From Wikipedia, the free encyclopedia
De baskische Sproch, baskisch Euskara (aa: euskera, eskuara, üskara) – wead im Baskenland (Euskal Herria), in da spanisch-franzesischn Grenzregion on da Atlantikküstn, vo eppa 700.000 Menschn gredd, davo iwa 500.000 in Spanien. De Zoi vo de Leit, wo des aussahoib vom ogstammtn Sprochgebiet ren, is ned uneaheblich, vor oim in Eiropa und in Amerika. Wann ma de zwoasprachign Leit midzeid, kimmt ma auf ziaka 1.240.000 Leit, de wo Baskisch kinan.
Der Artikl is im Dialekt Obaboarisch gschriem worn. |
Des Baskische is nochm iwawiegendn Urtei vo da einschlegign Forschung mit koana andan bekonntn Sproch genetisch vawandd. Se is oiso a sognennte isoliate Sproch, wearend olle andan heitign Sprochn vo Eiropa entweda zu de indogermanischen, de afroasiatischn, de uralischen oda de Turksprochn ghean.
De Bezeichnung Basken stammt vom Lateinischen vascones, a Nama, wo urspringli fia kejtiberische Gruppm gnutzt worn is, obwoira etymologisch mit da Wuazl eusk- in Zammahang steht. De Eignbezeichnung vo de Basken is Euskaldunak, obgloadd vom Sprochnama Euskara (des hoasst oiso sovui wia ‚Baskischsprecha‘).
Des Baskische is heit de oanzige nedindogermanische Sproch vom westlichn Eiropa und de oanzige isoliate Sproch vom gsamtn eiropejischn Kontinent. Scho daduach nimmts a affollende Sondaroin ei. Baskisch hod si im westlichn Pyreneengebiet vo Spanien (in de Autonomen Gmoaschoftn Baskenland und Navarra) vo Frankreich iwa Joartausende gegn vaschiedane indogermanische Sprochn behapdd, drunta s Kejtische, s Lateinische und de heitign romanischn Sprochn. Es is sicha ned foisch oznehma, dass des Baskische da letzte iwalebende Vatreta vo da oideiropejischn Sprochgschicht is, wo vorm Vordringa vom Indogermanischn in weitn Tein vo Westeiropa vabroadd wor. Ob des Oidbaskisch oda Vaskonisch in Eiropa a vorindogermanische Gmoasproch wor, is umstrittn. Es scheint owa sicha z sein, dass vaschiedane vorindogermanische Sprochn gebm hod, wo nua zum Tei mitm Vorlaifa vom heitign Baskischn vawandd worn.
Ois a friahe Form vom Baskischn ko des Akquitanische (in Sidfrankreich) gejtn, wo owa nua in eppa 500 Persona- und Gettanama af lateinisch gschriebanen Grob- und Weihinschriftn iwaliefat is. Sowoi de Nama ois a de minimal identifiziaborn morphologischn Partikln zoagn a Vawanddschoft mitm heitign Baskischn (z. B. aquitanisch nesca „Wossanymphe“, bask. neska „Diandl“; aquit. cison „Mo“, bask. gizon „Mensch, Mo“; -en(n) aquit. und bask. Genitivendung).
Des Baskische wead heit vo 700.000 Menschn vor oim in Nordostspanien und Sidwestfrankreich gredd. Zuvalessige Zoin fias Baskische aussahoib vom Basknland liegn ned vor, owa eppa 90.000 deafatn de Sproch in ondan Tein vo Eiropa und Amerika redn oda wenigstn vasteh, so dass de Gsamtzoi auf fost 800.000 gschetzt wean ko. EUROSTAT, des statistische Joarbuach vo da EU, gibt 1999 fia Spanien o, daß vo 690.000 gredd werd, fia Frankreich rechnet des Instituto Cultural Vasco 1997 das 56.000 Lait iwa 15 Joar Baskisch ren.)
