Remove ads
Ҡалып:Другие значения термина
| «Рәсәй Фәндәр академияһы» ФДБУ-һы (РФА) | |
 | |
 | |
| Халыҡ-ара исеме |
Russian Academy of Sciences |
|---|---|
| Элекке исеме |
Рәсәй фәндәр академияһы (1917—1925) |
| Нигеҙләнгән йылы |
1724 |
| Үҙгәртеп ҡоролған |
Рәсәй медицина фәндәре академияһы (РАМН) һәм Рәсәй ауыл хужалығы фәндәре академияларының ҡушылы (РАСХН) |
| Үҙгәртеп ҡоролған йылы |
2013 |
| Тип |
Дәүләт фәндәр академияһы |
| Президент |
Красников Геннадий Яковлевич |
| Академиктар |
802 |
| Ағза-корреспонденттар |
1071 |
| Урынлашыуы |
|
| Юридик адрес |
119991, Мәскәү, Ленин проспекты, 14 |
| Сайт | |
| Наградалар |
|
 Рәсәй Фәндәр академияһы Викимилектә | |
Рәсәй Фәндәр академияһы («Рәсәй Фәндәр академияһы» федераль дәүләт бюджет учреждениеһы[1], ҡыҫҡартылған формаһы РФА) — Рәсәй Федерацияһының дәүләт фәндәр академияһы, илдең иң ҙур фундаменталь тикшеренеүҙәр үҙәге. Рәсәй Фәндәр академияһы эшмәкәрлегенең төп маҡсаты булып тәбиғәт, йәмғиәт, кеше үҫеше закондары тураһында яңы белем алыуға йүнәлтелгән һәм Рәсәйҙең технологик, иҡтисади, социаль һәм мәҙәни үҫешенә булышлыҡ иткән тәбиғи, техник, гуманитар һәм йәмәғәт фәндәре проблемалары буйынса фундаменталь һәм ғәмәли тикшеренеүҙәр үткәреүҙе ойоштороу һәм үткәреү тора[2]. Рәсәй Фәндәр академияһы илдең именлеге хаҡына ғилми ижад азатлығын тәьмин итеүҙең мөһим миссияһын башҡарырға тейеш[3]. Рәсәйҙең юғары ғилми ойошмаһы булараҡ, Рәсәй Фәндәр академияһы федераль бюджет средстволары иҫәбенә ғилми ойошмалар һәм юғары профессиональ белем биреү учреждениелары тарафынан башҡарылған фундаменталь тикшеренеүҙәрҙе координациялауҙа ҡатнаша.
Рәсәй дәүләт фәндәр академиялары системаһын реформалаштырыу (2013—2018) барышында, 2013 йылдың сентябрендә Рәсәй Фәндәр академияһына башҡа ике академия — Рәсәй медицина фәндәре академияһы (РАМН) һәм Рәсәй ауыл хужалығы фәндәре академияһы (РАСХН) ҡушыла[4]. Бөгөнгө көнгә, элекке Рәсәй медицина фәндәре академияһы һәм Рәсәй ауыл хужалығы фәндәре академияһы ағзаларын иҫәпкә алып, Рәсәй Фәндәр академияһында 1873 ағза[5] ғалимдар, уларҙың 802-е — академик (шул иҫәптән 49 ҡатын-ҡыҙ) һәм 1071 ағза-корреспондент (шул иҫәптән 127 ҡатын-ҡыҙ) иҫәпләнә[6]. Бынан тыш, ~430 сит ил ғалимы хәҙер Рәсәй Фәндәр академияһының сит ил ағзаһы булып тора.
Рәсәй Фәндәр академияһында һуңғы һайлау 2022 йылдың 1-2 июнендә уҙҙы[7].
Рәсәй медицина фәндәре академияһы һәм Рәсәй ауыл хужалығы фәндәре академияһы ҡушылғанға тиклем ошо академия ҡарамағындағы учреждениелар иҫәбенә 653 ғилми ойошма ингән[8]; Рәсәй Фәндәр академияһы системаһында эшләүселәрҙең дөйөм һаны[9] 2011 йылдың аҙағына 116 322 кеше тәшкил итте, шуларҙың 48 315-е — ғилми хеҙмәткәр. Алда телгә алынған реформа һөҙөмтәһендә Рәсәй Фәндәр академияһы учреждениелары, шулай уҡ уға ҡушылған Рәсәй Медицина фәндәре академияһы һәм Рәсәй ауыл хужалығы фәндәре академияһы Ғилми ойошмаларҙың федераль агентлығы юрисдикцияһына күсте.
2018 йылдың майында Ғилми ойошмаларҙың федераль агентлығы бөтөрөлдө, ә уның идара итеү функциялары Рәсәйҙең Фән һәм юғары белем министрлығына тапшырылды[10].
Әлеге Рәсәй Фәндәр академияһы 1917 йылдан 1925 йылға тиклемге осорҙа — үҙ сиратында, Петербург фәндәр академияһының вариҫы булған — һәм 1925 йылда СССР Фәндәр академияһына үҙгәртелгән — Рәсәй Фәндәр академияһын тергеҙеү булып тора. СССР тарҡалғандан һуң һуңғы статус Рәсәй фәндәр академияһына күсә, ә СССР Фәндәр академияһы ағзаларына Рәсәй Фәндәр академияһының ғәмәлдәге ағзаһы һәм ағза-корреспонденты исемдәре бирелә. Хәҙерге Рәсәй фәндәр академияһы СССР Фәндәр академияһының хоҡуҡи вариҫы булып тора[11].
Рәсәй Фәндәр академияһы федераль дәүләт бюджет учреждениеһының юридик статусына эйә[12]. Физик, академик Геннадий Яковлевич Красников — 2022 йылдың 20 сентябренән Рәсәй Фәндәр академияһы башлығы[13]. Ҡалып:TOClimit
Remove ads
Үҫеше
Ҡалып:История академии наук в России
Беренсе тапҡыр Рәсәй фәндәр академияһы хәҙерге Рәсәй Фәндәр академияһының алыҫ прообразы — хөкүмәт Сенатының 1724 йылдың 28 ғинуары (8 февраль) Указына ярашлы, император Пётр I бойороғо буйынса ойошторола. Ул Европа академияларының аналогы булған, ә «академия» термины Грецияның антик философия мәктәбе хөрмәтенә ҡулланылған.
Академияның тәүге президенты — ғалим-медик Лаврентий Лаврентьевич Блюментрост. Академия сит ил аналогтарына тап килһен өсөн, Пётр I төрлө өлкә фәндәре буйынса байтаҡ сит ил ғалимдарын, белгестәрен саҡырған. Тәүгеләрҙән булып физик Георг Бюльфингер, тарихсы Г. Ф. Миллер, астроном һәм географ Жозеф Делиль, математиктар Николай һәм Даниил Бернулли, Христиан Гольдбах булды[14].
