Александрыя (Магілёўская вобласьць)

Александры́я^[1] — вёска ў Беларусі, на правым беразе Дняпра. Уваходзіць у склад Александрыйскага сельсавету Шклоўскага раёну Магілёўскай вобласьці. Насельніцтва на 2010 год — 524 чалавекі. Знаходзіцца за 12 км на поўнач ад Шклова, за 1 км ад чыгуначнай станцыі Копысь.

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Александрыя (неадназначнасьць).

Александрыя лац. Aleksandryja
Дата заснаваньня:	1695
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Магілёўская
Раён:	Шклоўскі
Сельсавет:	Александрыйскі
Насельніцтва:	524 чал. (2010)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 2239
СААТА:	7258804001
Нумарны знак:	6
Геаграфічныя каардынаты:	54°23′0″ пн. ш. 30°21′0″ у. д.
Александрыя на мапе Беларусі ± Александрыя Александрыя
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Александрыя — даўняе мястэчка гістарычнай Аршаншчыны (частка Віцебшчыны), разьмешчанае цераз раку насупраць даўняга места Копысі.

Назва

Тапонім Александры́я ўтварыўся ад імя заснавальніка паселішча — графа Аляксандра Хадкевіча^[2].

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Упершыню Александрыя ўпамінаецца ў XVII ст. як спадчыннае ўладаньне ў Шклоўскім графстве. У гэты час тут працавалі крамы, млын, карчма. Александрыя знаходзілася ў валоданьні Хадкевічаў і ўваходзіла ў склад Аршанскага павету Віцебскага ваяводзтва. Пад 1643 годам яна ўпамінаецца як мястэчка ў складзе Шклоўскай воласьці^{[lower-alpha 1]}, тут існавалі царква, 2 шпіталі, млын на рацэ Копысіцы, перавоз на Дняпры, крамы, некалькі бровараў.

У 1695 годзе Александрыя стала цэнтрам войтаўства ў складзе Шклоўскага графства, у гэты час тут быў 41 двор. На 1771 год у мястэчку быў 71 двор.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) Александрыя апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, у Копыскім павеце Магілёўскай губэрні. З 1775 году мястэчкам валодаў граф С. Зорыч. Паводле генэральнага межаваньня, у 1783—1784 гадох тут было 61 двор, праваслаўная царква, паштовы двор, млын. У 1800 годзе — 53 двары, 2 царквы, вадзяны млын; Дняпром хадзіў паром^{[lower-alpha 2]}.

Пад 1847 годам Александрыя значыцца як сяло ў складзе аднайменнага маёнтку. На 1886 год — 54 двары, 2 праваслаўныя царквы, 2 царкоўна-прыходзкія школы, юдэйскі малітоўны дом, 2 вадзяныя млыны, кузьня. З адкрыцьцём у 1902 годзе чыгуначнай лініі Віцебск — Ворша — Жлобін, якая прайшла за 1,5 км ад Александрыі, разьвіцьцё мястэчка паскорылася. На 1909 год — 99 двароў.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў лютым 1918 году Александрыю занялі войскі Нямецкай імпэрыі^[3].

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Александрыя абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яна ўвайшла ў склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У сакавіку 1924 году Александрыю вярнулі БССР, дзе яна стала цэнтрам сельсавету. На 1 студзеня 1925 году тут было 175 двароў, пачатковая школа, клюб з хатай-чытальняй. Статус паселішча панізілі да вёскі. На 1939 год — 147 двароў. У Другую сусьветную вайну зь ліпеня 1941 да чэрвеня 1944 году вёска знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.

На 1944 год у Александрыі быў 131 двор, на 1990 год — 178. У 2007 годзе вёска атрымала афіцыйны статус «аграгарадку».

• Мястэчка на старых здымках
• 
  Рынак, 1918 г.
• 
  Перавоз, 1918 г.
• 
  Копысь з боку Александрыі, 1918 г.
• 
  Чыгунка, 1941 г.

Насельніцтва

Дэмаграфія

• XVIII стагодзьдзе: 1771 год — 129 чал.; 1784 год — 378 чал., зь іх 188 муж. і 190 жан.
• XIX стагодзьдзе: 1886 год — 312 чал.^[4]; 1897 год — 613 чал.^[5]; 1900 год — 330 чал. (141 муж. і 189 жан.), зь іх 302 праваслаўныя, 28 юдэяў^[6]
• XX стагодзьдзе: 1909 год — 682 чал. у мястэчку Александрыі, зь іх паводле стану: духоўнага 10 чал., мяшчанаў 30, сялянаў 642; паводле веры: хрысьціянаў 652, юдэяў 30; таксама 13 чал. у маёнтку Александрыі; 1 студзеня 1925 году — 990 чал.; 1939 год — 1371 чал.^[7]; 1944 год — 860 чал.; 1990 год — 357 чал.^[8]; 1991 год — 347 чал.^[9]; 1995 год — 333 чал.^[10]; 1997 год — 344 чал.^[11]; 1999 год — 376 чал.
• XXI стагодзьдзе: 2007 год — 434 чал.^[12]; 2010 год — 524 чал.

Інфраструктура

У Александрыі працуюць сярэдняя школа, дашкольная ўстанова, клюб, бібліятэка.

Турыстычная інфармацыя

Страчаная спадчына

• Царква (XVIII ст.)

Заўвагі

1. Biblioteka Czartoryskich w Krakowie. Sygn. 9233, ark. 145.
2. Российский государственный архив древних актов. Ф. 1355, о. 1, д. 715 и 716.

Крыніцы

1. Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Магілёўская вобласць: нарматыўны даведнік / І. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. Лемцюговай. — Менск: Тэхналогія, 2007. — 406 с. ISBN 978-985-458-159-0. (djvu).
2. Старжынскі А. Разгорнем часаў шаты, або Чытаем Шклоўшчыну як кнігу // Культура. № 35 (801), 1—7 верасьня 2007 г.
3. Вялікі гістарычны атлас Беларусі. У 4 т. Т. 4. — Мінск, 2018. С. 19.
4. БЭ. — Мн.: 1996 Т. 1. С. 243.
5. Гарады і вёскі Беларусі. Энцыкл. Т. 7. Кн. 3. — Менск, 2009. С. 423.
6. Słownik geograficzny... T. XV, cz. 1. — Warszawa, 1900. S. 20.
7. Гарады і вёскі Беларусі. Энцыкл. Т. 7. Кн. 3. — Менск, 2009. С. 424.
8. Лук’янаў П. Александрыя // ЭГБ. — Мн.: 1993 Т. 1. С. 100.
9. Гарады і вёскі Беларусі. Энцыкл. Т. 7. Кн. 3. — Менск, 2009. С. 425.
10. БЭ. — Мн.: 1996 Т. 1. С. 242.
11. Гарады і вёскі Беларусі. Энцыкл. Т. 7. Кн. 3. — Менск, 2009. С. 425.
12. Гарады і вёскі Беларусі. Энцыкл. Т. 7. Кн. 3. — Менск, 2009. С. 422.

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1996. — Т. 1: А — Аршын. — 552 с. — ISBN 985-11-0036-6
• Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 7, кн. 3. Магілёўская вобласць / рэдкал.: Т.У. Бялова (дырэктар) [і інш.]. — Менск: БелЭн, 2009. — 544 с. ISBN 978-985-11-0452-5.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1993. — Т. 1: А — Беліца. — 494 с. — ISBN 5-85700-074-2
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XV, cz. 1: Abablewo — Januszowo. — Warszawa, 1900.