Fost olle Lait wo Baskischn ren san zwoasprochig und beheaschn zuasetzlich de Nationalsproch vo eanare jeweilign Lenda. Im spanischen Baskenland (des san de Provinzen Guipúzcoa, Vizcaya und Álava) hod des Baskische seit 1978 an Status vo ana regionalen Amtssproch, in Navarra is s seit 1986 kooffizieje Amtssproch in de iwawiegend baskischsproching Gmoana. De franzesische Sprochpolitik losst ned amoi a offizieje Zejlung vo de Lait, de wo Baskisch ren, zua. Baskische Vabende gengan teiweis vo hehan Zoin aus – bis zu zwoa Milliona –, dabei werd oba ned zwischn Lait, de wo's akitv und guad sprechan und Lait de wo's passiv kinnan untaschieden. In Spanien drogn heit eppa 4,5 Mio. Menschn an baskischn Nachnama.
Des Sprochgebiet liegt im Sidosten vom Goif vo Biskaya mit Bilbao in Spanien bis Bayonne in Frankreich. Es hod heit a Ost-West-Ausdehnung vo iwa 150 km, a Nord-Sid-Ausdehnung vo wenga wia 100 km und umfosst a Flechn vo eppa 10.000 km². In Spanien san des de Provinzn Guipúzcoa, Tei vo Vizcaya und Navarra, und da Nordtei vo Álava. De Baskn konzentrian si vor oim in de hochindustrialisiatn Regiona voam Gebiet. De hextn Bevejkarungsotei ham se owa in lendlichn Gebiagstoilan. Zoireiche Leit de wo Baskischn ren lebm aa in de Grosstedd aussahoib vom gschlossenen baskischn Sprochraum, bsondas in de Provinzhaptstedd Vitoria-Gasteiz und Pamplona sowia in Madrid.
In Frankreich wead Baskisch vor oim im westlichn Tei vom Department Pyrénées-Atlantiques mitn ehemolign Provinzn Labourd, Basse-Navarre und Soule gredd. Aussahoib vom Baskenland gibts aa in de USA, de lateinamerikanischn Lenda, Australien, de Philippinen und in andan Tein vo Eiropa a gressane Onzoi vo Lait de wo Baskisch ren.
Am Ofang vo unsara Zeitrechnung is s Baskische nochweislich neadlich und sidlich vo de Pyrenäen und in weitn Tein vo Nordspanien gredd worn. Nach da remischn Herrschaft hod si des Sprochgebiet weida noch Sidwestn bis in de Provinz Rioja Alta ausdehnt. De estlichstn baskischen Dialekte (Aquitanisch) san friah vo de romanischn Sprochn vadrängt worn. Im Middloida hod si des ländliche schriftlose Baskische nur schwaa gegn de aufstrebendn romanischn Schrift- und Kuituasprochn (z. B. Navarrisch und Okzitanisch) behaptn kena. Im Sidn hods Baskische seitm 10. Joarhundat gegn des weida vordringende Spanische, hod owa heit eppa an sejm geographischen Umfang wia im 16. Joahundat, obwois in de letztn zwoa Joarhundatn in de industriejn Kerngebietn, owa aa in de Randzonen vom Baskenland an hortn Iwalebmskampf fian hod miassn.
De Sprochwissenschaft unterscheidd in da Regl siebm Haptdialekt vom Baskischen:
De Dialektuntaschied san ned so gross. Am steakstn weicht da estlichste franzesische Dialekt, da Dialekt vo Zuberoa (Suletinisch) ab.
Ausm zentraln Dialekt vo Gipuzkoa und af da Basis vo friahan Standardisiarungsprojektn hod de Baskische Akademie unta da Leitung vo Koldo Mitxelena (Luís Michelena) seit 1968 an Sproch- und Schriftstandard gschoffa Euskara Batua (Einigs Baskisch). Seit 1980 san mea wia 80 % vo oin baskischn Publikationen – immerhin eppa 5000 Titl – in da standardisiatn Sproch gschriem worn. Da Standard setzt si aa langsam ois gsprochene Hochsproch duach.