1917 йылдан һуң Совет Рәсәйҙә һәм артабан СССР-ҙа Фәндәр академияһы юғары дәүләт ғилми учреждениеһына әүерелә[15]. 1934 йылда Мәскәүгә күсеп килә[16]. 1918—1954 йылдарҙа бөтә союздаш республикаларҙа ла академиялар, СССР Фәндәр академияһының төбәк бүлексәләре (РСФСР-ҙан башҡа), ойошторола. Академик институттарҙың төп өлөшө РСФСР территорияһында урынлашҡан була. Совет осоро академия тарихында иң сағыуы булды; был ваҡытта ракета-ядро проекты тормошҡа ашырыла һәм йыһанды үҙләштереүҙә ҙур алға китеш булды.
Совет осоронда тулы булмаған мәғлүмәттәр буйынса академияның 209 ағзаһы һәм ағза-корреспонденты репрессиялана (репрессияларҙың күпселек өлөшө Сталин ваҡытына тура килә)[17].
1991 йылда, СССР тарҡалыу сәбәпле, РСФСР Президентының 1911 йылдың 21 ноябрендәге Указы менән[11] Рәсәй Фәндәр академияһы ойошторола.
2006 йылдың 8 декабрендә, «Фән һәм дәүләт фәнни-техник сәйәсәте тураһында» 127-се Федераль закондың яңы редакцияһына ярашлы, Рәсәй Фәндәр академияһы президентын академиктар һайлай, ләкин Рәсәй Президенты раҫлай. Хөкүмәткә Рәсәй Фәндәр академияһы ағзаларының һанын һәм уларҙың оклад күләмен билдәләү хоҡуғы беркетелә[18].
2013 йылдың 27 сентябрендә «Рәсәй Фәндәр академияһы, дәүләт фәндәр академияларын үҙгәртеп ҡороу тураһында,…» 253-ФЗ һанлы закон ҡабул ителде, уның буйынса медицина һәм ауыл хужалығы бүлексәләре иҫәбенә Рәсәй Фәндәр академияһы киңәйтелде, ә Рәсәй Фәндәр академияһы учреждениелары Федераль ғилми ойошмалар агентлығы ҡарамағына тапшырылды (2018 йылдың майында бөтөрөлгәндән һуң — Фән һәм юғары белем министрлығы ҡарамағына)[10]).
Академиктар һаны
Фәндәр академияһының составы артты, был академиктарҙың йыллыҡ һанынан асыҡ күренә (Академиктарҙың максималь һанының йылы күрһәтелгән, сит ил ағзалары иҫәпкә алынмай):
- Санкт-Петербург Фәндәр һәм художестволар академияһы — 31-гә тиклем (1737 һәм 1738)
- Санкт-Петербург Император фәндәр һәм художество академияһы — до 29-ға тиклем (1751 һәм 1753)
- Император фәндәр академияһы — 35-кә тиклем (1832)
- Император Санкт-Петербург фәндәр академияһы — 60-ҡа тиклем (1863)
- Рәсәй Фәндәр академияһы (1917-1925) — 54-кә тиклем (1923)[19]
- СССР Фәндәр академияһы — 375 (1990)
- Рәсәй Фәндәр академияһы — 968-гә тиклем (2016), академиялар ҡушылғанға тиклем, — 544 (2011).
2017 йылдың ноябрендә Рәсәйҙә 1008[20], институттарҙы, ғилми үҙәктәрҙе, обсерваторияларҙы, ғилми станцияларҙы, ботаника баҡсаларын, китапханаларҙы, архивтарҙы, музейҙарҙы, ҡурсаулыҡтарҙы һәм башҡа ойошмаларҙы индереп, Рәсәй Фәндәр академияһы учреждениеһы булған. Федераль ғилми ойошмалар агентлығы (ФАНО) идаралығында төрлө йылдарҙа эшләгәндәрҙең һаны[21][22]:
| Год | Хеҙмәткәрҙәрҙең дөйөм һаны |
Ғилми хеҙмәткәрҙәр |
уртаса эш хаҡы (айына Рәсәй һумы менән) |
уртаса эш хаҡы (АҠШ долларына күсереп) |
|---|---|---|---|---|
| 2013 | 139 185 | 46 946 | 36 818 | $ 1126 |
| 2014 | 138 399 | 46 567 | 43 092 | 1273 |
| 2015 | 128 298 | 47 071 | 45 551 | 816 |
| 2016 | 127 306 | 46 957 | 47 512 | 740 |
| 2017 | 123 691 | 44 842 | 57 157 | 962 |
| 2018 | фаразлау 96 259 |
2018 йылдың майында Федераль ғилми ойошмалар агентлығы бөтөрөлдө, ә уның идара итеү функциялары Рәсәй Федерацияһының Фән һәм юғары белем министрлығына тапшырылды.
300 йыллыҡ юбилей
2024 йылда Рәсәй Фәндәр академияһының 300 йыллыҡ юбилейы була:
Атамалары һәм уставтары
Аҫта академияның рәсми атамалары килтерелгән (1724—2017)[25] [квадрат йәйәләрҙә — ғәмәлдәге уставтар һәм регламенттар[25][26]]:
- 1724 — Санкт-Петербургтағы Фәндәр һәм художестволар академияһы [1724 — Академияны ойоштороу тураһында положение проекты];
- 1747 — Санкт-Петербург Император фәндәр һәм художество академияһы]] [1747 — Регламент];
- 1803 — Император фәндәр академияһы (ИАН) [1803 — Регламент];
- 1836 — Император Санкт-Петербург фәндәр академияһы [1836 — Устав];
- 1917 — Рәсәй Фәндәр академияһы (РФА);
- 1925 йылдың 25 июле — СССР Фәндәр академияһы (СССР ФА) [1927, 1930, 1935, 1959, 1963 — Уставтар];
- 1991 йылдың 21 ноябренән — «Рәсәй Фәндәр академияһы» федераль дәүләт бюджет учреждениеһы [1992, 2002, 2007, 2014 — Уставтар].
 |
 |
| Кунсткамера, Неванан күренеш | Васильевский утрауындағы Петербург фәндәр академияһы бинаһы (хәҙерге Рәсәй Фәндәр академияһының Санкт-Петербург ғилми үҙәге) |
Remove ads
Фәндәр академияһының өс быуатлыҡ ғәмәлендә уның бурыстары, статусы һәм структураһы үҙгәргән. Хәҙер Академия фәнни-тармаҡ һәм территориаль принцип буйынса төҙөлгән һәм Рәсәй Фәндәр академияһының 13 бүлексәһен (фән өлкәләре буйынса), Рәсәй Фәндәр академияһының 4 төбәк бүлексәһен, шулай уҡ Рәсәй Фәндәр академияһының 15 төбәк ғилми үҙәген үҙ эсенә ала. Рәсәй Фәндәр академияһы составына күп һанлы институттар инә.
