Наваельня

Навае́льня^[2] — мястэчка ў Беларусі, на сутоках Моўчадзі і Ятранкі. Уваходзіць у склад і зьяўляецца цэнтрам сельсавету Зьдзецельскага раёну Гарадзенскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 2640 чалавек^[1]. Знаходзіцца за 13 км на ўсход ад Зьдзецелу. Чыгуначная станцыя на лініі Баранавічы — Ліда.

Наваельня лац. Navajelnia
Чыгуначная станцыя
Першыя згадкі:	XVI стагодзьдзе
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Гарадзенская
Раён:	Зьдзецельскі
Сельсавет:	Новаяльнянскі
Насельніцтва:	2640 чал. (2018)[1]
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1563
Паштовы індэкс:	231470
СААТА:	4223831906
Нумарны знак:	4
Геаграфічныя каардынаты:	53°27′38″ пн. ш. 25°34′51″ у. д.
Наваельня на мапе Беларусі ± Наваельня Наваельня
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Наваельня — мястэчка гістарычнай Слонімшчыны (частка Наваградчыны). Да нашага часу тут захавалася мэмарыяльная калёна ў гонар Канстытуцыі 3 траўня, помнік гісторыі і архітэктуры XVIII ст.

Назва

Тапонім Ельня ўтварыўся ад прыродных асаблівасьцяў мясцовасьці (яловыя лясы).

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Першы пісьмовы ўпамін пра вёску пад назвай Ельня датуецца 1451 годам, калі вялікі князь Казімер перадаў яе канцлеру Міхалу Кезгайлу. У ХVI стагодзьдзі ўжо ўпамінаецца пад назвай Новая Ельня як мястэчка^[3] ў Слонімскім павеце Наваградзкага ваяводзтва.

Паводле інвэнтару ад 13 красавіка 1641 году, маёнтак Наваельня знаходзіўся ў валоданьні ваяводы наваградзкага Стэфана Тызэнгаўза. У XVII стагодзьдзі ў мястэчку збудавалі палац (не захаваўся). У канцы XVIII ст. тут паставілі калёну ў гонар Канстытуцыі 3 траўня.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Наваельня апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, у Наваградзкім павеце Менскай губэрні. У 1842 годзе паселішча зноў атрымала статус мястэчка. З пракладкай лініі Вільня — Лунінец (1884 год) у Наваельні адкрылася чыгуначная станцыя. На 1886 год у мястэчку было 11 дамоў^[4], 2 царквы, карчма.

За часамі Першай сусьветнай вайнй Наваельню занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

• Малюнкі часоў Першай сусьветнай вайны
• 
  Мэмарыяльная калёна, 10.05.1916 г.
• 
  Ятранка, 2.02.1916 г.
• 
  Ятранка, 20.01.1916 г.
• 
  Ятранка, 30.01.1916 г.

• 
  Станцыя, 1916 г.
• 
  8.12.1915 г.
• 
  22.01.1916 г.
• 
  24.01.1916 г.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Наваельня абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яна ўвайшла ў склад Беларускай ССР^[5]. 15 красавіка 1919 году згуртаваньне Польскага войска пад камандай маёра Леана Завістоўскага адбіла мястэчка з рук бальшавікоў^[6]. Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году Наваельня апынулася ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, у Дварэцкай гміне Слонімскага павету Наваградзкага ваяводзтва. На 1923 год у мястэчку было 56 двароў. У 1930-я гады збудавалі Новаельненскі чыгуначны вузел, зьвязаны з наступнымі местамі: Ліда, Баранавічы, Любча. Гэта была вузкакалейная чыгунка. Чыгуначны вузел дзеяў у складзе Польскае чыгункі (у другой палове 1940-х гадоў вузкакалейную чыгунку разабралі савецкія ўлады).

