Ҡуртамыш

Ҡуртамыш — Рәсәйҙәге ҡала (1956 й), Ҡурған өлкәһе Ҡуртамыш районының административ үҙәге.

Ҡуртамыш
Байраҡ[d]
Нигеҙләү датаһы	1745
Дәүләт	Рәсәй[1]
Административ үҙәге	Ҡуртамыш районы[1] һәм Ҡуртамыш ҡалаһы ҡала биләмәһе[d][1]
Административ-территориаль берәмек	Ҡуртамыш ҡалаһы ҡала биләмәһе[d][1]
Сәғәт бүлкәте	UTC+05:00[d]
Халыҡ һаны	1075 кеше (1866), 1647 кеше (1892), 3745 кеше (1901), 5321 кеше (1916)[2], 5731 кеше (1926), 8601 кеше (1939)[3], 12 330 кеше (1959)[4], 15 000 кеше (1967)[3], 16 340 кеше (1970)[5], 17 191 кеше (1979)[6], 19 155 кеше (1989)[7], 18 900 кеше (1992)[3], 18 900 кеше (1996)[3], 18 700 кеше (1998)[3], 18 700 кеше (2000)[3], 18 400 кеше (2001)[3], 18 154 кеше (2002)[8], 18 200 кеше (2003)[3], 17 900 кеше (2005)[3], 17 800 кеше (2006)[3], 17 900 кеше (2007)[3], 17 900 кеше (2008)[3], 17 836 кеше (2009)[9], 17 099 кеше (2010)[10], 17 105 кеше (2011)[11], 17 112 кеше (2012)[12], 16 951 кеше (2013)[13], 16 925 кеше (2014)[14], 16 906 кеше (2015)[15], 16 901 кеше (2016)[16], 16 702 кеше (2017)[17], 16 579 кеше (2018)[18], 16 509 кеше (2019)[19], 16 507 кеше (2020)[20], 14 806 кеше (2021)[21]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	110 метр
Майҙан	97 км²
Почта индексы	641430
Рәсми сайт	kurtadm.ru
Урындағы телефон коды	35249
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы	Категория:Ҡуртамышта ерләнгәндәр[d]
Ҡуртамыш Викимилектә

Административ-территориаль ҡоролошо буйынса район буйһоноуындағы ҡала булып тора^[22][23]. Муниципаль ҡоролош сиктәрендә ҡала биләмәһе статусында Ҡуртамыш ҡалаһы муниципаль берәмеген хасил итә, уның составында берҙән-бер тораҡ пункт^[24].

Ҡала халҡы — 16 906^[25] кеше (2015).

Ҡуртамыш (Тубыл ҡушылдығы) йылғаһы буйында урынлашҡан.

Тарихы

Сыбыр теленнән ҡортамыш (рогоз).

Нигеҙ һалыныу

1745 йылда крәҫтиән Антон Лоскутников Иҫәт провинциаль канцелярияһы указы буйынса Ҡуртамыш йылғаһы буйында нығытмаға нигеҙ һала. Был урында, православие динендәге тәүге күскенселәр килгәндән һуң 4 йыл үткәс тә сиркәү төҙөлә башлай. Сиркәү Тубыл епархияһы һәм Силәбе воевода идаралығы өсөн генә түгел, бигерәк тә бөтә Ҡуртамыш йылғаһы буйлап күсеп ултырған крәҫтиәндәр өсөн кәрәк була, сөнки иң яҡын православие сиркәүе 70-80 саҡрым төньяҡтараҡ — Мейәс йылғаһы буйында урынлашҡан Воскресенское ауылында (хәҙерге Кирово ауылы) урынлашҡан була.

Ҡуртамыш йылғаһы буйында беренсе сиркәүҙе яңы үҙләштерелгән биләмәнең үҙәгендә, йәғни Ҡуртамыш йылғаһының урта ағымында төҙөргә ҡарар итәләр. Ҡағиҙә булараҡ, ул ваҡыттарҙа, төҙөлөүсе сиркәүҙә сиркәү хеҙмәте ғәмәлдә нигеҙ һалыныу менән башлана. Бына ошо ваҡыттан алып, атап әйткәндә XVIII быуаттың ҡырҡынсы йылдары аҙағынан, күскенселәргә сиркәүгә йөрөү өсөн Мейәс йылғаһына тиклем оҙон юл үтергә тура килмәй.

XVIII быуаттың 50-се йылдары башынан алып, крәҫтиәндәр үҙҙәренең дини эштәре буйынса сиркәүгә барғанда, «Мейәскә барам» һүҙе урынына, «Ҡуртамышҡа барам» тип әйтә башлағандар. Тиҙҙән был төҙөлөүсе сиркәүҙе Ҡуртамыш һүҙе менән, ә был урында урынлашҡан бәләкәй генә исемһеҙ ауылды — сиркәү менән ассоциациялаштыра башлайҙар. Шулай итеп ауыл, төҙөлгән тәүге сиркәү аша йылға исеме менән, «Ҡуртамыш» тип атала башлай.