Бүлексәләре
Шулай уҡ ҡарағыҙ: Институты РАН
- Математика фәндәре бүлеге
- Математика секцияһы
- Ғәмәли математика һәм информатика секцияһы
- Физика фәндәре бүлеге
- Дөйөм физика һәм астрономия секцияһы
- Ядро физикаһы секцияһы
- Нанотехнологиялар һәм мәғлүмәт технологиялары бүлеге
- Иҫәпләү, локацион, телекоммуникация системалары һәм элемент базаһы секцияһы
- Мәғлүмәт технологиялары һәм автоматлаштырыу секцияһы
- Нанотехнологиялар секцияһы
- Энергетика, машиналар эшләү, механика һәм идара итеү процестары бүлеге
- Механика секцияһы
- Машиналар эшләү проблемалары һәм идара итеү процестары секцияһы
- Энергетика секцияһы
- Химия һәм материалдар тураһында фәндәр бүлеге
- Химия секцияһы
- Материалдар тураһында фәндәр секцияһы
- Биология фәндәре бүлеге
- Дөйөм биология секцияһы
- Физика-химия биологияһы секцияһы
- Физиология фәндәре бүлеге
- Физиология секцияһы
- Фундаменталь медицина секцияһы
- Ер тураһындағы фәндәр бүлеге
- Геология, геофизика, геохимия һәм тау фәндәре секцияһы
- Океанология, атмосфера физикаһы һәм география секцияһы
- Тарих-филология фәндәре бүлеге
- Тарих секцияһы
- Тел һәм әҙәбиәт секцияһы
- Ижтимағи фәндәр бүлеге
- Философия, политология, социология, психология һәм хоҡуҡ секцияһы
- Иҡтисад секцияһы
- Глобаль проблемалар һәм халыҡ-ара мөнәсәбәттәр бүлеге
- Глобаль проблемалар секцияһы
- Халыҡ-ара мөнәсәбәттәр секцияһы
- Медицина фәндәре бүлеге
- Клиник медицина секцияһы
- Медицина-биология фәндәре секцияһы
- Профилактик медицинаһы секцияһы
- Ауыл хужалығы фәндәре бүлеге
- Игенселек, мелиорация, һыу һәм урман хужалығы секцияһы
- Зоотехния һәм ветеринария секцияһы
- Механизациялау, электрлаштырыу һәм автоматлаштырыу секцияһы
- Үҫемлекселек, үҫемлектәрҙе һаҡлау һәм биотехнологиялар секцияһы
- Ауыл хужалығы продукцияһын һаҡлау һәм эшкәртеү секцияһы
- Ауылдың иҡтисады, ер мөнәсәбәттәре һәм социаль үҫеше секцияһы
Төбәк бүлексәләре
- Новосибирскиҙағы Себер бүлексәһе
- Иркутск ғилми үҙәге
- Красноярск ғилми үҙәге
- Новосибирск ғилми үҙәге
- Томск ғилми үҙәге
- Яҡут ғилми үҙәге
- Бүрәт ғилми үҙәге
- Кемерово ғилми үҙәге
- Төмән ғилми үҙәге
- Омск ғилми үҙәге
- Урал бүлексәһе (Екатеринбург)
- Пермь ғилми үҙәге
- Коми ғилми үҙәге
- Удмурт ғилми үҙәге
- Силәбе ғилми үҙәге
- Ырымбур ғилми үҙәге
- Архангел ғилми үҙәге
- Санкт-Петербург бүлексәһе (Санкт-Петербург)
- Алыҫ Көнсығыш бүлексәһе (Владивосток)
- Приморье фәнни үҙәге
- Амур ғилми үҙәге
- Сахалин ғилми үҙәге
- Камчатка ғилми үҙәге
- Төньяҡ-Көнсығыш ғилми үҙәге (Магадан)
- Хабаровск ғилми үҙәге
Төбәк фәнни үҙәктәр
- Рәсәй Фәндәр академияһының Владикавказ ғилми үҙәге һәм Төньяҡ Осетия-Алания Республикаһы Хөкүмәте
- Рәсәй Фәндәр академияһының Вологда фәнни үҙәге
- Рәсәй Фәндәр академияһының Дағстан федераль тикшеренеү үҙәге
- Рәсәй Фәндәр академияһының Ҡабарҙы-Балҡар ғилми үҙәге
- Рәсәй Фәндәр академияһының Ҡазан ғилми үҙәге
- Рәсәй Фәндәр академияһының Карелия ғилми үҙәге
- Рәсәй Фәндәр академияһының Кольский фәнни үҙәге
- Рәсәй Фәндәр академияһының Түбәнге Новгород фәнни үҙәге
- Рәсәй Фәндәр академияһының Һамар ғилми үҙәге
- Рәсәй Фәндәр академияһының Санкт-Петербург ғилми үҙәге
- Рәсәй Фәндәр академияһының Һарытау ғилми үҙәге
- Рәсәй Фәндәр академияһының Өфө федераль тикшеренеү үҙәге
- Рәсәй Фәндәр академияһының Көньяҡ ғилми үҙәге
- Рәсәй Фәндәр академияһының Черноголовка ғилми үҙәге
- Рәсәй Фәндәр академияһының Пущин ғилми үҙәге
- Рәсәй Фәндәр академияһының Троицк ғилми үҙәге
- Рәсәй Фәндәр академияһының Ҡырым федераль округы территорияһындағы вәкиллеге
- Рәсәй Фәндәр академияһының Белгород өлкәһендәге вәкиллеге
- Рәсәй Фәндәр академияһының Башҡортостандағы вәкиллеге
- Рәсәй Фәндәр академияһының Ульяновск өлкәһендәге вәкиллеге
Рәсәй Фәндәр академияһының президиумы эргәһендәге фәнни ойошмалар
_by_shakko_02.jpg)
- Ижтимағи фәндәр буйынса ғилми мәғлүмәт институты
- Бөтә Рәсәй фәнни һәм техник мәғлүмәт институты
- Рәсәй Фәндәр академияһының тәбиғи фәндәр буйынса китапханаһы
- Рәсәй Фәндәр академияһы китапханаһы
- ГИПРОНИИ ғилми-тикшеренеү эштәре бүлеге
- Дәүләт көньяҡ ғилми-тикшеренеү полигоны
- Атом энергетикаһын хәүефһеҙ үҫтереү проблемалары институты
- Комплекслы ғилми-тикшеренеү институты (Грозный ҡалаһы)
- Ведомство-ара суперкомпьютер үҙәге
- Экологик именлек ғилми-тикшеренеү үҙәге
- Аналитик приборҙар эшләү институты
- Физика, химия һәм биология өлкәһендә аналитик тикшеренеүҙәр ведомство-ара үҙәге
- Рәсәй Фәндәр академияһының С. И. Вавилов исемендәге Тәбиғәт фәндәре һәм техника тарихы институты (ИИЕТРАН)
- Рәсәй Фәндәр академияһының Санкт-Петербург информатика һәм автоматлаштырыу институты (СПИИРАН)
- Рәсәй Фәндәр академияһының Дәүләт һәм хоҡуҡ институты
Фәнни советтар
Ғилми советтарҙың (комиссияларҙың) мөһим фәнни тикшеренеүҙәр проблемалары буйынса бурыстарына, иң элек, фәндең тейешле өлкәләре һәм йүнәлештәре буйынса тикшеренеүҙәрҙең торошон анализлау, төрлө ведомство ҡарамағындағы учреждениелар һәм ойошмалар менән үткәрелгән ғилми тикшеренеүҙәрҙе координациялауҙа ҡатнашыу инә. Ғилми тикшеренеүҙәрҙең мөһим проблемалары буйынса фәнни кәңәшмәләр, ҡағиҙә булараҡ, Академия бүлексәләрендә үтәсәк. Рәсәй Фәндәр академияһының бер нисә бүлексәһе проблематикаһын үҙ эсенә алған ғилми советтарҙың бер өлөшө Рәсәй Фәндәр академияһы Президиумы ҡарамағында була.