De Etabliarung vo Schrift - und Sprochstandards (Euskara Batua, ‚einigs Baskisch‘) und de Demokratisiarung vo Spanien seit 1975 und bsundas de Vafossung vo 1978, wo am Baskischn an Status vo ana regionaln Amtssproch nebman Spanischn in de Provinzen Vizcaya, Guipúzcoa, Álava und Tein vo Navarra gebm hod, san optimale Voraussetzunga fia de Stabilisiarung und weidane Entwicklung vom Baskischn in Spanien. Dazua kimmt de feste Vawuazlung vom Baskischn in da baskischn Bevejkarung und a auspregts ethnisches und sprochlichs Bewusstsein. Des gibt am Baskischn a guade Zukumftsperspektivn, obwois vo weniga wia 1 Million Lait aktiv gredd werd.
Es gibt bislang koan Nochweis iba de Vawanddschaft vom Baskischn mit andan Sprochn. Baskisch is deshoib nochm Stand vo da wissnschaftlichn Forschung a isoliate Sproch. Trotzdem gibts imma wieda Hypothesn iwa megliche Vawanddschaftn. R.P.G. Rijk (1992) beschreibt des Forschungseagebnis lapidar: „Trotz all der Tinte, de auf seine genetische Verwandtschaft in den letzten hundert Joarn verwendet wurde, ist de Sache immer noch unklar.“
De wichtigstn Vawanddschafts-Hypothesn san:
Des Baskische untascheidd si grammatikalisch total vo de heit benochbortn romanischn und oin indogermanischn Sprochn: es hod a Suffix-Deklination (wia agglutiniarende Sprochn, z. B. de uralischn und turkischn Sprochn, koa grammatischs Gschlecht und a aissast formenreichs und kompliziats Verbalsystem.
Des Vokalsystem is dreistufig und unterscheidd koane Vokalquantitetn; de Vokale san /a, e, i, o, u/. De Konsonantn san in da foigenden Tabejn dorgstejt.
De Konsonantn vom Baskischn
De Laute san in da IPA-Form ogem, in Klamman dahinta in da baskischn Orthographie, fois de vo da IPA-Form obweicha. S Orthographische x entspricht eppa an boarischn sch. De Aussproch vom orthographischn j [x] is eppa wias boarische ch, schwankt owa zwischen ch und dsch; de Doppekonsonantn [tt], [dd] und [ll] wean palatal ausgsprocha, oiso eppba wia tj, dj bzw. lj. Eiklammate Phoneme ham koan voistendign Phonemstatus, so kimmt /f/ nua in Lehnweatan vor, /c, ɟ/ is af an speziejn Kontext (Koseform) bschrenkt und /ɲ/ ko fost imma ois Kontextvariantn vo /n/ bschriebm wean. Aa wenn /h/ vo vui Lait on da Obaflechn ned artikuliat werd, handltsa si systematisch gseng um a Phonem vom Baskischn.
Da Unterschied zwischn ts und tz is phonemisch, wia des Beispuipoar
zoagt.
De Aussproch vo de stimmlosn Plosive is steaka aspiriat wia in de romanischn Sprochn.
Drs Baskische is a Ergativsproch, des hoasst, es gibt fias Subjekt vo am transitivn Verbum an speziejn Foi, an Ergativ, wearend fias Subjekt vo am intransitivn Verbum da Absolutiv vawendd wead. Dea Absolutiv deant aa zua sejm Zeit ois direkts (Akkusativ-) Objekt vo transitivn Verbn. Da Ergativ wead im Baskischen duachs Suffix /-(e)k/ kennzeichnet, da Absolutiv bleibt unmarkiat, ea stejt de Grundform vom Nomen dor.
