Вяліж

Вялі́ж — места ў Расеі, на рацэ Дзьвіне. Адміністрацыйны цэнтар Вяліскага раёну Смаленскай вобласьці. Насельніцтва на 2016 год — 7068 чалавек. Знаходзіцца за 124 км ад Смаленску, за 70 км на поўнач ад чыгуначнай станцыі Рудня (лінія Віцебск — Смаленск). Аўтамабільныя дарогі на Віцебск, Невель, Смаленск. Рачная прыстань.

Вяліж лац. Vialiž
Меская ратуша на Рынку
Герб Вяліжу
Першыя згадкі:	1392
Магдэбурскае права:	20 сакавіка 1585
Краіна:	Расея
Суб’ект фэдэрацыі:	Смаленская вобласьць
Муніцыпальны раён:	Вяліскі
Плошча:	32 км²
Вышыня:	160 м н. у. м.
Насельніцтва (2016)
колькасьць:	7068 чал.
шчыльнасьць:	220,88 чал./км²
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+7 48132
Паштовы індэкс:	216290, 216291
Нумарны знак:	67
Геаграфічныя каардынаты:	55°36′0″ пн. ш. 31°12′0″ у. д.
Вяліж на мапе Расеі Вяліж
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
Афіцыйны сайт

Вяліж — магдэбурскае места гістарычнай Віцебшчыны, старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага, на этнічнай тэрыторыі беларусаў. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаліся меская ратуша, цэрквы Сьвятога Ільлі (віленскае барока), Узьвіжаньня Сьвятога Крыжа і Сьвятога Мікалая, касьцёлы Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і Спачыну Найсьвяцейшай Панны Марыі, помнікі архітэктуры XVIII ст., што пацярпелі ў апошнюю вайну і былі дашчэнту зьнішчаныя савецкімі ўладамі па яе заканчэньні.

Назва

На думку географа Аркадзя Смоліча, тапонім Вяліж^[1][2][3] утварыўся ад прыметніка «вялікі»^[4]. Існуе меркаваньне, што ў старажытнасьці рака Дзьвіна мела назву «Велья»^[5]. Увогуле, форма Вяліж лічыцца ўласьцівай беларускім тапонімам, утвораным ад назваў рэчак: Усяж, Бусяж, Тонеж ды іншыя^[6].

Гісторыя

Паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Маскоўскай дзяржавай

Герб, 1653 г.

Тэрыторыя сучаснага места (Вяліская воласьць) сьпярша ўваходзіла ў склад Смаленскага княства, пазьней — у склад ягонага ўдзелу — Таропецкага княства. Разам з апошнім у 1355 годзе гэтыя землі далучыліся да Вялікага Княства Літоўскага. Пад 1392 годам Вяліж упамінаецца ў Хроніцы Быхаўца, калі вялікі князь Вітаўт учыніў паход на Смаленск:

	Пойдзе князь вялікі Вітольд, сабраўся пад гарада Псковія: Вяліж, Красны горад…

Па няўдалай выправе Жыгімонта Старога згодна зь мірнай дамовай 1533 году Вяліж адышоў да Маскоўскага княства. У красавіку 1536 году маскоўскі гаспадар загадаў збудаваць на левым беразе Дзьвіны драўляны замак зь дзевяцьцю вежамі. Расейскія летапісцы падкрэсьлілі факт пабудовы наступнай фразай: «…а прежде в том месте Литовский город бывал». Нягледзячы на наяўнасьць больш раньняга ўспаміну пра Вяліж^[7], гэтая дата афіцыйна лічыцца ў Расеі годам заснаваньня сучаснага места.

За часамі Інфлянцкай вайны (1558—1583) у 1562 годзе Вялікае Княства Літоўскае імкнулася авалодаць Вяліскімі землямі, што ажыцьцявіў гетман вялікі Мікалай Радзівіл «Руды». Праз год места захапіла Маскоўская дзяржава, аднак 6 жніўня 1580 году яго адваявалі войскі канцлера Я. Замойскага — «чрэз падане дабравольнае»^[7]. Паводле Ям-Запольскага міру 1582 году, Вяліж адышоў да Вялікага Княства Літоўскага, дзе стаў цэнтрам староства Віцебскага ваяводзтва. 20 сакавіка 1585 году кароль і вялікі князь Стэфан Баторы надаў месту Магдэбурскае права і герб: «залаты крыж, над ім аголены меч, скіраваны лязом на ўсход, на блакітным шыхце эўрапейскага тыпу»^[8].