- Йыһан буйынса совет
- Экология һәм ғәҙәттән тыш хәлдәр проблемалары буйынса ғилми совет
- Донъя океаны проблемалары буйынса фәнни совет
- Арктиканы һәм Антарктиканы өйрәнеү буйынса ғилми совет
- «Юғары етештереү системалары һәм уларҙы ҡулланыу» советы
- «Ғилми телекоммуникациялар һәм мәғлүмәт инфраструктураһы» советы
- Һүрәтләнештәрҙе эшкәртеү проблемалары буйынса совет
- Мәҙәни һәм тәбиғи мираҫты өйрәнеү һәм һаҡлау буйынса фәнни совет
- «Гидрофизика» комплекслы проблемаһы буйынса ғилми совет
- «Диңгеҙҙәрҙе һәм океандарҙы тикшереүҙең радиофизик ысулдары» тигән комплекслы проблема буйынса ғилми совет
- Яныу һәм шартлау буйынса фәнни совет
- Рәсәй энергетикаһын үҫтереү проблемалары буйынса совет
- «Донъя мәҙәниәте тарихы» ғилми советы
- Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе (БДБ) илдәре үҫеше проблемалары буйынса фәнни совет.
Ведомство-ара советтар
Бер нисә ведомствоның комплекслы көсөн талап иткән ҙур мәсьәләләрҙе хәл итеү өсөн Академияның һәм тейешле ведомстволарҙың берлектәге ҡарарҙары менән Ведомство-ара советтар ойошторолдо.
- Рәсәй Фәндәр академияһы Президиумы һәм Рәсәй Атомы ҡарамағындағы Радиохимия буйынса ведомство-ара совет
- Физика, химия һәм биологияның комплекслы проблемалары буйынса ведомство-ара совет
- Рәсәй Фәндәр академияһы Президиумы һәм Рәсәй Атомы ҡарамағындағы Радиацион хәүефһеҙлек проблемалары буйынса ведомство-ара ғилми-техник совет
- Рәсәй Фәндәр академияһы һәм РАКА-ның Йыһан энергетикаһы проблемалары буйынса ведомство-ара ғилми советы
- Рәсәй Фәндәр академияһының Ведомство-ара ғилми советы, Рәсәй ауыл хужалығы фәндәре академияһы һәм Мәскәү дәүләт университеты үҫемлектәрҙең глобаль климаты һәм экологик стрестары буйынса
- Рәсәй Фәндәр академияһы Президиумы ҡарамағындағы Химик һәм биологик ҡоралдың конвенциаль проблемалары буйынса ведомство-ара ғилми совет
- Рәсәй Сәнәғәт һәм фән министрлығының һәм Рәсәй Фәндәр академияһының Төбәк фәнни-техник үҫеше һәм хеҙмәттәшлек проблемалары буйынса ведомство-ара советы
Функциональ тәғәйенләнештәге советтар
- Ғилми-нәшриәт советы
- Ғилми приборҙар эшләү буйынса ғилми совет
- Рәсәй Фәндәр академияһының мәғлүмәт-китапхана советы
- Музей советы
- Күргәҙмәләр буйынса ғилми совет
- Метрологик тәьминәт һәм стандартлаштырыу буйынса фәнни совет
- Экспорт контроле буйынса комиссия
- Мәскәү һәм өлкә хөкүмәте менән үҙ-ара эш итеү буйынса совет
- Рәсәй Фәндәр академияһы Уставы буйынса комиссия
- Юғары мәктәп менән бәйләнеш буйынса комиссия
- Йәштәр менән эшләү буйынса комиссия
- Мәктәп мәғарифы буйынса комиссия
- Чечен Республикаһы һәм Төньяҡ Кавказ проблемалары буйынса комиссия
- Академик В. И. Вернадскийҙың ғилми мираҫын эшкәртеү комиссияһы
- Академик Н. Н. Семёновтың ғилми мираҫын эшкәртеү буйынса комиссия
- Ялған фәнгә ҡаршы көрәш комиссияһы һ. б.
Милли комитеттар
Академияның Рәсәй Фәндәр академияһы Президиумы һәм Рәсәй Фәндәр академияһы бүлексәләре ҡарамағындағы эшсе органдар сифатында халыҡ-ара ғилми ойошмалар эшмәкәрлегендә ҡатнашыу өсөн милли комитеттар булдырылды.
- Халыҡ-ара геосфера-биосфера программаһы буйынса милли комитет
- Донъя океанын өйрәнеү буйынса халыҡ-ара ғилми комитеттың Милли комитеты
- Рәсәй химиктарының милли комитеты
- Фән һәм техника өлкәһендә һан мәғлүмәттәрен йыйыу һәм баһалау буйынса милли комитет
- Тымыҡ океан ғилми ассоциацияһының Милли комитеты
- ЮНЕСКО-ның «Кеше һәм биосфера» программаһы буйынса Рәсәй милли комитеты
- Рәсәй Пагуош комитеты
- Системалы анализ буйынса комитет
- Ғалимдарҙың халыҡ-ара хәүефһеҙлек һәм ҡоралдарҙы контролдә тотоу өсөн комитеты
Етәксе органдар
Академия кимәлендә етәксе органдар — Дөйөм йыйылыш һәм Рәсәй Фәндәр академияһы Президиумы, һәр тармаҡ бүлексәһе кимәлендә — был бүлексәнең Дөйөм йыйылышы, уның секциялары етәкселәре һәм академик-секретарь.