Beispui:
Des Nomen hod a numerusfreie Grundform (Transnumeral), a Singular-Form und a Plural-Form. Im Absolutiv hoassts so:
Numerus | Form | Iwasetzung |
---|---|---|
Absolutiv Transnumeral | katu | Kotz (dt. Katze) |
Absolutiv Singular | katu-a | de Kotz |
Absolutiv Plural | katu-ak | de Kotzn |
De numerusfreie Grundform (Transnumeral) wead ob und zua ois indefinit bezeichnet. Es handlt si owa ned um a spezifisch indefinite Form, sondan um a Abstraktion vom Numerus. so is de Bezeichnung definit fia de ned-transnumeralen Formen ned ganz korrekt, obwois sea vabroadd is. Mange Sprochwissnschoftla redn deshoib aa vo individualisiat. Da Beispuisotz: Garfield katua da. ‚Garfield is a Kotz.‘ zoagt kloar, dass sa si ned um a Definitheitszeichen handlt.
S Baskische buidd an Kasus vo am Nomen duach Ofiagn vo Suffixn, wo owa ned unmiddlboar aufs Nomen foign miassn, sondan imma ons letzte Element vo oana Nominalgruppn ogfiagt wean. De Suffixe vo da Deklination san in reina Form bei de Eignnama und transnumeraln Form dahoidn. De Singularsuffixe wean duach Ofign vom Marka /-a(-)/ buidd, de Plurale moast duach Wegfoi vo da Suffixeileitung /-r-/. A Genus (grammatischs Gschlecht) kennt des Baskische ned. De foigende Tabejn gibt a Iwasicht iwa de reglmeesige Deklination im Baskischn.
De Casus und eanare Suffixe:
Kasus | Inanimat | Animat | Bedeitung | ||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Transnumeral | Singular |
Plural |
Transnumeral | Singular |
Plural | ||
Absolutiv | - | -a | -ak | wie Inanimat | (schaug obn) | ||
Ergativ | -([r]e)k | -ak | -ek | (schaug obn) | |||
Dativ | -(r)i | -ari | -ei | fia | |||
Genitiv | -(r)en | -aren | -en | possessiver Genitiv | |||
Benefaktiv | -(r)rentzat | -arentzat | -entzat | zugunstn vo | |||
Komitativ | -(r)ekin | -arekin | -ekin | zamma mit | |||
Motivativ | -([r]e)ngatik | -a(ren)gatik | -engatik | zweng | |||
Instrumental | -(e)z, -(e)taz | -az | -ez | mittls | |||
Inessiv | -([r]e)tan -([r]e)n (bei Eigennama) | -(e)an | -etan | -(r)engan -([r]en)gan (bei Eigennama) | -a(ren)gan | -engan | in / bei |
Allativ | -(e)tara -([r]e)ra (bei Eigennama) | -(e)ra | -etara | -(r)engana -([r]en)gana (bei Eigennamen) | -a(ren)gana | -engana | nach / zu |
Ablativ | -(e)tatik -([r]e)tik (bei Eigennama) | -(e)tik | -etatik | -(r)engandik -([r]en)gandik (bei Eigennama) | -a(ren)gandik | -engandik | vo / durch |
Direktiv | -([e]ta)rantz -([r]e)rantz (bei Eigennama) | -(e)rantz | -etarantz | -([r]en)ganantz | -a(ren)ganantz | -enganantz | in Richtung |
Terminativ | -([e]ta)taraino -([r]e)raino (bei Eigennama) | -(e)raino | -etaraino | -(r)enganeino -([r]en)ganeino (bei Eigennama) | -a(ren)ganeino | -enganeino | bis zu |
Separativ | -(e)tako -([r]e)ko (bei Eigennama) | -(e)ko | -etako | - | vo / her | ||
Prolativ | -tzat | - | - | -tzat | - | - | hoitn fia / osegn ois |
Partitiv | -(r)ik | - | - | -(r)ik | - | - | irgendoa / koa |
De Deklination vo Nomina, wo af an Konsonantn endn, untascheidd si nuara weng: des suffixeileitende /-r/ entfoit bei de transnumeraln Formen, vor a poar Suffixn wead a /-e-/ eigfigt.