У 1939 годзе Наваельня ўвайшла ў БССР, дзе 12 лістапада 1940 году стала цэнтрам сельсавету ў Зьдзецельскім раёне. У Другую сусьветную вайну з чэрвеня 1941 да ліпеня 1944 году мястэчка знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху. 4 траўня 1945 году Наваельня атрымала афіцыйны статус гарадзкога пасёлку і з гэтага часу і да 8 студзеня 1954 году была цэнтрам Зьдзецельскага раёну. У 1962—1965 гадох мястэчка ўваходзіла ў склад Наваградзкага раёну.

• Мястэчка на старых здымках
• 
  Царква-мураўёўка, каля 1900 г.
• 
  Сядзіба, 1915—18 гг.
• 
  Вуліца, 1916 г.
• 
  Вуліца, 1917 г.

• 
  Станцыя, 1916 г.
• 
  Станцыя, 1938 г.
• 
  Касьцёл, 1936 г.
• 
  Вуліца, да 1939 г.

Насельніцтва

Дэмаграфія

• XIX стагодзьдзе: 1886 год — 99 чал.
• XX стагодзьдзе: 1905 год — 285 чал.; 1923 год — 373 чал.; 1998 год — 4,3 тыс. чал.^[7]; 2000 год — 3,5 тыс. чал.^[8]
• XXI стагодзьдзе: 2006 год — 3,4 тыс. чал.^[9]; 2008 год — 3,3 тыс. чал.; 2009 год — 3041 чал.^[10] (перапіс); 2016 год — 2700 чал.^[11]; 2017 год — 2678 чал.^[12]; 2018 год — 2640 чал.^[1]

Інфраструктура

У Наваельні працуюць сярэдняя школа, дашкольная ўстанова, лякарня, 2 бібліятэкі, дом культуры. Дзее дзяржаўная ўстанова «Рэспубліканская сухотная лякарня „Наваельня“».

Забудова

Вуліцы і пляцы

У тэлефонным даведніку 1939 году ўпамінаюцца Ўланская і Шашэйная вуліцы^[13].

Эканоміка

Прадпрыемствы харчовай прамысловасьці.

Турыстычная інфармацыя

Царква Раства Багародзіцы

Славутасьці

• Касьцёл Найсьвяцейшага Сэрца Езуса (1936)
• Мэмарыяльная калёна
• Царква Раства Багародзіцы (1876—1879; мураўёўка)
• Чыгуначная станцыя (1-я палова ХХ ст.)

Страчаная спадчына

• Палац (XVII ст.)

Асобы

• Міхаіл Нікіфараў (нар. 1956) — біёляг, эколяг, акадэмік НАН Беларусі

Крыніцы

1. Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
2. Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Гродзенская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2004. — 469 с. ISBN 985-458-098-9. (pdf) С. 187.
3. Харошка Н. Жыццёвы выбар — гісторыя // «Перамога», 20 сакавіка 2017 г.
4. Słownik geograficzny... T. XV, cz. 2. — Warszawa, 1902. S. 391.
5. 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.
6. Wyszczelski L. Wojna polsko-rosyjska 1919—1920. Wyd. 1. — Warszawa: Bellona, 2010. S. 52—53.
7. Новікава Г. Наваельня // ЭГБ. — Мн.: 1999 Т. 5. С. 264.
8. БЭ. — Мн.: 2000 Т. 11. С. 99.
9. Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.
10. Перепись населения — 2009. Гродненская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
11. Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
12. Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
13. Spis Abonentów Sieci Telefonicznej Okręgu Dyrekcji Poczt i Telegrafów w Wilnie na 1939 r. — Wilno, 1939. S. 41.

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2000. — Т. 11: Мугір — Паліклініка. — 560 с. — ISBN 985-11-0188-5
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 5: М — Пуд. — 592 с. — ISBN 985-11-0141-9
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XV, cz. 2: Januszpol — Wola Justowska. — Warszawa, 1902. S.

Вонкавыя спасылкі

• Наваельня, Radzima.org