Статистика

Статистика — йәмғиәт тормошонда булған күренештәрҙең һан күрһәткестәрен билдәләүсе фән һәм ғәмәли эшмәкәрлек тармағы. Бер үк ваҡытта шул һан күрһәткестәрҙе статистика тип атайҙар.

Нормаль таралыш дуғаһы рәсеме

Статистика (латынса Status) һүҙенең мәғәнәһе ниндәйҙер нәмәнең торошон аңлата.

Йәмғиәт тураһында мәғлүмәтте теркәү кәрәклеген тәү-тормош кешеләренең дә аңы еткән. Быны мәмерйә һүрәттәре дәлилләй. Ул ваҡыттағы тормош күренештәрен (ҡырағай йәнлектәргә һунар) генә һүрәтләү түгел, ә уның һан күрһәткестәре булған таяҡсалар һыҙып ҡалдырғандар. Фәнни әйләнешкә статистика һүҙе XVIII быуатта Готфрид Ахенфель (1719—1772) тарафынан индерелгән тип иҫәпләнә.

Рәсәй дәүләте кимәлендә рәсми рәүештә ғәмәли эшмәкәрлек булараҡ статистика 1802 йылдың 20 (яңыса) сентябрендә барлыҡҡа килгән тип фаразларға була. Был көндө император Александр I «…министерлыҡтар тарафынан мәғлүмәттәр бирергә…» тигән фарманға ҡул ҡуя. Һәр йылдың 20 сентябре, рәсми рәүештә иҫтәлекле көндәр исемлегенә индерелмәүгә ҡарамаҫтан, Рәсәйҙең статистика тармағында эшләүсе хеҙмәткәрҙәр тарафынан байрам итеп билдәләнә.

Тарихи Башҡортостанда статистиканың губерна комитеты 1835 йылдың 9 (21) мартында асыла. 1917 йылға тиклем губерна статистика комитетының рәсми етәксеһе губернатор булған.

Статистика тураһында төшөнсәләр үҫеше

Статистик практиканың башланыуы дәүләт барлыҡҡа килгән ваҡытҡа ҡарай. Беренсе баҫылып сыҡҡан статистик мәғлүмәттәр тип Шумер батшалығының балсыҡ табличкаларын иҫәпләргә мөмкин (беҙҙең эраға тиклем III — II мең йыллыҡ).

Тәүҙә статистика дәүләттең йәки уның бер өлөшөнөң иҡтисади һәм сәйәси торошон тасуирлау тип аңлана. Мәҫәлән, «статистика дәүләттең хәҙерге ваҡыттағы торошон йәки элек билдәле булған мәлде һүрәтләй» тигән билдәләмә 1792 йылға ҡарай. Һәм әлеге ваҡытта дәүләт статистик хеҙмәттәр эшмәкәрлеге ошо билдәләмәгә тап килә^[1].

Әммә яйлап «статистика» термины киңерәк ҡулланыла башлай. Наполеон Бонапарт фекеренсә, «статистика — ул әйберҙәр бюджеты»^[2]. Шулай итеп, статистик ысулдар административ идаралыҡ өсөн генә түгел, шәхси предприятие кимәлендә ҡулланыу өсөн дә файҙалы тип табыла. 1833 йылдағы формулировкаға ярашлы, «статистиканың маҡсаты — ул факттарҙы иң ҡыҫҡаса формала күрһәтеү»^[3]. XIX быуаттың 2-се яртыһында — XX быуат башында математиканың бер өлөшө булған математик статистика фәне барлыҡҡа килә.

ХХ быуатта статистика йыш ҡына тәү сиратта үҙ аллы фәнни дисциплина булараҡ ҡарала. Статистика — һанлы мәғлүмәттәрҙе йыйыу, анализлау, сағыштырыу, тәҡдим итеү һәм интерпретациялау ысулдары һәм принциптары йыйылмаһы. 1954 йылда УССР Фәндәр академияһы академигы Б. В. Гнеденко түбәндәге билдәләмә бирә: «Статистика өс бүлектән тора:

1. статистик мәғлүмәттәр йыйыу, йәғни ниндәй ҙә булһа киң барлыҡтарҙың айырым берәмектәрен ҡылыҡһырлаған мәғлүмәт;
2. Алынған мәғлүмәттәрҙе статистик өйрәнеү;
3. статистик күҙәтеү һәм статистик мәғлүмәттәрҙе анализлау алымдарын төҙөү^[4].

«Статистика» термины тағы ике мәғәнәлә ҡулланыла. Беренсенән, көндәлек тормошта «статистика» йыш ҡына күренеш йәки процесс тураһында һан мәғлүмәттәре йыйылмаһы булараҡ аңлана. Икенсенән, статистика — күҙәтеү һөҙөмтәләре буйынса гипотезаларҙы тикшереү һәм бүлеү үҙенсәлектәрен һәм параметрҙарын баһалау өсөн ҡулланылған функция.

Төркөм төрҙәре

Статистик төркөмләү барлыҡтың бер төрлө төркөмдәргә бүленеүе (параметрҙың үҙгәреү интервалдары) тип аңлана. Бындай интервалдарҙың (төркөмдәрҙең) һаны Стёрджес формулаһы буйынса иҫәпләнә:

${\displaystyle k=1+3,322\lg n}$,

ҡайҙа k — интервалдар һаны, n — күҙәтеүҙәр һаны.