De Deklination vo de Personalpronomina werd nachm sejm Schmema gmocht:
Kasus | i | du | ea/se | mia | Se | ia | se (Plural) |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Absolutiv | ni | hi | hura | gu | zu | zuek | haiek |
Ergativ | nik | hik | hark | guk | zuk | zuek | haiek |
Dativ | niri | hiri | hari | guri | zuri | zuei | haiei |
Genitiv | nire | hire | haren | gure | zure | zuen | haien |
Benefaktiv | niretzat | hiretzat | harentzat | guretzat | zuretzat | zuentzat | haientzat |
Komitativ | nirekin | hirekin | harekin | gurekin | zurekin | zuekin | haiekin |
Instrumental | nitaz | hitaz | hartaz | gutaz | zutaz | zuetaz | haietaz |
Baskisch | Boarisch |
---|---|
asto txuri bat | a weissa (txuri) Esl (asto) |
katu beltz batengatik | zweng oana schwoazn (beltz) Kotz (katu) |
etxe ederra | des scheene (eder) Haus (etxe) |
gure ahuntz politak | unsre (gure) scheen (polit) Goass (ahuntz) |
zahagi berrietan | in de neien (berri) (Wein-)Schlaich (zahagi) |
Des Baskische vawendd a Vigesimalsystem (Zwanzga-System), z. B. 40 = 2 x 20, 60 = 3 x 20, 80 = 4 x 20, 90 = 4 x 20 + 10. Restln voam System gibts aa im Franzesischn und Bretonischn.
1 | bat | 11 | hamaika | 10 | hamar |
2 | bi | 12 | hamabi | 20 | hogei |
3 | hiru | 13 | hamahiru | 30 | hogeita hamar |
4 | lau | 14 | hamalau | 40 | berrogei |
5 | bost | 15 | hamabost | 50 | berrogeita hamar |
6 | sei | 16 | hamasei | 60 | hirurogei |
7 | zazpi | 17 | hamazazpi | 70 | hirurogeita hamar |
8 | zortzi | 18 | hemezortzi | 80 | laurogei |
9 | bederatzi | 19 | hemeretzi | 90 | laurogeita hamar |
10 | hamar | 20 | hogei | 100 | ehun |
De Flexion vom Nomen is im Baskischn grad iwasichtili im Vahejtnis zua kompliziatn Verbalmorphologie. Grammatika ham im 18. Joarhundat ned wenga ois 30.952 Formen vo am onazign Verb zejd. De Uasoch liegt do drin, dass de Formen vom finiten Verb im Baskischn ned nua an Bezug af de jeweilige Person vom handlndn Subjekt ham (des is in indogermanischn Sprochn da Normalfoi: du liab-st, ea liab-t usw.), sondan dazua af de Person vom direktn und vom indirektn Objekt vo da Handlung und ob und zua aa no af de Person vom Ogreddn.
A poar Formen vom Präsens vom Verbum ukan = ‚ham‘ (3sg = 3. Person Singular usw.) ois Beispui:
Baskisch | Ibasetzung | Subjekt | direkts Objekt |
indirekts Objekt |
---|---|---|---|---|
du | er hods | 3sg | 3sg | - |
gaitu | er hod uns | 3sg | 1pl | - |
zaitugu | mia ham Se | 1pl | 2sg | - |
diot | i hobs fia eam | 1sg | 3sg | 3sg |
dizut | i hobs fia Se | 1sg | 3sg | 2sg |
dizkizut | i hob se fia Se | 1sg | 3pl | 2sg |
dizkigute | se ham se fia uns | 3pl | 3pl | 1pl |
Daraus wead eakennbor, zu wejcha Vuifoit an Formen de dreifoche Markiarung fian muass. A iwasichtliche Doarstejung vo am Paradigma miassat sogor dreidimensional sein.