Президенты
- Красников Геннадий Яковлевич — 2022 йылдың 20 сентябренән Рәсәй Фәндәр академияһы президенты[13]
Вице-президенттар
- Алдошин Сергей Михайлович
- Долгушкин Николай Кузьмич
- Калмыков Степан Николаевич
- Кульчин Юрий Николаевич (Рәсәй Фәндәр академияһының Алыҫ Көнсығыш бүлексәһе башлығы)
- Макаров Николай Андреевич
- Панченко Владислав Яковлевич
- Пармон Валентин Николаевич (Рәсәй Фәндәр академияһының Себер бүлексәһе башлығы)
- Пирадов Михаил Александрович
- Руденко Виктор Николаевич (Рәсәй Фәндәр академияһының Урал бүлексәһе башлығы)
- Чернышев Сергей Леонидович
Президиумдың Баш ғилми секретары
- Дубина Михаил Владимирович
Академиктар-тармаҡ бүлексәләре секретарҙары
- Математика фәндәре бүлеге: Козлов Валерий Васильевич
- Физика фәндәре бүлеге: Кведер Виталий Владимирович
- Рәсәй Фәндәр академияһының нанотехнологиялар һәм мәғлүмәт технологиялары бүлеге: Панченко Владислав Яковлевич (бер үк ваҡытта вице-президент)
- Энергетика, машиналар эшләү, механика һәм идара итеү процестары бүлеге: Хомич Владислав Юрьевич
- Рәсәй Фәндәр академияһының химия һәм материалдар тураһында фәндәр бүлеге: Егоров Михаил Петрович
- Рәсәй Фәндәр академияһының биология фәндәре бүлеге: Кирпичников Михаил Петрович
- Рәсәй Фәндәр академияһының физиология фәндәре бүлеге: Ткачук Всеволод Арсеньевич
- Рәсәй Фәндәр академияһының ер тураһында фәндәр бүлеге: Бортников Николай Стефанович
- Рәсәй Фәндәр академияһының тарих-филология фәндәре бүлеге: Макаров Николай Андреевич (бер үк ваҡытта вице-президент)
- Рәсәй Фәндәр академияһының ижтимағи фәндәр бүлеге: Хабриева Талия Ярулловна
- Рәсәй Фәндәр академияһының глобаль проблемалар һәм халыҡ-ара мөнәсәбәттәр бүлеге: Дынкин Александр Александрович
- Медицина фәндәре бүлеге: Стародубов Владимир Иванович
- Ауыл хужалығы фәндәре бүлеге: Лобачевский Яков Петрович
Remove ads
Рәсәй Фәндәр академияһы составына мөхбир ағзалар (академиктар) һәм ағза-корреспонденттар (членкорҙар) инә. Рәсәй Фәндәр академияһы ағзаларының төп бурысы — фәнде яңы ҡаҙаныштар менән байытыу. Рәсәй Фәндәр академияһы ағзалары академияның дөйөм йыйылышы тарафынан ғүмерлеккә һайлана. Рәсәй Фәндәр академияһы ағзалары итеп фәнде беренсе дәрәжәле ғилми хеҙмәттәр менән байытҡан ғалимдар һайлана. Рәсәй Фәндәр академияһының ағза-корреспонденттары итеп фәнде күренекле фәнни хеҙмәттәре менән байытҡан ғалимдар һайлана[27].
Рәсәй Федерацияһы граждандары ғына Рәсәй Фәндәр академияһы академигы һәм ағза-корреспонденты була ала; сит ил ғалимдары Рәсәй Фәндәр академияһының сит ил ағзаһы статусын алыуы мөмкин.
Рәсәй медицина фәндәре академияһы һәм Рәсәй ауыл хужалығы фәндәре академияһы ойошторолғанға тиклем, 2011 йылдың декабрендәге академик һайлауҙар йомғаҡтары буйынса, Рәсәй Фәндәр академияһында 531 мөхбир ағза һәм 769 ағза-корреспондент торған.2013 йылдың декабренә билдәләнгән[28] сираттағы һайлауҙар булманы һәм өс йәшлек мораторийҙың Рәсәй Фәндәр академияһына яңы ағзаларҙы ҡабул итеүе хаҡында иғлан ителде.
2015/2016 йылдарҙағы ҡышта тәүге тапҡыр Рәсәй Фәндәр академияһы профессорҙары һайланды, улар академияны көсәйтеү һәм кадрҙар резервы булараҡ ҡарала. 2018 & 2022 йылдың яҙында ошоға оҡшаш һайлау икенсегә уҙҙы[29][30] — һөҙөмтәлә Рәсәй Фәндәр академияһының профессорҙар корпусында 713 ғалим иҫәпләнә.
Рәсәй Фәндәр академияһының «төп» составы 2016 йылдың 24-28 октябрендә һайлауҙа[31][32] Яңылыҡ индерҙеләр — вакансияларҙың күпселеге өсөн йәшкә сикләү иғлан ителде: ағзалыҡҡа кандидат 51 йәштән йәшерәк булырға тейеш ине, академиктарға — 61 йәштән йәшерәктәр генә дәғүә итә ала[33]. Был академияның ғәмәлдәге ағзаларының уртаса йәшен — 73,7, ағза-корреспонденттарҙың 66,7 йәшкә тиклем кәметергә мөмкинлек бирҙе[34] һандар — 2016 йылдың аҙағына).
Рәсәй Фәндәр академияһы ағзаларын һуңғы һайлау 2022 йылдың 30 майынан 3 июненә уҙҙы. Академиктарҙың 96 вакансияһы һәм 218 ағза-корреспондент вакансияһы иғлан ителгән. Әммә һөҙөмтәлә ғалимдар аҙыраҡ: 91 академик һәм 211 ағза-корреспондент һайланды[7][35].
Remove ads
Төп сығанаҡ: [36]
Фәнни тикшеренеүҙәр
Академия эшләй башлағандан алып, XVIII быуат уртаһында Пётр I саҡырған сит ил белгестәре төп һөҙөмтәләргә өлгәшкән. Ул ваҡытта Г. В. Рихман һәм Ф. У. Т. Эпинустың электрҙы өйрәнеү буйынса хеҙмәттәре, шулай уҡ анализ, һандар һәм механика теорияһына нигеҙ һалған математик Л. Эйлерҙың эшмәкәрлеге киң танылыу ала. Рәсәйҙә килеп сыҡҡан һәм фәнде химияла, физикала, астрономияла, геологияла фундаменталь асыштар менән байытҡан, тел ғилеменә өлөш индергән донъя күләмендәге тәүге ғалим — академик М. В. Ломоносов.
XIX Быуаттан Петербург фәндәр академияһы милли кадрҙарға таянып эшләгән. Академия инициативаһы менән 1803—1806 йылдарҙа И. Ф. Крузенштерн һәм Ю. Ф. Лисянскийҙың донъя буйлап экспедицияһы, ә 1820 йылда Ф. Ф. Беллинсгаузен һәм М. П. Лазарев экспедицияһы тарафынан Антарктида асыла. Академиктар М. В. Остроградский һәм В. Я. Буняковский тикшеренеүҙәрендә математик анализ проблемалары үҫеш ала; Н. И. Лобачевский ярҙамында эвклидтыҡы булмаған геометрия төҙөлә. Физика тарихына В. В. Петровтың электр дуғаһын асыу инә; 1895 йылда А. С. Поповтың радио уйлап табыуы дәүер ҡаҙанышы була. Д. И. Менделеев химик элементтар системаһын тәҡдим итә, академик А. М. Бутлеров химик төҙөлөш теорияһын булдыра. XIX—XX быуаттар сигендә Рәсәй донъяға вирустарҙы беренсе асыусы биолог Д. И. Ивановскийҙы, күҙәнәктәр иммунитеты механизмдарын асыусы тәүге Нобель лауреаттарының береһе И. И. Мечниковты, шулай уҡ аңдың нигеҙе булған шартлы рефлекстарҙы асҡан Нобель лауреаты И. П. Павловты бирә.