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Вяліжу і ваколіцаў ліцьвінамі: «литвин Велижского повету Яремка» (1607 год)^[9], «…приехали <…> из Велижа два литвина Кузька Федоров да Иванко Офромеев…»^[10], «…приехал на Велиж, стал на посаде, у литвина у Степанка»^[11] (абодва 1609 год), «литвин малой Стенка, Борисовской волости Велижского повета» (1609—1610 гады)^[12], «Велижского уезда <…> литвин Васка Шавра, меня излаял и назвал меня москалем» (1644 год)^[13]. Сьведчаньне самавызначэньня жыхароў Вяліжу як «літвы» зьмяшчае дакумэнт 1609 году: «приехали Велижские торговые люди… а сказывали: уже намъ, нашей Литве худо стало…»^[14].

З пачаткам вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) маскоўскія захопнікі намаўлялі вяліжцаў здацца на літасьць маскоўскага гаспадара ва ўмовах наступу ўсёй тэрыторыяй Вялікага Княства Літоўскага, аднак замак пратрымаўся да ліпеня 1655 году, калі яго ўзялі штурмам і спалілі. У выніку Андрусаўскага замірэньня 1667 году места трапіла пад уладу Маскоўскай дзяржавы. У 1678 годзе, наўзамен Кіева і ваколіцаў, Вяліж вярнулі Вялікаму Княству Літоўскаму. За маскоўскім гаспадаром Аляксеем Міхайлавічам, на званіцы тутэйшае Мікалаеўскае царквы вісеў пазялянелы ад часу звон. На ягоным версе меўся надпіс вялікімі літарамі: «Алексей Михаилович всея Великія и Малыя и Белая Руси Царь, Государь и Самодержец», а ўнізе дробнымі літарамі адзначалася: «А майстра зрабив Дёмка». Да таго ж, вяліжане менавалі яго «Дзёмкіным звонам», а не «Царскім» ці «Аляксееўскім»^[15]. 15 ліпеня 1697 году тутэйшы замак дашчэнту згарэў ад маланкі, па чым больш не аднаўляўся.

• Старая графіка Вяліжу
• 
  Панарама места, 1893 г.
• 
  Царква Сьвятога Мікалая
• 
  Касьцёл Сьвятых Пятра і Паўла
• 
  Духаўская царква-мураўёўка, 1878 г.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Герб, 1843 г.

Плян замка

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) Вяліж апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе ў 1804 годзе стаў цэнтрам павету Віцебскай губэрні. 21 верасьня 1781 году места атрымала новы расейскі герб з выявай Пагоні. На 1799 тут было 689 будынкаў, дзеялі 7 цэркваў (усе ў юрысдыкцыі Сьвятога Пасаду), зь якіх 3 мураваныя і 4 драўляныя, 2 мураваныя касьцёлы, працавалі 3 млыны, расейская народная вучэльня.

На 1860 год у Вяліжы было 1322 дамы, зь якіх толькі 17 мураваных; дзеялі 10 цэркваў, зь якіх 3 драўляныя, касьцёл, збудаваны ў 1754 годзе на сродкі Базыля Дашкевіча, сынагога і 2 юдэйскія малітоўныя дамы. У гэты час працавалі 4 школы, старэйшая зь якіх адкрылася ў 1830 годзе. У кастрычніку 1861 году ў Вяліжы здарыўся вялізны пажар, які зьнішчыў большую частку места. На 1891 год тут было 2033 драўляныя будынкі і 154 мураваныя, 67 прамысловых прадпрыемстваў, на якіх працавала 1279 працоўных. Існавала 4 прадмесьці — Усьвяцкае, Таропецкае, Віцебскае і Смаленскае. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, беларусы складалі 86% жыхароў Вяліскага павету^[16].

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Вяліж абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 9—18 лістапада 1918 году ў ваколіцах места прайшло масавае антыбальшавіцкае паўстаньне. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Вяліж увайшоў у склад Беларускай ССР, дзе стаў цэнтрам павету («падраёну») Віцебскага раёну^[17]. Аднак 16 студзеня Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1926 годзе беларускія бальшавікі прасілі вярнуць Вяліж БССР, аднак Масква не задаволіла гэтую просьбу^[18].

У Другую сусьветную вайну з 14 ліпеня 1941 да 20 верасьня 1943 году Вяліж знаходзіўся пад акупацыяй Трэцяга Райху.

