Һилейә (ҡасаба)

Һилейә (рус. Сулея) — Рәсәй Федерацияһының Силәбе өлкәһе Һатҡы районында урынлашҡан ҡала тибындағы ҡасаба, Һилейә ҡала биләмәһенең административ үҙәге. Һилейә һырты атамаһынан алған.

Һилейә
Нигеҙләү датаһы	1889
Дәүләт	Рәсәй
Административ үҙәге	Сулеинское городское поселение[d][1]
Административ-территориаль берәмек	Сулеинское городское поселение[d][1]
Сәғәт бүлкәте	UTC+05:00[d]
Халыҡ һаны	11 985 кеше (1959)[2], 10 327 кеше (1970)[3], 3684 кеше (1979)[4], 3095 кеше (1989)[5], 2941 кеше (2002)[6], 2867 кеше (2005)[7], 3164 кеше (2006)[7], 3166 кеше (2007)[7], 3015 кеше (2008)[7], 3219 кеше (2009)[8], 3183 кеше (2010)[9], 3191 кеше (2011)[10], 3223 кеше (2012)[11], 3260 кеше (2013)[12], 3231 кеше (2014)[13], 3182 кеше (2015)[14], 3154 кеше (2016)[15], 3128 кеше (2017)[16], 3059 кеше (2018)[17], 3012 кеше (2019)[18], 2963 кеше (2020)[19], 2848 кеше (2021)[20], 2794 кеше (2023)[21]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	381 метр
Почта индексы	456920
Һилейә Викимилектә

Халҡы 3183 кеше (2010 йылғы халыҡ иҫәбе)^[22].

Өлкәнең көнбайышында Һатҡынан 19 км йыраҡлыҡта. Өфө — Силәбе тимер юлы һыҙатында шул исемле станцияһы бар.

Этимологияһы

Атама буйынса бер нисә фараз бар. П. С. Паллас һыртты Силиас тип яҙып алған. Геолог Г. Розела — Силия һырты, икенсе варианттар — Сулия, Сулея. Был атамаларҙың тамыры башҡорт теленән: «hилейә», «hил» — тымыҡ, «уя, уяҙ» — үҙән. Тын үҙән^[23]. Һилейә Башҡортостан яғынан килеп сығып Әйгә ҡойған Һилеяҙ тигән йылға атамаһынан алынған булыуы ихтимал тип фараз итә Фонотов Михаил Саввич — Көньяҡ Уралдың танылған журналисы, яҙыусы^[24]

Тарихы

Тимер юлдың Һилейә — Күкшик араһы

Ҡасаба 1889—1890 йылдарҙа Өфө-Златоуст тимер юлы һалына башлау сәбәпле барлыҡҡа килә.

Ҡала тибындағы ҡасаба статусы — 1950 йылдан.

Һилейә, Үрге Ҡыйғы ауылдарында сәйәси золом ҡорбаны — күренекле башҡорт яҙыусыһы Дәүләтшина Һәҙиә Лотфулла ҡыҙы һөргөндә йәшәй. Ул был төбәктең ауыҙ-тел ижадын өйрәнә, ат ҡараҡтарының төрлө мажаралары тураһындағы хикәйәттәр ишетә. Һәм «Мораҙым» повесын яҙа.

Салауат районы Сүрәкәй ауылында, мәҫәлән, Сәйфелмөлөк исемле, Урмансыла ла, мажараларын әкиәт итеп һөйләрлек ат ҡараҡтары булған, тип һөйләп ҡалдырған ата-бабалар.

Тарихи урындар

Һилейә ҡасабаһының Киров урамы ситендә, тимер юл вокзалынан төньяҡ-көнсығыышҡараҡ бик ныҡ итеп һалынған мөһабәт стена ҡалҡып күренә. Стенала аҡланған ярымтүңәрәк арҡа формаһындағы уйым ҡалдыҡтары күренә. Хәҙерге көндә уға терәп һарай һалынған. Урындағы халыҡ был Һилейә күсереү төрмәһенән ҡалған бер фрагмент тип һөйләй. Революцияға тиклем унда этап буйлап оҙатылыусы каторжандарҙы ябып тотҡандар. Бәғзеләре төрмә Беренсе Май урамында торған һәм уның эҙе лә ҡалмаған тип һөйләй, ә стена – ул боронғо икмәк бешереү бинаһы ҡомартҡыһы ти.

Һилейәнең тағы бер иҫтәлекле урыны — революцияға тиклем төҙөлгән тоҙ келәте бинаһы. Келәт тимер юл вокзалы ҡаршыһында Ленин урамында урынлашҡан^[25].

Билдәле шәхестәре

• Арыҫланов Исмәғил Ғәни улы (11.04.1959), ғалим-инженер‑технолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 2001 йылдан Өфө дәүләт нефть техник университетының Октябрьский филиалында кафедра мөдире. Техник фәндәр докторы (2000)^[26].

Халҡы

Халыҡ иҫәбе
1959[27]	1970[28]	1979[29]	1989[30]	2002[31]	2005[32]	2006[32]
11 985	↘10 327	↘3684	↘3095	↘2941	↘2867	↗3164
2007[32]	2008[32]	2009[33]	2010[34]	2011[35]	2012[36]	2013[37]
↗3166	↘3015	↗3219	↘3183	↗3191	↗3223	↗3260
2014[38]	2015[39]	2016[32]
↘3231	↘3182	↘3154

Иҡтисады

Элеваторы булған, ҡатнаш мал аҙығы заводы бар.