1917 йылдың Октябрь революцияһынан һуң Академияның әүҙем ҡатнашлығында Кольский ярымутрауының Курск магнит аномалияһын һәм минераль ресурстарын тикшереү йәйелдерелә. Бер үк ваҡытта, академик Г. М. Кржижановский етәкселегендә СССР-ҙы индустриалләштереү нигеҙен тәшкил иткән ГОЭЛРО планы әҙерләнә. Фәнде үҫтереү тураһында хәстәрлек күреү Совет хөкүмәте өсөн һәр ваҡыт өҫтөнлөклө бурыстарҙың береһе булды, был совет ғалимдарының төрлө өлкәләрҙәге ҙур ҡаҙаныштарына өлгәшеү өсөн шарттар булдырҙы. 1920 йылдар аҙағында Н. Н. Семёнов тармаҡланған сылбырлы реакциялар теорияһын булдырған Һуғышҡа тиклемге йылдарҙа П. А. Черенков яҡтылыҡтың фаза тиҙлегенән юғарыраҡ тиҙлек менән хәрәкәт иткәндә уның нурланыш эффектын асҡан, И. Е. Тамм һәм И. М. Франк теоретик яҡтан аңлата (Вавилов- Черенков эффекты). 1950-се йылдарҙа Н. Г. Басов һәм С. С. Прохоров бер нисә лазер төрөн булдыра. Һанап үтелгән асыштар Нобель премиялары менән билдәләнә. 1957 йылда С. П. Королёв етәкселегендәге ғилми коллективтар тәүге Ерҙең яһалма юлдашын осора һәм Ю. А. Гагариндың йыһанға осоу мөмкинлеге барлыҡҡа килә (1961 йыл). Ихтималлыҡ теорияһының һәм функциональ анализдың бер төркөм математик проблемалары академик А. Н. Колмогоровтың хеҙмәттәрендә хәл ителә. Иҡтисад буйынса эштәре өсөн математик Л. В. Канторович Нобель премияһына лайыҡ була. 1950—1970 йылдарҙа СССР Фәндәр академияһы биологтары полиомиелитҡа ҡаршы вакцина эшләй, һуңынан Ер шары халҡын сәсәккә ҡаршы иммунлаштырыуҙа ҡатнаша. Гуманитар фәндәрҙә лә уңыштар һиҙелерлек булды — мәҫәлән, Рәсәй һәм донъя халыҡтары телдәрен өйрәнеү буйынса ҙур эште академик-филологтар В. В. Виноградов һәм Л. В. Щерба башҡарҙы.
Постсовет йылдарын илдә фәндең сәскә атыу осорона индереп булмай. Әммә был ваҡытта Рәсәй ғалимдары үҙҙәренең элекке хеҙмәттәре өсөн ике тапҡыр физика буйынса Нобель премияһына лайыҡ була. Бындай награданы юғары үткәреүсәнле гетероструктураларҙы өйрәнеү буйынса хеҙмәттәре өсөн академиктар Ж. И. Алфёров (2000 йылд), шулай уҡ юғары үткәреүсәнлектәр һәм үтә ағыусан шыйыҡлыҡтар теорияһына индергән өлөшө өсөн В. Л. Гинзбург һәм А. А. Абрикосов (2003 йыл) алды.
Бөтә тарихи этаптарҙа ла Академия илдең оборона һәләтен нығытыуҙа үҙәк роль уйнаны. Беренсе донъя һуғышы алдынан академик Н. Д. Зелинский противогаз булдыра, 1916—1920 йылдарҙа В. Н. Ипатьев шартлатҡыс матдәләр етештереүҙе ойоштора, академик А. Н. Крылов караптарҙың «һыу баҫмай торған таблицаларын» эшләй. Конструкторҙар бюроһында С. В. Ильюшин һәм А. Н. Туполев Бөйөк Ватан һуғышы осоронда совет авиацияһының өҫтөнлөгөн тәьмин иткән самолёттар төҙөнө. Һуғыштан һуңғы осорҙа СССР-ҙың Көнбайыш илдәре менән хәрби-стратегик тигеҙлеген тәьмин иткән ракета-ядро ҡалҡаны төҙөлә (уны ойоштороуҙа академиктар И. В. Курчатов, Ю. Б. Харитон, Я. Б. Зельдович һ. б. ҡатнаша).
Белем һәм мәғариф
Фәндәр академияһының педагогик һәм аң-белем таратыу эшмәкәрлегендә ҡатнашыуы түбәндәге формаларҙа бойомға ашырылды:
- университеттар һәм юғары уҡыу йорттары системаһын ойоштороуға әүҙем булышлыҡ итеү. 1755 йылда М. В. Ломоносовтың тәҡдиме буйынса Мәскәү университетын асыу тарихи миҫал булып тора. Академиктар П. Л. Капица һәм С. А. Христианович инициативаһы буйынса, Мәскәү физика-техника институтында (1947 йыл) уҡытыу ойошторола, уның төп кафедралары Фәндәр академияһы институттарында урынлаша. Шулай уҡ күптән түгел Фәндәр академияһының Себер бүлексәһе (Новосибирский Академгород) университеты барлыҡҡа килде; 2002 йылда Санкт-Петербургта академик университет — Санкт-Петербургтағы Рәсәй Фәндәр академияһының нанотехнологиялар ғилми-белем биреү үҙәге ойошторола;
- университеттарҙа Академия учреждениелары хеҙмәткәрҙәренең уҡытыу эше (бер үк ваҡытта бер нисә урында эшләү). Белем биреүҙән тыш, был йыш ҡына студент йылдарында уҡ, ғилми эшмәкәрлек өсөн потенциаль кандидаттар һайлап алыуға булышлыҡ итә;
- мәктәп белеме биреү өсөн яуаплы. Байтаҡ дәреслектәр һәм әсбаптар СССР Фәндәр академияһы хеҙмәткәрҙәре ҡатнашлығында яҙылған. Академия төрлө осорҙа мәктәп реформаларын әҙерләүҙә һиҙелерлек роль уйнаны. Совет заманында, 1963 йылдан башлап, СССР Фәндәр академияһы академиктары А. Д. Александров, М. А. Лаврентьев һәм А. Н. Колмогоров инициативаһы буйынса физика-математика һәм химия профилендәге махсус мәктәптәр селтәре төҙөлә башлай;
- фәнни-популяр әҙәбиәт нәшер итеү, халыҡ алдында лекциялар үткәреү, музейҙар булдырыу. Мәҫәлән, 1755—1764 йылдарҙа. Академия «Ежемесячные сочинения, к пользе и увеселению служащие» журналын баҫтырған, һуңынан «Академические известия» «Академик хәбәрҙәр» һәм башҡа популяр баҫмалар донъя күрә. XIX быуаттың 30-сы йылдарында Фәндәр академияһы ҡатнашлығында Петербургта Ботаника, Зоология, Этнография һ. б. музейҙар ойошторола. Академия билдәле «Белем» йәмғиәте эшендә төп роль уйнай, 1970 йылда уҡыусылар һәм студенттар өсөн «Квант» фәнни-популяр физик-математик журнал һ. б. булдырыла;
- аспирантурала һәм докторантурала ғилми кадрҙар әҙерләү. Шулай ҙа йылдан-йыл Рәсәй Фәндәр академияһы ғилми учреждениелары аспирантураларын тамамлаусыларҙың өлөшө үтә түбән булып ҡала. 2013 йылда 3943 ғилми учреждение аспирантура тамамлаусының ни бары 674-е (17,0 %) диссертация яҡлаған[37]. Юғары уҡыу йорттары аспирантураларын тамамлаусыларҙан 2013 йылда 26,9 % яҡланған[37].
Академия һәм уның ағзаларының йәмәғәт эшмәкәрлеге
СССР Фәндәр академияһы ғалимдары ҙур халыҡ-ара килешеүҙәр — Өс мөхиттә — атмосферала, йыһан арауығында һәм һыу аҫтында ядро һынауҙарын тыйыу тураһында килешеү (1963) һәм атом энергияһын тыныс файҙаланыу программаһы башланғысында тора. Был идеяларҙың үҫеше ғалимдарҙың Һалҡын һуғыш осоронда мөһим роль уйнаған хәүефһеҙлек һәм ҡоралһыҙландырыу маҡсатында Пагуош хәрәкәте барлыҡҡа килеүенә нигеҙ була.