• Места на старых здымках
• 
  Краявід з ратушы, 1936 г.
• 
  Камяніцы на Рынку,
  да 1918 г.
• 
  Касьцёл Спачыну Найсьвяцейшай Панны Марыі, 1914 г.
• 
  Набярэжная і касьцёл Спачыну, да 1918 г.
• 
  Ільлінская царква, 1941 г.
• 
  Ільлінская вуліца, 1902 г.
• 
  Узьвіжанская царква, 1941 г.
• 
  Духаўская царква-мураўёка, 1900 г.

Насельніцтва

Дэмаграфія

• XIX стагодзьдзе: 1860 год — 8504 чал., у тым ліку 157 каталікоў, 11 эвангелістаў, 2311 юдэяў^[19]; 1885 год — 16 372 чал. (8058 муж. і 8314 жан.), зь іх 10 244 праваслаўныя, 190 каталікоў, 7 пратэстантаў, 5931 юдэй^[19]; 1891 год — 18 367 чал., зь іх 11 173 праваслаўныя, 225 каталікоў, 6969 юдэяў^[19]; 1897 год — 12 193 чал. (5646 муж. і 6547 жан.), зь іх 5809 беларусаў (2754 муж. і 3055 жан.), 283 расейцы (152 муж і 131 жан.), 4 украінцы (2 муж. і 2 жан.), 49 латышоў (27 муж. і 22 жан.), 43 палякі (17 муж. і 26 жан.), 5984 жыдоў (2683 муж. і 3301 жан.) і інш.^[20]
• XX стагодзьдзе: 1931 год — 9,9 тыс. чал.; 1959 год — 7948 чал.; 1968 год — 9 тыс. чал.^[21]; 1970 год — 8478 чал.; 1979 год — 8909 чал.; 1989 год — 9146 чал.; 1992 год — 9,2 тыс. чал.^[22]; 1996 год — 9,3 тыс. чал.; 1998 год — 9,1 тыс. чал.
• XXI стагодзьдзе: 2002 год — 8343 чал.; 2003 год — 8,3 тыс. чал.; 2005 год — 8 тыс. чал.; 2006 год — 7,8 тыс. чал.; 2007 год — 7,6 тыс. чал.; 2008 год — 7,5 тыс. чал.; 2009 год — 7392 чал.; 2010 год — 7326 чал.^[23]; 2011 год — 7,6 тыс. чал.; 2012 год — 7456 чал.; 2013 год — 7266 чал.; 2014 год — 7188 чал.; 2015 год — 7078 чал.; 2016 год — 7068 чал.

Адукацыя

У Вяліжы працуюць 2 сярэднія агульнаадукацыйныя школы, 3 ўстановы дадатковай адукацыі — дом дзіцячай творчасьці, спартовая школа ды дзіцячая школа мастацтваў, 5 муніцыпальных дзіцячых садкоў і 1 праваслаўны, прафэсійная вучэльня.

Культура

Дзеюць гістарычна-краязнаўчы музэй, дом адпачынку, дзіцячая і дарослая бібліятэкі, 3 аўтаклюбы^[24].

Забудова

Плян

Рака Вяліжка і глыбокі яр з ручаём падзяляюць места на тры часткі. Паводле генэральнага пляну 1778 году Вяліж атрымаў прастакутную сетку вуліцаў, якая ўлічвала гістарычны плян. У першай палове XIX ст. цэнтар Вяліжу забудоўваўся мураванымі дамамі ў стылі позьняга клясыцызму: адміністрацыя места, гандлёвыя рады. У другой палове XIX — пачатку XX стагодзьдзя зьявіліся будынкі ў стылях эклектыкі і мадэрну. Шматлікія сакральныя будынкі Вяліжу былі пашкоджаныя ў апошнюю вайну і зьнішчаныя савецкімі ўладамі места па яе заканчэньні.

У адпаведнасьці з генэральным плянам 1983 году захаваная гістарычная левабярэжная частка места, у цэнтральнай частцы — парк з алеямі. Места разьвіваецца галоўным чынам на поўнач.