1753 йылда Ҡуртамыш сиркәүе төҙөлөп бөтә һәм изгеләндерелә. Өс йылдан, 1756 йылда, Ҡуртамыш йылғаһы бассейнында ойошторолған яңы өйәҙҙең өйәҙ хакимиәтен ҡайҙа урынлаштырырға тигән һорау тыуа. Дини һәм донъяуи властарҙың бер урында булыуы уңайлы булыр тигән төплө фекер өҫтөнлөк ала. Шулай итеп, сиркәү янында урынлашҡан ҙур булмаған тораҡ пункты Иҫәт провинцияһы Ҡуртамыш өйәҙенең үҙәгенә әүерелә.

XIX быуатта инде ул сауҙаһы үҫешкән биҫтә булып китә, йыл һайын 5 йәрминкә үтә.

1956 йылдың 5 июлендә Ҡуртамыш район ҡарамағындағы ҡала статусын ала.

Физик-географик ҡылыҡһырлама

Географик урыны

Ҡуртамыш ҡалаһынан яҡындағы ҡалаларға (ҡасабаларға) тиклемге алыҫлыҡ (тураға[26] / по автодорогам[27])
Төньяҡ-көнбайыш	Мишкә ~ 58 км / ~ 173 км Шумиха ~ 82 км / ~ 219 км	Юрғамыш ~ 51 км / ~ 137 км Каргаполье ~ 116 км / ~ — км	Ҡурған ~ 83 км / ~ 77 км Кетово ~ 76 км / ~ 94 км	Төньяҡ-көнсығыш
Көнбайыш	Щучье ~ 111 км / ~ 253 км Әлмән ~ 54 км / ~ 145 км	Елдәр йүнәлеше	Половинное ~ 100 км / ~ 150 км Глядянское ~ 41 км / ~ 66 км	Көнсығыш
Көньяҡ-көнбайыш	Целинное ~ 66 км / ~ 71 км		Звериноголовское ~ 55 км / ~ 130 км	Көньяҡ-көнсығыш

Сәғәт бүлкәте

МСК+2 (Өфө ваҡыты) Куртамыш МСК+2 (Өфө ваҡыты) сәғәт бүлкәтендә урынлашҡан. UTC ваҡытына ҡарата айырмаһы — +5:00 сәғәт[28].

^[29].

Халҡы

Халыҡ иҫәбе
1939[30]	1959[31]	1967[30]	1970[32]	1979[33]	1989[34]	1992[30]
8600	↗12 330	↗15 000	↗16 340	↗17 191	↗19 155	↘18 900
1996[30]	1998[30]	2000[30]	2001[30]	2002[35]	2003[30]	2005[30]
→18 900	↘18 700	→18 700	↘18 400	↘18 154	↗18 200	↘17 900
2006[30]	2007[30]	2008[30]	2009[36]	2010[37]	2011[38]	2012[39]
↘17 800	↗17 900	→17 900	↘17 836	↘17 099	↗17 105	↗17 112
2013[40]	2014[41]	2015[25]
↘16 951	↘16 925	↘16 906

2019 йылдың 1 ғинуарына ҡарата, халыҡ һаны буйынса ҡала Рәсәй Федерацияһының 1115 ҡалаһы 2016 йылдың 1 ғинуарына ҡарата халҡы буйынса ҡала Рәсәй Федерацияһының 1112^[42] ҡалаһы араһында ^[43] 375-се урында була араһында 743-сө урынды биләй. Ҡурғандан (325 200^[44]), Шадринсктан (77 031^[25]) һәм Шумиханан (17 582^[25]) ҡала, Ҡурған өлкәһендә халҡы буйынса дүртенсе ҡала.

Транспорт

Ҡуртамыш ҡалаһының ҡала транспортын шәхси пассажирҙар ташыусыларҙыҡы булған маршрут таксиҙары тәшкил итә. Хәрәкәт итеү составы — КАвЗ-3976, ПАЗ-32053, ГАЗ-3221 «ГАЗель». 2004 йылға тиклем пассажирҙар ташыуҙы «Автоколонна-1854» муниципаль предприятиеһы ЛиАЗ-677М, ЛАЗ-695Н автобустарында тормошҡа ашыра. Маршрут селтәре өс маршруттан тора.

Ҡала яны һәм ҡала-ара транспорт бәйләнешен шулай уҡ шәхси ташыусыларҙыҡы булған автобустар булдыра. Тимер юл транспорты юҡ.