Ядро ҡоралын һынауҙы тыйыу өсөн иң әүҙем көрәшселәрҙең береһе академик А. Д. Сахаров була. 1960-сы йылдар аҙағында ул шулай уҡ ғалим-хоҡуҡ һаҡлаусылар лидерҙарының береһе була; 1979—1980 йылдарҙа Афғанстанға совет ғәскәрҙәрен индереүгә ҡаршы сыға.
Академия ғалимдары бер нисә тапҡыр төрлө кимәлдәге депутаттар итеп һайлана. Мәҫәлән, 1974 йылда СССР-ҙың Юғары Советында «Союз Советы депутаттары араһында СССР Фәндәр академияһының, союздаш республикаларҙың фәндәр академияларының һәм тармаҡ академияларының 22 ғилми хеҙмәткәре булған»[38]. 1989 йылда А. Д. Сахаров СССР-ҙың халыҡ депутаты итеп һайлана. РФ Дәүләт Думаһында ғалимдар ҙа эшләй/эшләгән, билдәлеләре араһында — физик Ж. И. Алфёров (КПРФ-тан, 2019 йылдың 1 мартында вафат булғанына тиклем депутат, «Об образовании для всех» һәм «О поддержке инновационной деятельности в России» закондар инициаторы), медик Г. Онищенко («Берҙәм Рәсәй» партияһынан, мәғариф һәм фән буйынса комитет ағзаһы), полярсы А. Н. Чилингаров (Берҙәм Рәсәй)[39].
Социологик тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, Академия рәсәйҙәрҙең юғары ышанысы менән файҙалана[40]. Ғилми хеҙмәткәр һөнәре лә ихтирам тыуҙыра: бындай һорау алыуҙарға ярашлы[41], фәндә «иң аҡыллы» һәм «иң тәртипле» Рәсәй граждандары эшләй.
Рәсәй Фәндәр академияһы учреждениелары активистарының сағыштырмаса яңыраҡ ойошторолған ижтимағи башланғысы — «Диссернет» йәмғиәтен булдырыу (2013 йыл), ул диссертация яҙғанда ялған мәғлүмәтте, беренсе сиратта, сит публикацияларҙан тексты күпләп намыҫһыҙ үҙләштереү осраҡтарын фашлауҙы маҡсат итеп ҡуя. Шул иҫәптән билдәле чиновниктар, сәйәсмәндәр һәм бизнесмендарҙың диссертацияларында ла байтаҡ тупаҫ хоҡуҡ боҙоуҙар асылды. Бындай эшмәкәрлек фән мөхитендә «таҙа намыҫ», яҡшы исем һаҡлауға хеҙмәт итә, шулай уҡ төрлө кимәлдәге намыҫһыҙҙарҙы язаһыҙ ҡалдырму көрәшенә булышлыҡ итә.
Академияның фәнни йәмғиәттәр менән хеҙмәттәшлеге
Ғилми йәмғиәттәр һәм ғалимдар, тикшеренеүселәр һәм инженерҙар профессиональ ассоциацияларының эшмәкәрлеге ғалимдарҙың һәм практиктарҙың фән һәм техниканың төрлө тармаҡтарындағы фундаменталь һәм ғәмәли бурыстарҙы хәл итеүҙәге тырышлыҡтарын берләштереүгә һәм яраштырыуға йүнәлтелгән. Был ойошмалар ғалимдарҙың халыҡ-ара бәйләнештәрен үҫтереүҙә лә мөһим роль уйнай. Рәсәй Фәндәр академияһы, үҙенең статусы һәм эшмәкәрлек характеры буйынса илдең юғары ғилми йәмғиәте булараҡ, Рәсәйҙең һәм башҡа илдәрҙең ғилми йәмғиәттәре һәм ассоциациялары менән бәйләнеш тота һәм хеҙмәттәшлек итә.
Рәсәйҙең ҡайһы бер ғилми йәмғиәттәре үҙ эшмәкәрлеген Рәсәй Фәндәр академияһы эгидаһы аҫтында тормошҡа ашыра. Рәсәй Фәндәр академияһының ошондай ғалимдар берекмәләре менән үҙ-ара мөнәсәбәттәре Рәсәй Фәндәр академияһының профилле бүлексәһе менән ҡыҙыҡһынған федераль башҡарма власть органдары һәм/йәки ғилми йәмғиәт араһындағы килешеүҙәр нигеҙендә ҡорола. Ошо килешеү буйынса Рәсәй Фәндәр академияһы ғилми йәмғиәткә ғилми-методик етәкселек итеүҙе үҙ өҫтөнә ала[42].
Рәсәй Фәндәр академияһы хеҙмәттәшлек иткән ғилми йәмғиәттәр һәм ассоциациялар
Нобелев премияһы лауреаттары
Петербург фәндәр академияһы 1724—1917
- Павлов Иван Петрович, медицина, 1904, беренсе Рәсәй нобель лауреаты
Шулай уҡ Петербург Фәндәр академияһының почётлы ағзалары Мечников Илья Ильич, медицина, 1908 һәм Бунин Иван Алексеевич, әҙәбиәт, 1933 Нобель лауреаттары була.
1925—1991 йылдарҙа СССР Фәндәр академияһы
- Семёнов Николай Николаевич, химия, 1956
- Тамм Игорь Евгеньевич, физика, 1958
- Франк Илья Михайлович, физика, 1958
- Черенков Павел Алексеевич, физика, 1958
- Ландау Лев Давидович, физика, 1962
- Басов Николай Геннадиевич, физика, 1964
- Прохоров Александр Михайлович, физика, 1964
- Шолохов Михаил Александрович, әҙәбиәт, 1965
- Канторович Леонид Витальевич, иҡтисад, 1975
- Сахаров Андрей Дмитриевич, донъя, 1975
- Капица Пётр Леонидович, физика, 1978
Исемлеккә СССР Фәндәр академияһының сит ил ағзалары индерелмәгән.
1991 йылдан Рәсәй Фәндәр академияһы
- Солженицын Александр Исаевич, әҙәбиәт, 1970 (1997 йылда Рәсәй Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы итеп һайлана)
- Алфёров Жорес Иванович, физика, 2000
- Абрикосов Алексей Алексеевич, физика, 2003
- Гинзбург Виталий Лазаревич, физика, 2003
Remove ads
2013 йылғы реформаға тиклем Рәсәй Фәндәр академияһы байтаҡ финанс һәм матди ресурстарға эйә ине. 2013 йылда күсемһеҙ милек һәм «киңәйтелгән» академия мөлкәте Ғилми ойошмаларҙың федераль агентлығы (ФАНО) идаралығына тапшырылды (2018 йылдан — Фән һәм юғары белем министрлығы)[10]).
Бюджет, төшөм һәм сығымдар
Рәсәй медицина фәндәре академияһы һәм Рәсәй ауыл хужалығы фәндәре академияһы составына 650-гә яҡын ойошма ингән, уларҙы финанслауға 2013 йылда бюджеттан 67,8 миллиард һум йүнәлтелгән.