Вуліцы і пляцы

Афіцыйная назва	Гістарычная назва	Былыя назвы
1-ы Горкага завулак	Гарэлая вуліца
2-гі Горкага завулак	Траецкая вуліца
Акопная вуліца	Міхайлаўская вуліца
Валадарскага вуліца	1-я Смаленская вуліца (частка) 2-я Смаленская вуліца (частка) Смаленскі гасьцінец
Гарохава вуліца (з 1963 г.)	Гарохавая вуліца
Дзяржынскага плошча	Рынак пляц	Свабоды плошча
Камсамольская вуліца	Прачысьценскі завулак (частка) Узгорская вуліца (частка)
Камунальная вуліца	Чартарыйскі завулак
Крапоткіна вуліца	Духаўская вуліца	Ленінская вуліца
Красінец вуліца	Узьвіжанская вуліца	Чырвонаармейская вуліца (з 14.09.1977 г.)
Кузьняцова вуліца	Жыдоўская вуліца Нова-Слабадзкая вуліца
Курасава вуліца	Жгутоўская вуліца	Пашуціна вуліца
Лейтэнанта Шміта вуліца	Траецкая набярэжная (частка) Надзьвінская вуліца (частка) Набярэжная вуліца (частка)
Леніна вуліца (з 11.03.1953 г.)	Усмынскі гасьцінец Вялікалуцкая вуліца
Нахімсона вуліца	Слабадзкая вуліца
Невельская шаша	Касьцельна-Суярачная вуліца
Перамогі вуліца	Ганчарная вуліца	Будзённага вуліца
Рабочая вуліца	Міхайлаўская вуліца (частка) Пятроўская вуліца (частка) Бярозавая вуліца (частка)
Розы Люксэмбург вуліца	Прачысьценская вуліца (частка) Вучэльневая вуліца (частка)
Савецкая вуліца (з 16.11.1961 г.)	Касьцельная вуліца (частка) Ільлінская вуліца (частка) Пакроўская вуліца (частка) Мікольская вуліца (частка)	Інтэрнацыянальная вуліца Сталіна вуліца
Сака і Ванцэці вуліца	Чартарыйская набярэжная
Сьвярдлова вуліца	Віцебскі гасьцінец
Чапаева вуліца	Васільеўская вуліца
Чырвоных Зор завулак	Кавальскі завулак
Энгельса вуліца	Прыроўская вуліца
Яна Томпа вуліца	Меская Набярэжная вуліца (частка) Прыстанская Набярэжная вуліца (частка) Замкавая вуліца (частка)[25]

З урбананімічнай спадчыны Вяліжу да нашага часу гістарычныя назвы захавалі вуліцы Берагавая, Дзіцячая, Паркавая, 1-я і 2-я Садовыя і Таропецкая, завулкі Невельскі і Судзейскі.

Мясцовасьці

Гістарычныя мясцовасьці Вяліжу: Усьвяцкае, Таропецкае, Віцебскае і Смаленскае прадмесьці, а таксама Руская Слабада.

Эканоміка

Мэблевая фабрыка, ільнозавод, прадпрыемствы харчовай прамысловасьці.

Транспарт

Празь Вяліж праходзяць аўтамабільныя дарогі Р133 (Невель — Смаленск), Р131 (Вяліж — Сенькава) і Р112 (Вяліж — Віцебск).

Аўтобуснае злучэньне з Смаленскам, Віцебскам, Санкт-Пецярбургам. Найбліжэйшая чыгуначная станцыя Рудня (лінія Віцебск — Смаленск) знаходзіцца за 93 км. У 1945—2005 гадох у месьце і ваколіцах дзеяла Баранаўская вузкакалейная чыгунка, якая належала Вяліскаму леспрамгасу (ня мела выйсьця на магістральную чыгуначную сетку).

Да 1990-х гадоў існавала грузавое і пасажырскае суднаходзтва Дзьвіною.

Турыстычная інфармацыя

Ратуша пасярод Рынку, 1932 г.

Інфраструктура

У месьце дзее Вяліскі гістарычна-краязнаўчы музэй.

Славутасьці

• Забудова гістарычная (канец XIX — пачатак XX ст,; фрагмэнты)
• Царква Трох Сьвяціцеляў (1869; мураўёўка)

Страчаная спадчына

Рынак. Камяніцы і два касьцёлы, 1910 г.

• Замак (XVI ст.)
• Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (1799)
• Касьцёл Спачыну Найсьвяцейшай Панны Марыі (1761)
• Ратуша (XVIII ст.)
• Сынагога (XIX ст.)
• Царква Покрыва Багародзіцы (XVIII ст.; Сьвяты Пасад)
• Царква Сьвятога Духа (1823)
• Царква Сьвятога Ільлі Прарока (1781; Сьвяты Пасад)
• Царква Сьвятога Мікалая (1761; Сьвяты Пасад)
• Царква Сьвятога Міхала Арханёла (Сьвяты Пасад)
• Царква Сьвятой Тройцы (XVIII ст.)
• Царква Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа (1785—1790; Сьвяты Пасад)

Галерэя

• Краявіды Вяліжу
• 
  Краязнаўчы музэй
• 
  Даўняя камяніца
• 
  Мескія архіў і адміністрацыя
• 
  Цэнтральная вуліца
• 
  У цэнтры места
• 
  Пляц у цэнтры
• 
  Дзьвіна ў Вяліжы
• 
  Старая забудова

