Царква Сьвятых Барыса і Глеба (Горадня)

Царква Сьвятых Барыса і Глеба, таксама Калоская або Калажанская царква — помнік архітэктуры XII стагодзьдзя ў Горадні. Знаходзіцца ў прадмесьці Каложы, на высокім беразе Нёману, побач з Старым замкам. Пры пабудове была ў юрысдыкцыі Канстантынопальскага патрыярхату, цяпер — у валоданьні Маскоўскага патрыярхату. Дзее. Адзіны твор Гарадзенскай школы дойлідзтва, які захаваўся^[a]. Аб’ект Дзяржаўнага сьпісу гістарычна-культурных каштоўнасьцяў Беларусі.

Помнік сакральнай архітэктуры
Царква Сьвятых Барыса і Глеба
Барысаглебская царква
Краіна	Беларусь
Места	Горадня
Каардынаты	53°40′42″ пн. ш. 23°49′6″ у. д.
Канфэсія	праваслаўе
Эпархія	Гарадзенская і Ваўкавыская япархія[d]
Тып будынка	царква
Архітэктурны стыль	Гарадзенская архітэктурная школа
Аўтар праекту	Пётар Міланег
Першае згадваньне	1184
Статус	Дзяржаўны сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь і Аб’ект з папярэдняга сьпісу Сусьветнае спадчыны[d]
Стан	Ахоўная зона
Сайт	Афіцыйны сайт
Царква Сьвятых Барыса і Глеба на мапе Беларусі Царква Сьвятых Барыса і Глеба
Царква Сьвятых Барыса і Глеба на Вікісховішчы

Гарадзенская Барысаглебская царква мае ўнікальныя архітэктурныя асаблівасьці — гэта маёлікавая падлога, галасьнікі, каменныя ўстаўкі, узоры з керамічных плітак. Да 1915 году тут захоўваўся цудоўны абраз Маці Божай Калажанскай.

Гісторыя

Раньнія часы

У Іпацьеўскім летапісе пад 1183 годам паведамляецца: «Того же лѣ^т̑ Городенъ погорѣ всь . и цр҃кы каменаӕ. ѿ блистаниӕ молниѣ и шибениӕ грома»^[1]. Аднак няма пэўнасьці, ці вядзецца пра Горадню і канкрэтна пра Калоскую царкву. З прычыны асьвячэньня ў гонар духоўных заступнікаў Барыса і Глеба Ўсеваладавічаў, мяркуецца, што царкву заснавалі за часамі іх кіраваньня. Тым часам мураваную царкву збудавалі ў другой палове XII стагодзьдзя^[2] (заклалі ў пачатку 1180-х гадоў^[3]). Другая назва царквы — Калоская або Калажанская — паходзіць ад назвы прадмесьця Пскова Каложы, адкуль у 1405 годзе Вітаўт перасяліў жыхароў у Горадню^[4]. Паводле іншае вэрсіі, царква атрымала сваю назву ад славянскага слова Каложань, якое азначае месца, дзе б’юць шматлікія крыніцы, і якое шанавалася паганцамі^[5].

Вялікае Княства Літоўскае

Маці Божая Калажанская

Мяркуецца, што царква магла атрымаць пашкоджаньні пры аблогах і штурмах Горадні крыжакамі ў XIII — пачатку XIV ст., па чым яе аднавілі. У XV ст. пры царкве пачаў дзеяць манастыр(pl)^[6]. Каля 1500 году вялікі князь Аляксандар падараваў манастыру сад на беразе Нёмана. У пачатку XVI ст. будынак царквы рэканструявалі коштам Богуша Багавіцінавіча. У 1508 і 1538 гадох ахвяраваньні манастыру рабіў вялікі князь Жыгімонт Стары.

У канцы XVI ст. царква і манастыр прынялі Берасьцейскую унію. Зь сярэдзіны XVII ст. вядомасьць атрымаў цудоўны абраз Маці Божай Калажанскай. У 1720 годзе высокая вада на Нёмане прычынілася да падмываньня царкоўнага ўзгорку, ад чаго будынак царквы пахіліўся.

Пад уладай Расейска імпэрыі

Па трэцім падзеле Рэчы Паспалітай (1795 год), калі Горадня апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, царква працягвала дзеяць як уніяцкая. Аднак па гвалтоўнай ліквідацыі Грэцка-Каталіцкай (Уніяцкай) царквы ў 1839 годзе расейскія ўлады адабралі царкву разам з манастыром у Сьвятога Пасаду і перадалі ў валоданьне Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царквы).

