From Wikipedia, the free encyclopedia
Үлем язаһы — дәүләт индергән ҡанундарға ярашлы һәм суд ҡарары үҙ көсөнә кергән хәлдә йәки (тарихи) башҡа дәүләт йәки хәрби органдарының ҡарары буйынса яза рәүешендә, кешенең ғүмерен өҙөү.
Хәҙерге цивилизация йәмғиәтендә үлем яҙаһы күп кенә юрисдикцияларҙа законһыҙ һанала, ә башҡаларында — бары тик бик ауыр енәйәт ҡылған өсөн генә законлы уголовное наказание иҫәпләнә. Әммә Ҡытайҙа шаҡтай киң ҡулланылған бындай яза аҙыраҡ хилаф ҡылған өсөн дә хөкөм сығарыла: ришүәт алыу, сутенёрство, ялған килем күрһәтеп һалым түләмәү, браконьерство (айырым алғанда, Амур юлбарыҫын алыу) һәм башҡалар. Рәсәй һәм совет юридик практикаһында, төрлө ваҡытта төрлөсә аталып, үлем язаһын билдәләү өсөн эвфемизм[1][2] ҡулланыла: "социаль яҡлауҙың юғары сараһы ", «юғары яза сараһы», ә унан һуңғы ваҡыт, «ғәҙәттән тыш яза», сөнки рәсми тип һаналды, үлем язаһы СССР-ҙа ҡулланылмай тип иҫәпләнһә лә, тик, үтә ауыр енәйәтсел эш ҡылған өсөн, айырым осраҡта ҡулланыла. Донъяла иң ныҡ таралған үлем язаһы төрө атып үлтереү. Шулай уҡ киң таралған аҫыу, үлемле инъекция, электрик ултырғыс, баш киҫеү һәм таштар бәреп үлтереү язалары бар.
Үлем язаһы — ул иң боронғо яза төрө. Башта талион принцибын тормошҡа ашырыу барышында барлыҡҡа килә: «око ҙа око, зуб ҙа зуб». Был принцип нигеҙендә кеше үлтергән кешегә ғәҙел яза булып үлем язаһы иҫәпләнгән. Бынан тыш, күп кенә ширҡәттәрҙә ҡан ҡойоу йолаһы үҙ ролен уйнаған, дәүләт исеменән башҡарыла торған үҙгәртеүҙә үлем язаһын алмаштырыу ишараһы[3].
Артабан талион принцибы, күпселек осраҡта, енәйәтсенән зыян күреүсе файҙаһына аҡсалата штраф менән алмаштырылыуға ҡарамаҫтан, үлем язаһы күпселек дәүләттәрҙә һаҡланып ҡала.
Үҫешкән илдәрҙә үлем язаһы алдынан һәр ваҡыт төрлө кимәлдәге оҙайлы суд процесы була, ғәйепләнеүсегә апелляция биреү мөмкинлеге бирелә. Был йыш ҡына хөкөм ҡарары менән уны башҡарыу (йәки ярлыҡау, шулай уҡ хөкөм ителеүселәрҙең башҡа сәбәптәрҙән һәләк булыуы) араһында йылдар, хатта тиҫтәләрсә йылдар үтеүенә килтерә. Мәҫәлән, АҠШ-та (Джорджия штаты) Джек Олдермен ҡатынын 1975 йылдың 14 июнендә 24 йәшендә үлтергән өсөн үлем язаһына хөкөм ителә һәм 2008 йылдың 16 сентябрендә генә 57 йәшендә, 33 йылдан ашыу ваҡыт үткәс кенә язалана. Атып үлтереү билдәләнгән ваҡытта дәүләттең вәкиле тарафынан ғына башҡарыла ала, юғиһә был ғәмәл кеше үлтереү тип һанала һәм закон буйынса язаға тарттырыла. Хәҙерге замандың күпселек дәүләттәрендә үлем язаһы асыҡтан-асыҡ башҡарылмай, йәғни унда закон менән күрһәтелгән кешеләр генә ҡатнашырға хоҡуҡлы.
Ҡайһы бер осраҡтарҙа үлем язаһы суд ҡарары менән ғүмерлеккә иректән мәхрүм итеүгә йәки оҙайлы ваҡытҡа иркенән мәхрүм итеүгә алмаштырылыуы мөмкин. Суд тарафынан үлем язаһына хөкөм ителгән кешене дәүләттең юғары вазифалы кешеһе тарафынан ғәфү ителеүе мөмкин.