Асобы

• Андрэй Бембель (1905—1986) — беларускі савецкі скульптар
• Майсей Бераў (1909—2003) — беларускі кінаапэратар, кінадакумэнталіст
• Юрка Віцьбіч (1905—1975) — беларускі пісьменьнік, публіцыст, краязнавец і дзяяч эміграцыі ў ЗША
• Антон Дубіна (1885—1937) — беларускі савецкі дзяржаўны дзяяч
• Макс Пенсон (1893—1959) — фатограф

Крыніцы

1. Слоўнік беларускай мовы (клясычны правапіс) / Уклад. калектыў супрацоўнікаў выдавецтва «Наша Ніва». — Наша Ніва, 2001.
2. Вячорка В. Вяліж: мова і балцкі субстрат усходніх крэсаў, Радыё Свабода, 16 красавіка 2020 г.
3. Саўка З. Моўны мануал: Практычны даведнік для працаўнікоў тэлеканалу «Белсат». — Warszawa, 2008. С. 21.
4. Смоліч А. Географія Беларусі. — Вільня: Друкарня «Віленскага Выдавецтва» Б. А. Клецкіна, 1922. С. 300.
5. Карлюкевіч А. Знічкі Памежжа: Веліж(недаступная спасылка) // Голас Радзімы. № 9 (3177), 12 сакавіка 2010 г.
6. Географические названия мира: Топонимический словарь / Поспелов Е. М. — М: АСТ. 2001.
7. Грынявецкі В. Веліж // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 400.
8. Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 143.
9. Чтения в Императорском Обществе Истории и Древностей Российских при Московском Университете. Кн. 1. — М., 1912. С. 24.
10. Акты исторические, собранные и изданные Археографической коммиссией. Т. 2. — СПб., 1841. С. 218.
11. Акты исторические, собранные и изданные Археографической коммиссией. Т. 2. — СПб., 1841. С. 330.
12. Мальцев В. П. Записки о смерти «тюремных сидельцев» в смоленских тюрьмах в 1609—1610 гг. // Исторический архив. № 5, 1960.
13. Побойнин И. Торопецкая старина. — Москва, 1902. С. 291.
14. Акты исторические, собранные и изданные Археографической коммиссией. Т. 2. — СПб., 1841. С. 243.
15. Юрка Віцьбіч. Антыбальшавіцкія паўстаньні на Беларусі. — Нью-Ёрк, 1996. С. 27—28.
16. Перепись 1897 года. Велижский уезд, Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
17. 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. — Вільня, 2002.
18. Беларускія тэрыторыі ў 20-м стагодзьдзі: вернутае, Радыё Свабода, 8 сакавіка 2007 г.
19. Krzywicki J. Wieliż // Słownik geograficzny... T. XIII. — Warszawa, 1893. S. 329.
20. Перепись 1897 года. Велиж, Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
21. Большая советская энциклопедия, 3-е изд.: в 30 т. / Гл. ред. А.М. Прохоров. — М.: Сов. энциклопедия, 1969—1978.
22. Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. В. П. Шишков. — М.: НИ «Большая Российская энциклопедия», 1998. — 640 с.: ил. ISBN 5-85270-262-5.
23. Колькасьць насельніцтва Расейскай Федэрацыі станам на 1 студзеня 2010 году (рас.)
24. Агульныя зьвесткі пра Вяліж (рас.)
25. Волкович А. История названий улиц Велижа, Гісторыя Вяліжу (рас.)

Літаратура

• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
• Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XIII: Warmbrun — Worowo. — Warszawa, 1893.
• № 49. 1772 г. Инвентарь м. Велижа и Велижскаго староства. План м. Велижа (XVIII ст.). Велижская округа. // Историко-юридическіе материалы, извлеченные изъ Актовыхъ книгъ губерній Витебской и Могилевской, хранящихся въ центральномъ архиве въ Витебскѣ, и изданные подъ редакціею и. д. архиваріуса сего архива, Дм. Ив. Довгялло. : зборнік дакумэнтаў. — Витебскъ: Губернская Типо-Литографія, 1901. — Т. 29. — С. 298—473, 475.

Вонкавыя спасылкі

• Вяліж , Radzima.org
• Велиж в прошлом и настоящем (рас.)
• Виртуальный Велиж-Велиж помнит их имена (список и краткая биография уроженцев) (рас.)
• Бои за Велиж (рас.)
• Велижский историко-краеведческий музей (рас.)