У 1853—1859 гадох з прычыны зруху грунту абвалілася частка заходняй сьцяны і скляпеньняў царквы. У 1872—1873 гадох праводзілася рэканструкцыя будынка. Тады ж у апсыдзе стварылі капліцу Сьвятых Барыса і Глеба. У 1889 годзе абвалілася паўднёвая апсыда^[7]. У 1897 годзе бераг каля царквы ўмацавалі. У 1889—1911 гадох страчаныя мураваныя сьцены адбудавалі ў дрэве.

У другой палове XIX ст. царкву дасьледаваў Васіль Гразноў, у пачатку XX ст. — Пётар Пакрышкін.

Найноўшы час

За часамі міжваеннай Польскай Рэспублікі ў 1934—1939 гадох праводзілася паўторная рэстаўрацыя царквы. У 1935 годзе помнік дасьледаваў археоляг Юзэф Ядкоўскі.

Па Другой сусьветнай вайны савецкія ўлады зачынілі царкву, будынак якой перадалі Гарадзенскаму абласному гістарычнаму музэю. Тут стварылі экспазыцыю, прысьвечаную навуковаму атэізму і антырэлігійнай прапаґандзе. У 1979 годзе будынак царквы перадалі Рэспубліканскаму музэю атэізму і гісторыі рэлігіі. У 1946 годзе царкву дасьледаваў Іван Хозераў, у 1982 і 1983—1984 гадох — Алег Трусаў і Павал Рапапорт. У 1970 і 1985—1987 гадох на помніку праводзіліся кансэрвацыйныя і рамонтныя працы.

У 1991 годзе будынак царквы перадалі Беларускаму экзархату Маскоўскага патрыярхату, у ёй аднавіліся набажэнствы^[8]. У 1999 годзе Нацыянальны банк Беларусі адбіў манэту, прысьвечаную помніку архітэктуры. У 2004 годзе царкву ўнесьлі ў папярэдні сьпіс Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО ў катэгорыі «Культура»^[9].

У 2018 годзе замянілі драўляную сьцяну царквы, якая была ў аварыйным стане^[10]. У 2019 годзе ў царкве адкрылі частку фундамэнтаў з рэшткамі калёны, якія можна ўбачыць скрозь празрыстую шкляную падлогу^[11].

Архітэктура

Архітэктура царквы ня мае аналягаў сярод захаваных пабудоваў і нагадвае кампазыцыю больш раньняй Ніжняй царквы, вядомай з археалягічных дасьледаваньняў. Гэты факт дае магчымасьць выказаць здагадку пра існаваньне ў канцы XII стагодзьдзя ў Горадні адасобленай архітэктурнай школы, на якую часткова ўплываў раманскі стыль.

Царква — 3-апсыдны 6-слуповы крыжова-купальны храм. Падмурак складаецца з валуноў сярэдняй велічыні і заглыбляецца на 1,5 м. Захаваліся паўночная і частка заходняй сьцяны, тры апсыды і два заходнія падкупальныя слупы (дыямэтар каля 1,2 м). Даўжыня каля 21,5 м, шырыня 13,5 м. Таўшчыня сьценаў каля 1,2 м. Сьцены выкладаюцца з плінфы, у дэкаратыўных мэтах таксама выкарыстоўваецца цэгла. Фасады аздабляюцца лапаткамі прыступкавага профілю, устаўкамі з камянёў розных адценьняў з шліфаванай вонкавай паверхняй, рознакаляровымі паліванымі керамічнымі пліткамі. Сьцены ў верхняй частцы праразаюцца вузкімі аконнымі праёмамі з аркавымі перамычкамі^[12].

У час рэстаўрацыйных працаў 1985—1986 гадоў знайшлі фрагмэнты фрэсак на ўнутранай сьцяне і шматлікія графіці на сьценах. У 1984 годзе Васіль Гразноў выявіў у муроўцы галасьнікі, ён жа выказаў меркаваньне, што царква мела фрэскавую размалёўку. Падлога ад пачатку выкладалася з паліваных квадратных, трыкутных і фігурных плітак, у XVIII ст. — з мармуровых плітаў. У бакавой апсыдзе захаваўся фрагмэнт падлогі XII стагодзьдзя^[13].

Галерэя

Гістарычная графіка

• Старая графіка
• 
  М. Альшынскі, 1850 г.
• 
  1852 г.
• 
  Э. Глоўна, 1852 г.
• 
  Э. Глоўна, 1852 г.

• 
  М. Кулеша, 1852 г.
• 
  В. Гразноў, 1852 г.
• 
  В. Гразноў, 1853—1895 гг.
• 
  В. Гразноў, 1853—1895 гг.

• 
  В. Гразноў, 1853—1895 гг.
• 
  В. Гразноў, 1853—1895 гг.
• 
  1853—1895 гг.
• 
  1853—1895 гг.