Төркөмләүҙең өс төрө бар: аналитик, типологик, структуралы.

• Аналитик төркөмләү — төркөмдәр араһындағы мөнәсәбәттәрҙе асыҡларға мөмкинлек бирә.
• Типологик төркөмләү — өйрәнелгән барлыҡтың бер төрлө төркөмдәргә бүленеүе.
• Структуралы төркөмләү — билдәле бер характеристика буйынса бер төрлө барлыҡ төркөмдәргә бүленә.

Типик төркөмдәр: эсендә максималь бер төрлө һәм тышында төрлө. Төркөмләү — беренсел һәм икенсел. Беренсел төркөмдәр статистик күҙәтеүҙәр барышында алына. Ә икенселдәре беренсел нигеҙендә башҡарыла.

Статистик ысулдар

Статистик ысулдар — статистик мәғлүмәттәрҙе анализлау ысулдары. Ғәмәли статистика ысулдары бар, уларҙы фәнни тикшеренеүҙәрҙең бөтә өлкәләрендә һәм халыҡ хужалығының ниндәй ҙә булһа тармаҡтарында ҡулланырға мөмкин, шулай уҡ башҡа статистик ысулдар ҙа бар, уларҙы ҡулланыу теге йәки был өлкә менән генә сикләнә. Уларға статистик ҡабул итеү контроле, технологик процестарҙы статистик көйләү, ышаныслылыҡ һәм һынауҙар үткәреү, эксперименттарҙы планлаштырыу кеүек ысулдар инә.

Статистик ысулдар классификацияһы

Мәғлүмәттәрҙе анализлауҙың статистик ысулдары кеше эшмәкәрлегенең бөтә өлкәләрендә лә тиерлек ҡулланыла. Ниндәй ҙә булһа төркөм (объекттар йәки предметтар) тураһында фекер алыу һәм дәлилләү өсөн кәрәк булғанда ҡулланыла.

Мәғлүмәттәрҙе анализлауҙың статистик ысулдары өлкәһендә фәнни һәм ғәмәли эшмәкәрлектең өс төрөн (аныҡ проблемаларға сумыу менән бәйле ысулдарҙың үҙенсәлеге дәрәжәһе буйынса) айыралар:

а) Ҡулланыу өлкәһе үҙенсәлектәрен иҫәпкә алмайынса дөйөм тәғәйенләнешле ысулдарҙы эшләү һәм тикшереү;

б) билдәле бер эшмәкәрлек өлкәһе ихтыяждарына ярашлы реаль күренештәрҙең һәм процестарҙың статистик моделдәрен эшләү һәм тикшереү;

в) ғәмәли проблемаларҙы хәл иткәндә аныҡ мәғлүмәттәрҙе статистик анализлау өсөн статистик ысулдар һәм моделдәр ҡулланыу, мәҫәлән, һайланмалы тикшереүҙәр үткәреү маҡсатында.

Әҙәбиәт

• Карасёва Л. А. Статистика // Всемирная история экономической мысли: В 6 томах / Гл. ред. В. Н. Черковец. — М.: Мысль, 1987. — Т. I. От зарождения экономической мысли до первых теоретических систем политической жизни. — С. 484—494. — 606 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-244-00038-1.
• Миклашевский И. Н. Статистика теоретическая // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Норман Дрейпер, Гарри Смит. Прикладной регрессионный анализ. Множественная регрессия = Applied Regression Analysis. — 3-е изд. — М.: «Диалектика», 2007. — С. 912. — ISBN 0-471-17082-8.
• Орлов А. И. Прикладная статистика. Учебник. — М.: Экзамен, 2006. — 671 с.
• Дарелл Хафф. Как лгать при помощи статистики = How to Lie with Statistics. — М.: Альпина Паблишер, 2015. — 163 с. — ISBN 978-5-9614-5212-9.
• Глинский В. В., Ионин В. Г. Статистический анализ. — М.: Инфра-М, 2002. — 241 с. — (Высшее образование). — 5000 экз. — ISBN 5-16-001293-1.
• Кендалл М., Стьюарт А. Многомерный статистический анализ и временные ряды. — М.: Наука, 1976. — 736 с.
• White C. Unkind cuts at statisticians (инг.) // The American Statistician. — 1964. — Т. 18. — № 5. — С. 15—17.

Һылтанмалар

• [ Статистика] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
• Статистика // Советская историческая энциклопедия
• Федеральная служба государственной статистики Российской Федерации — Росстат 2010 йыл 3 декабрь архивланған.
• «Statisticians in World War II: They also served». The Economist, Dec 20th 2014

Иҫкәрмәләр

1. Никитина Е. П., Фрейдлина В. Д., Ярхо А. В. Коллекция определений термина «статистика». — Москва: МГУ, 1972.
2. Чупров А. А. Вопросы статистики. — М.: Госстатиздат ЦСУ СССР, 1960.
3. Никитина Е. П., Фрейдлина В. Д., Ярхо А. Коллекция определений термина «статистика»
4. Гнеденко Б. В. Очерк по истории теории вероятностей. — Москва: УРСС, 2001.