Йәмғиәт

Фән һәм мәғариф

Урта дөйөм белем биреү учреждениелары:

- Муниципаль дөйөм белем биреү учреждениеһы урта дөйөм белем биреү мәктәбе № 1

- Муниципаль дөйөм белем биреү учреждениеһы урта дөйөм белем биреү мәктәбе № 2

- Муниципаль дөйөм белем биреү учреждениеһы башланғыс белем биреү мәктәбе № 1

- Муниципаль дөйөм белем биреү учреждениеһы башланғыс белем биреү мәктәбе № 2

- Губернатор кадет мәктәп-интернаты

- Ҡуртамыш ауыл хужалығы техникумы

- Ҡуртамыш педагогия техникумы

Медицина һәм һаулыҡ һаҡлау

- Ҡуртамыш үҙәк район дауаханаһы

Сәнәғәте

- Ҡуртамыш мебель фабрикаһы (эшләмәй)

- Ҡуртамыш ремонт-механик заводы

- Ҡуртамыш сыр эшләү заводы

- «Мельница Кучина» он етештереү производствоһы

Киң мәғлүмәт саралары

Ҡуртамышта киң мәғлүмәт сараларын ике гәзит сағылдыра: «Куртамышская нива» һәм «Провинциальное зеркало» (2014 йылдың 27 февралендә ябылған). Ҡуртамышта 20 телеканал (беренсе канал, Рәсәй-1, Матч ТВ, Рәсәй-К, НТВ, Бишенсе канал һәм башҡалар) һәм FM-диапазонында ике радиоканал тапшырыу алып бара.

Иҫкәрмәләр

1. ОКТМО. 179/2016. Уральский ФО
2. приписное - 1938 чел., постороннее - 3383 чел
3. Народная энциклопедия «Мой город». Куртамыш
4. Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (урыҫ) — Демоскоп Weekly.
5. Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. (урыҫ) — Демоскоп Weekly.
6. Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. (урыҫ) — Демоскоп Weekly.
7. Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (урыҫ)
8. Всероссийская перепись населения 2002 года. Численность населения субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (урыҫ)
9. Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года (урыҫ)
10. Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения Курганской области (урыҫ)
11. Курганская область. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2009-2015 годов
12. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года (урыҫ)
13. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов (урыҫ) — Росстат, 2013. — 528 с.
14. Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года (урыҫ)
15. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (урыҫ)
16. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (урыҫ) — 2018.
17. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (урыҫ) — М.: Росстат, 2017.
18. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (урыҫ) — М.: Росстат, 2018.
19. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (урыҫ)
20. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (урыҫ)
21. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года) (урыҫ)
22. Закон Курганской области «Об административно-территориальном устройстве Курганской области»
23. Устав Курганской области
24. ЗАКОН КУРГАНСКОЙ ОБЛАСТИ от 06 июля 2004 года N 419 «О наделении муниципальных образований статусом городского округа, муниципального района, сельского поселения, городского поселения, о месте нахождения представительных органов муниципальных районов, сельских поселений, об установлении наименований представительных органов муниципальных образований, глав муниципальных образований, местных администраций (исполнительно-распорядительных органов муниципальных образований)»
25. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года  (билдәһеҙ). Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 6 август 2015 года.
26. Яндекс.Карты  (билдәһеҙ). Яндекс.Карты. Дата обращения: 8 февраль 2010.
27. Расчёт расстояний между городами  (билдәһеҙ). Транспортная компания «КСВ 911». Дата обращения: 8 февраль 2010. Архивировано из оригинала 21 июнь 2009 года.
28. Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени», статья 5  (билдәһеҙ) (3 июнь 2011).
29. lang="und">Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени», статья 5
30. Народная энциклопедия «Мой город». Куртамыш
31. Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу  (урыҫ). Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
32. Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.  (урыҫ) Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
33. Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.  (урыҫ) Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
34. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения  (билдәһеҙ). Архивировано 22 август 2011 года.
35. Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более  (билдәһеҙ). Архивировано 3 февраль 2012 года.
36. Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года  (билдәһеҙ). Дата обращения: 2 ғинуар 2014. Архивировано 2 ғинуар 2014 года.
37. Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения Курганской области  (билдәһеҙ). Дата обращения: 21 июнь 2014. Архивировано 21 июнь 2014 года.
38. Курганская область. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2009-2015 годов
39. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года  (билдәһеҙ). Дата обращения: 31 май 2014. Архивировано 31 май 2014 года.
40. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов)  (билдәһеҙ). Дата обращения: 16 ноябрь 2013. Архивировано 16 ноябрь 2013 года.
41. Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года  (билдәһеҙ). Дата обращения: 2 август 2014. Архивировано 2 август 2014 года.
42. с учётом городов Крыма
43. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года. Таблица «31. Численность населения городов и пгт по федеральным округам и субъектам Российской Федерации на 1 января 2016 года». RAR-архив (1,0 Mб)
44. По предварительной оценке на 1 января 2016 года

Һылтанмалар

• Шумиха Сайты 2020 йыл 21 февраль архивланған.
• Ауыл хакимиәтенең сайты