Унитар дәүләт (лат. unitas «берҙәмлек») — дәүләт ҡоролошо формаһы, уның составында суверенитет элементтары булған бер ниндәй ҙә дәүләт формированиелары юҡ, ә уны үҙ эсенә алған административ-территориаль берәмектәр (өлкәләр, территориялар, округтар, провинциялар һ. б.) берҙәм үҙәк власть органдарына буйһона.
Унитар дәүләт территорияһында, ҡағиҙә булараҡ, берҙәм конституция һәм берҙәм закондар сығарыу, суд, аҡса-кредит һәм һалым системалары бар[1][2]. Донъяның күпселек дәүләттәре унитар дәүләт ҡоролошо формаһына эйә.
Үҙәкләштереү нигеҙендә
Унитар дәүләттәр араһында үҙәкләштереү нигеҙендә түбәндәге дәүләт төрҙәре бүленә:
- Үҙәкләштерелмәгән унитар дәүләттәр, төбәк органдары үҙәк органдарҙан бойондороҡһоҙ рәүештә ойошторола: Бөйөк Британия, Яңы Зеландия, Япония, Индонезия, Испания, Италия һәм башҡалар
- Үҙәкләштерелгән унитар дәүләттәр, уларҙа төбәк органдарын үҙәктән тәғәйенләнгән чиновниктар етәкләй: Нидерланд, Ҡаҙағстан, Үзбәкстан һәм башҡалар.
- Сағыштырмаса үҙәкләштерелмәгән унитар дәүләттәр, урындағы үҙидаралыҡ менән үҙәкләштерелгән дәүләт идаралығын берләштереп, урындағы үҙидара органдары эшмәкәрлегенә үҙәк административ контролдә тота[3].
Автономия нигеҙендә
Унитар дәүләттәр составына автономиялар булыуы менән дә бүленә.:
- Ябай унитар дәүләттәр, ҙур булмаған майҙаны арҡаһында административ-территориаль бүленеше бөтөнләй булмай (мәҫәлән, Мальта, Бахрейн, Монако, Науру), йә эквивалентлы административ-территориаль берәмектәргә (мәҫәлән, Алжир, Колумбия, Франция, Польша) бүленә. Шул уҡ ваҡытта административ-территориаль бүленеш ике, өс, хатта дүрт кимәлле булыуы мөмкин[4][3].
- Бер йәки бер нисә автономлы ҡатмарлы унитар дәүләттәр (йәғни Әзербайжандағы Нахичеван автономиялы Республикаһы; Дания сиктәрендә Фарер утрауҙары һәм Гренландия; Испания; Ҡытай автономиялы өлкәләре) үҙ дәүләтселегенең ҡайһы бер атрибуттарына эйә[4][3].
- Милли-территориаль автономия — милли әһәмиәткә эйә булған мәсьәләләрҙең бер өлөшөн үҙ аллы хәл итеү хоҡуғы бирелгән тарихи, географик йә башҡа үҙенсәлектәр арҡаһында барлыҡҡа килгән милләттең компактлы йәшәү урынында унитар дәүләттең билдәле бер өлөшө. Мәҫәлән, юғары власть органдарын булдырыу, үҙ закондар сығарыу акттарын ҡабул итеү, дәүләт теле менән тиң нигеҙҙә милли тел индереү мөмкинлеге (Дания, Әзербайжан, Франция, Ҡытай).
- Экстерриториаль автономия — милли әһәмиәткә эйә булған ҡайһы бер мәсьәләләрҙе үҙ аллы хәл итеү хоҡуғы этник аҙсылыҡтарға бирелә (мәҫәлән, Словенияла был хоҡуҡ менән итальян һәм венгр әҙселектәре, Төньяҡ Македонияла — албандар файҙалана).
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