Икенсе донъя һуғышынан һуң донъяла үлем язаһын ҡулланыуҙы кәметеү һәм бөтөрөү тенденцияһы күҙәтелә. Был йәһәттән БМО-ның Генераль Ассамблеяһы 1948 йылдың 10 декабрендә ҡабул иткән Кеше хоҡуҡтарының ғөмүми декларацияһының 3-сө һәм 5-се статьяларының нормалары мөһим роль уйнай, унда һәр кемдең йәшәүгә хоҡуғы бар һәм бер кем дә ғазаплауға, аяуһыҙ, кешелекһеҙ йәки хурлыҡлы мөғәмәләгә йәки язаға дусар ителмәйәсәк тигән һүҙҙәр яҙылып үтелгән. Мәскәү дәүләт университетының енәйәт хоҡуғы һәм криминология кафедраһы авторҙары фекеренсә, «был контекста үлем язаһы тупаҫ һәм кешелекһеҙ язаға ҡағыла»[3]. Бынан тыш, үлем язаһын бөтөрөү БМО Генераль Ассамблеяһының 1977 йылдың 8 декабрендәге һәм 1980 йылдың 15 декабрендәге резолюциялары, шулай уҡ 1989 йылдың 15 декабрендә БМО Генераль Ассамблеяһы тарафынан ҡабул ителгән Гражданлыҡ һәм сәйәси хоҡуҡтар тураһындағы пактҡа икенсе факультатив протоколы менән тәҡдим ителә.
1978 йылда Испанияла һәм 1981 йылда Францияла үлем язаһы бөтөрөлә. 1990 йылдан алып 40-ҡа яҡын ил һәм территория үлем язаһын тулыһынса бөтөрә, шул иҫәптән:Әзербайжан , Албания, Ангола, Әрмәнстан, Болгария, Бөйөк Британия, Венгрия, Гонконг, Греция, Грузия, Ирландия, Италия, Канада, Кипр, Кот-д’Ивуар, Ҡырғыҙстан[4], Латвия[5], Литва, Маврикий, Мальта, Мексика, Мозамбик, Молдавия, Непал, Парагвай, Польша, Румыния, Сербия, Словакия, Словения, Төркмәнстан, Украина, Хорватия, Черногория, Чехия, Швейцария, Эстония, Көньяҡ Африка Республикаһы[6].
2018 йылға 106 ил бөтә енәйәттәр өсөн үлем язаһын бөтөрә (шул иҫәптән 2015 йылда — 4)[7]. Бынан тыш, 6 ил, дөйөм ауыр енәйәттәр өсөн үлем язаһын индереү мөмкинлеген иҫәпкә алмағанда, һуғыш ваҡытында ҡылынған айырыуса ауыр енәйәттәр өсөн генә һаҡлап ҡалған[8]. Ҡайһы бер дәүләттәр үлем язаһын ғәмәлдән сығарҙы, йәғни һуңғы 10 йыл дауамында үлем язаһын ҡулланмағандар һәм артабан да мораторийҙы үтәргә йыйыналар, йә рәсми рәүештә язалауҙарға мораторий иғлан иткәндәр. 2018 йылда 56 дәүләт үлем язаһын һаҡлап ҡалған[9], әммә 2015 йылда уларҙың барыһы ла башҡарылмаған. 2015 йылда БМО ағзаһы булған 193 дәүләттең 169-ында язалауҙар булмай[10].
Донъяла йыл һайын башҡарылған үлем язаларының теүәл һаны билдәһеҙ, сөнки үлем язаһын бик йыш ҡулланған ҡайһы бер илдәр (мәҫәлән, Ҡытай һәм КХДР) язалауҙар һаны буйынса бер ниндәй статистика алып бармайҙар[11]. Раҫланған мәғлүмәттәр буйынса (тулыһынса тиерлек түгел) 2015 йыл аҙағында бөтә донъяла кәм тигәндә 20 292 кеше үлем язаһының үтәлеүен көткән[12].
1965 йылдан алып 50-нән ашыу ил үлем язаһы тәғәйенләнергә мөмкин булған енәйәттәр исемлеген киңәйтә. 2000 йылға 21 илдә илдең именлеге менән бәйле енәйәттәр өсөн үлем язаһына тарттырылар(шпионаж, хыянат һ.б.). 13 ил терроризм, һауала пиратлыҡ өсөн (әгәр ул кешеләрҙең үлеменә килтерһә), аманаттарҙы үлтергән өсөн үлем язаһын индерә. Ҡайһы бер илдәр был язаны кешене урлап һәм был уның үлеменә килтерһә, шул енәйәтсе өсөн үтәлә. Наркотиктарға бәйле енәйәттәр өсөн 21 илдә үлем язаһы янай. 13 илдә иҡтисади енәйәттәр өсөн үлем язаһы ҡаралған (коррупция, дәүләт аҡсаһын урлау, таможня хеҙмәткәрҙәренә һөжүм итеү, ҡораллы талау). Ҡайһы бер ислам илдәре мосолман булмаған һәм мосолман ҡатын-ҡыҙ араһында зина ҡылыу, көсләү, гомосексуаль бәйләнеш, енси мөнәсәбәттәр өсөн үлем язаһы билдәләгән[13].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