Des Baskische unterscheidd a sog. oafoche (oda synthetische) Konjugation, wo de Formen direkt vom Verb buidd wean (wia z. B. des boarische Präsens ‚ea liabt‘) und a zammagsetzte (analytische oda periphrastische) Konjugation mit Huifsverbn (wia z. B. des boarische Perfekt ‚i hob gliabt‘).
De sog. oanfoche Konjugation findd nua fia a kloane Gruppm vo haifi vawenddn Verben Owendung. Oafoch konjuiat wean de Verben izan ‚sein‘, ukan ‚hom‘, egon ‚sein‘, etorri ‚kema‘, joan ‚(zuigricht) geh‘, ibili ‚umadumgeh‘, eduki ‚hom, hoidn‘, jakin ‚wissn‘, esan ‚sogn‘. Im literarischn Baskischn wean no weidane Verben oafoch konjugiat, wia ekarri ‚bringa‘, erabili ‚benutzn‘, eraman ‚trogn‘, etzan ‚liegn‘, iraun ‚dauan‘. Da Otei vo de sog. oafochn Verben wor in friachan Sprochphasn gressa, Texte ausm 16. Joarhundat enthoitn eppa fuffzge. Heit weans ois Mittl vom ghobanan Sprochstui vawendd. Oi andan Verben wean periphrastisch (d. h. mit Huifsverben) konjugiat. De oafoche Konjugation besitzt heit nua no zwoa Tempora – Präsens und Präteritum – und oan Imperativ.
Beispui: Präsens vom Verbum ekarri ‚bringa‘ mit oanign Variantn vom Subjekt und direktn und indirektn Objekt (3sg = 3. Person Singular usw.):
Baskisch | Iwarsetzung | Subjekt | direkts Objekt |
indirekts Objekt |
---|---|---|---|---|
dakart | i brings | 1sg | 3sg | - |
dakark | du bringsts | 2sg | 3sg | - |
dakar | er bringts | 3sg | 3sg | - |
darkarte | se bringens | 3pl | 3sg | - |
dakartza | er bringt se | 3sg | 3pl | - |
nakar | er bringt mi | 3sg | 1sg | - |
hakar | er bringt di | 3sg | 2sg | - |
dakarkiote | se bringans zu eam | 3pl | 3sg | 3sg |
dakarzkiote | se bringan se zu eam | 3pl | 3pl | 3sg |
A voiständigs Schema vom Präsens vom haifig gnutztn Huifsverb ukan ‚ham‘ mit am festn direktn Objekt in da 3. Sg. 'es' und am variablen Dativ-Objekt zoagt foigende Tabejn:
Subjekt | Person vom indirektn Objekt | |||||||
ohne | 1sg | 2sg (du) | 3sg | 1pl | 2sg (Sie) | 2pl | 3pl | |
1sg | dut | - | diat / dinat | diot | - | dizut | dizuet | diet |
2sg (du) | duk/n | didak/n | - | diok/n | diguk/n | - | - | diek/n |
3sg | du | dit | dik/n | dio | digu | dizu | dizue | die |
1pl | dugu | - | diagu /dinagu | diogu | - | dizugu | dizuegu | diegu |
2sg (Sie) | duzu | didazu | - | diozu | diguzu | - | - | diezu |
2pl | duzue | didazue | - | diozue | diguzue | - | - | diezue |
3pl | dute | didate | diate / dinate | diote | digute | dizute | dizuete | diete |
Gizon-emakume guztiak aske jaiotzen dira, duintasun eta eskubide berberak dituztela; eta ezaguera eta kontzientzia dutenez gero, elkarren artean senide legez jokatu beharra dute. | Oi Menschn san frei und gleich an Wiade und Rechtn geborn. Se san mit Vanumft und Gwissn begobt und soin si im Geist vo Briadalichkeit begegna. | |
Esklabu erremintaria
|
Da Schmiedsklave
|
Joseba Sarrionandia | Joseba Sarrionandia |
→ Dea Artikl basiad auf ara frein Ibasetzung vom säim Artike in da Wikipedia af deitsch. |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.