзы пра асаблівае збліжэньне італійскіх і кельцкіх моваў у рамках індаэўрапейскае сям’і, праз што пастулюецца пра адасабленьне з праіндаэўрапейскае мовы спачатку праіталійска-кельцкай мовы, зь якой ужо адбылося вылучэньне пракельцкай. Гіпотэза зазнае крытыку, паколькі агульныя рысы могуць тлумачыцца моўнымі кантактамі між носьбітамі моваў.

Крыніцы

1. Chadwick; Corcoran, Nora; J.X.W.P. The Celts. — Penguin Books, 1970. — С. 28-33.
2. Ranko, Matasović. Etymological Dictionary of Proto-Celtic. — Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series, 9. — Brill Academic Publishers, 2009. — ISBN 978-90-04-17336-1
3. Matásovic (2009: 6)
4. Schrijver 1995, p. 348
5. McCone 1996, pp. 44–45
6. Pedersen, Holger. Vergleichende Grammatik der keltischen Sprachen, 2. Band, Bedeutungslehre (Wortlehre). — Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1913. — ISBN 3-525-26119-5
7. MacBain, Alexander. An etymological dictionary of the Gaelic language. — Stirling: Eneas MacKay, 1911.
8. Ward, Alan. A Checklist of Proto-Celtic Lexical Items. — 1982. — С. 7-14.
9. Forster, Peter; Toth, Alfred. 100 // Toward a phylogenetic chronology of ancient Gaulish, Celtic, and Indo-European. — Proceedings of the National Academy of Sciences. — 2003. — С. 9079-9084.

Літаратура

• Cowgill, Warren. The origins of the Insular Celtic conjunct and absolute verbal endings / H. Rix. — Flexion und Wortbildung: Akten der V. Fachtagung der Indogermanischen Gesellschaft, Regensburg, 9.–14. September 19734. — Wiesbaden: Reichert, 1975.
• Evans, D. Simon. A Grammar of Middle Welsh. — Dublin: Dublin Institute for Advanced Studies, 1964.
• Forster, Peter; Toth, Alfred. 100 // Toward a phylogenetic chronology of ancient Gaulish, Celtic, and Indo-European. — Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. — 2003 Т. 15. — С. 9076-9084.
• Gray, Russell D.; Atkinson, Quintin D. 6965 // Language-tree divergence times support the Anatolian theory of Indo-European origin. — Nature. — 2003 Т. 625. — С. 435-439.
• Lane, George S. The Germano-Celtic Vocabulary. — Language, 1933. — С. 244-264.
• McCone, Kim. Towards a Relative Chronology of Ancient and Medieval Celtic Sound Change. — Maynooth: Department of Old and Middle Irish, St. Patrick's College, 1996. — ISBN 0-901519-40-5
• Pedersen, Holger. 2. Band, Bedeutungslehre (Wortlehre) // Vergleichende Grammatik der keltischen Sprachen. — Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1913. — ISBN 3-525-26119-5
• Schrijver, Peter. 45 // „The Celtic adverbs for 'against' and 'with' and the early apocope of *-i“. — Ériu. — 1994. — С. 151-189.
• Schrijver, Peter. Studies in British Celtic Historical Phonology. — Amsterdam: Rodopi, 1995. — ISBN 90-5183-820-4
• Thurneysen, Rudolf. A Grammar of Old Irish / Tr. D. A. Binchy, Osborn Bergin. — Dublin: Dublin Institute for Advanced Studies, 1946.
• Ranko, Matasović. 9 // Etymological Dictionary of Proto-Celtic. — Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series. — Brill Academic Publishers, 2009. — ISBN 978-90-04-17336-1

Вонкавыя спасылкі

• Пракельцкая мова ў ангельскім Вікіслоўніку (анг.)
• Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series (анг.)
• Proto-Celtic to English Wordlist (анг.)
• English to Proto-Celtic Wordlist (анг.)