• 
  1858 г.
• 
  К. Нарбут, 1860 г.
• 
  1863 г.
• 
  1864—1896 гг.

• 
  1864—1896 гг.
• 
  1866 г.
• 
  1866 г.
• 
  В. Гразноў, 1866 г.

• 
  В. Гразноў, 1866 г.
• 
  С. Кудраўцаў, 1866 г.
• 
  В. Гразноў, 1860-я гг.
• 
  Н. Орда, 1860-я гг.

• 
  Н. Орда, 1860-я гг.
• 
  Н. Орда, 1869 г.
• 
  Н. Орда, 4 красавіка 1869 г.
• 
  1872 г.

• 
  1873—1889 гг.
• 
  Паводле Н. Орды, 1875 г.
• 
  З. Глогер, 1878 г.
• 
  1883 г.

• 
  І. Суслаў, 1884 г.
• 
  1886 г.
• 
  М. Андрыёлі, 1887 г.
• 
  1888 г.

• 
  1890 г.
• 
  1890 г.
• 
  1894 г.
• 
  І. Гарнастаеў, XIX ст.

Гістарычныя здымкі

• Старыя здымкі
• 
  Я. Садоўскі, 1873—1878 гг.
• 
  Я. Садоўскі, 1873—1878 гг.
• 
  Я. Садоўскі, 1873—1882 гг.
• 
  Я. Садоўскі, 1873—1889 гг.

• 
  У. Загорскі, 1891—1909 гг.
• 
  У. Загорскі, 1891—1909 гг.
• 
  1896 г.
• 
  1897 г.

• 
  1897 г.
• 
  1897 г.
• 
  каля 1900 г.
• 
  1900—1904 гг.

• 
  1902 г.
• 
  1903 г.
• 
  1907 г.
• 
  1912 г.

Сучасныя здымкі

• Сучасны стан
• 
  З боку Старога замка
• 
  З паўночнага боку
• 
  З боку апсыдаў
• 
  Аздоба вокнаў

• 
  Фрагмэнт
• 
  Інтэр'ер
• 
  Алтарная частка
• 
  Помнік Давыду Гарадзенскаму

Заўвагі

1. Захавалася ня цалкам: скляпеньні і купал зьніклі даўно, паўднёвая і частка заходняй сьцяны абрынуліся ў раку праз апоўзень у 1853 годзе

Крыніцы

1. Іпацьеўскі летапіс
2. БЭ. — Мн.: 1997 Т. 5. С. 422.
3. Марціновіч А. Горадна, Горадзен, Гродна: нарысы. — Менск, 2008. С. 23.
4. Марціновіч А. Горадна, Горадзен, Гродна: нарысы. — Менск, 2008. С. 24.
5. Папко І. Каложа мяняе аблічча // Беларусь. № 1 (904), 2009. С. 34.
6. ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 500.
7. Архітэктура Беларусі. Энцыкл. — Менск, 1993. С. 166.
8. О храмах гродненского городского благочиния (рас.)
9. SS. Boris and Gleb (Kalozha) Church in the city of Hrodna (анг.)
10. Калоскай царкве ХІІ стагодзьдзя замянілі драўляную сьцяну. І гэта толькі першы этап рамонту, Радыё Свабода, 24 студзеня 2018 г.
11. У Каложы зьявілася акно ў падзямельле. Паглядзіце, як выглядае абноўленая царква. ФОТА, Радыё Свабода, 28 лютага 2019 г.
12. Архітэктура Беларусі. Энцыкл. — Менск, 1993. С. 167.
13. БЭ. — Мн.: 1997 Т. 5. С. 423.

Літаратура

• Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Менск: Беларус. энцыкл., 1993. — 620 с.: іл. ISBN 5-85700-078-5.
• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 5: Гальцы — Дагон. — 576 с. — ISBN 985-11-0090-0
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
• Марціновіч А. Горадна, Горадзен, Гродна: нарысы. — Менск: Маст. літ., 2008. — 112 с — (Твае гарады, Беларусь). ISBN 978-985-02-0921-4.
• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка горада Гродна. — Мн.: БелЭн, 1999. — 712 с. ISBN 985-11-0147-8.
• Кулагін А. Праваслаўныя храмы на Беларусі: Энцыкл. даведнік. — 2-е выд. — Менск: БелЭн, 2001. — 328 с.: іл. ISBN 985-11-0190-7.

Вонкавыя спасылкі

Аб’ект Дзяржаўнага сьпісу гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь, шыфр  410Г000004

• Царква Сьвятых Барыса і Глеба ў Горадні, Radzima.org
• Царква Сьвятых Барыса і Глеба ў Горадні (рас.), Globus.tut.by