.jpeg)
2006 йылда Рәсәй Фәндәр академияһының бюджет финанслауы 30,84 миллиард һум (фәнде дөйөм финанслауҙың 35 % тиерлек) тәшкил иткән. Рәсәй Фәндәр академияһы 15,5 миллиард һум самаһы — бюджеттан тыш сығанаҡтар, шул иҫәптән 11,3 миллиарды эшҡыуарлыҡ эшмәкәрлеге биргән. Рәсәй Фәндәр академияһы майҙандарын һәм мөлкәтен ҡуртымға биреүҙә 1,73 миллиард һум аҡса эшләгән. Шулай итеп, дәүләт бюджеты средстволары академия дөйөм бюджетының 68 % ғына тәшкил итте. 2006 йылда Рәсәй Фәндәр академияһында бюджет урындарының 64 % ашыуы ҡыҫҡартылды, һөҙөмтәлә 2007 йылда академия штатында дөйөм алғанда 104 236 хеҙмәткәр, шул иҫәптән 51 908 ғилми хеҙмәткәр ҡалды. 2007—2008 йылдарҙа фәнни ставкалар тағы 14 % кәметелде.
Фәнни ҡорамалдарға килгәндә, финанслау етешмәүе һөҙөмтәһендә уның уртаса йәше 15 йылға яҡынлашты (1990 йылда — 7,5 йыл). Әгәр 2005 йылда Рәсәй Фәндәр академияһы буйынса уртаса эш хаҡының бюджет өлөшө — 5 110 һум, ә 2006 йылда уртаса 7 883 һум тәшкил итһә, 2006 йылдың октябрендә Рәсәй Фәндәр академияһы буйынса уртаса эш хаҡы — 10 мең һум, ә ноябрҙә 11,5 мең һум булды. Рәсәй Фәндәр академияһы хеҙмәткәрҙәре 2006 йылдың ноябрендә уртаса 21 мең һумдан ашыу эш хаҡы ала башлаған[43].
2016 йылдан Рәсәй Фәндәр академияһы академиктарының вазифа окладына айлыҡ өҫтәмә — 100 мең һум, ағза-корреспонденттарға 50 мең һум тәшкил итә[44].
2010 йылда Рәсәй Фәндәр академияһы учреждениеларының эшҡыуарлыҡ эшмәкәрлегенән алынған килеме 22,9 миллиард һум тәшкил иткән.
Күсемһеҙ милек
Үҙәк хакимиәт биналары
Әлеге ваҡытта Рәсәй Фәндәр академияһының үҙәк идара итеү органдары Мәскәүҙә эшләй.
Рәсәй Фәндәр академияһы Президиумы Ленин проспектындағы 32 а һанлы заманса бинала урынлашҡан. Был бина 1960-сы йылдар аҙағынан 1990-сы йылдар башына тиклем төҙөлә. Проектлауҙы СССР Фәндәр академияһының Дәүләт проект һәм ғилми-тикшеренеү институты башҡарған[45], Проектлаусылар коллективына Ю. П. Платонов етәкселек иткән. Совет модернизацияһы стилендәге ҡоролмалар комплексы — ике берләштерелгән 22 ҡатлы бейек йорт торған өс ҡатлы подиум[46]. Комплекстың аҙ ҡатлы йорттарында 1,5 мең урынлыҡ концерт залы, бейек биналарҙа административ бүлмәләр урынлашҡан. Рәсәй Фәндәр академияһы етәкселегенән тыш, бинала академия менән бәйле бер төркөм ойошма, улар иҫәбендә Рәсәй фундаменталь тикшеренеүҙәр фонды, Рәсәй Фәндәр академияһының Славяндарҙы өйрәнеү институты, ғилми журналдар редакциялары урынлашҡан.
Рәсәй Фәндәр академияһына шулай уҡ Нескучный баҡсаһындағы (Ленин проспекты, 14) элекке Александр һарайы ҡарай, унда 1934 йылда Ленинградтан Мәскәүгә күсерелгән СССР Фәндәр академияһы президиумы урынлашҡан. Хәҙер был бина Рәсәй Фәндәр академияһының тантаналы сараларын — байрам ҡабул итеүҙәрен, сит ил делегацияларының осрашыуҙарын, академия ағзалары менән хушлашыуҙарын уҙғарыу өсөн файҙаланыла. Александр һарайына халыҡтың ирекле инп-сығып йөрөү мөмкинлеге ябылды.
Remove ads
Фәндәр академияһы хөрмәтенә Охотск диңгеҙе ҡултығы (Академия ҡултығы, 1845) һәм Памирҙағы һырт (Фән академияһы һырты, 1927, Н. Л. Корженевский тарафынан асылған) аталған. Астрономияла йондоҙлоҡтарҙың береһе Академия тип атала (1916 йылда Г. Н. Неуймин таба). Пермь крайының Көңгөр ҡалаһында Фәндәр академияһы урамы бар. 1999 йылда «Рәсәй Фәндәр академияһының 275 йыллығы» иҫтәлекле тәңкәһе сығарылды.
Күренекле ғалимдарҙың — Академияның элекке ағзаларының (Петербург, СССР Фәндәр академияһы йәки Рәсәй Фәндәр академияһының әүҙемлек осорона ҡарап) исемдәре менән Рәсәйҙә һәм советтарҙан һуңғы илдәрҙә бер нисә ҡала аталған, улар араһында Курск өлкәһендәге Курчатов, Мәскәү өлкәһендәге Жуковский бар. Рәсәй академиктарының йәки мөхбир ағзаларының исемен йөрөткән урамдар элекке СССР ҡалаларында һәм алыҫ сит илдәрҙә бар (мәҫәлән: Хемницта — Mendelejewstraße (Германия), Вильнёв-д’Аск ҡалаһында — avenue Mendeleiev (Франция). Ғалимдар хөрмәтенә ғилми институттар, суднолар һәм бик күп башҡа объекттар аталған; Фәндәр академияһының күренекле ағзалары иҫтәлегенә симпозиумдар уҙғарыла.
Remove ads
1980 йылдар аҙағынан алып матбуғат биттәрендә Рәсәй Фәндәр академияһын тәнҡитләүселәр барлыҡҡа килә. Уны таратыусыларҙың береһе М. Д. Франк-Каменецкий була, ул, финанслау һәм эш һөҙөмтәләрен баһалау академиктарҙың үҙҙәренең ҡарашына ғына нигеҙләнгәнлектән, академия эшмәкәрлеге фән өсөн һәләкәтле тип белдерә[47][48]. Франк-Каменецкийҙың тәүге мәҡәләләре баҫылғандан һуң ике тиҫтә йыл үтеүгә фекер алышыуға ғалимдар, инженерҙар һәм чиновниктарҙың киңерәк даирәһе ҡушылды.
Тәнҡитселәр, Рәсәй Фәндәр академияһын грант финанслау системаһына күсерергә һәм иерархия структураһын көнбайыш моделенә алмаштырырға кәрәк: унда тикшеренеүҙәр башында шәхси рәүештә грант алған һәм конкурс нигеҙендә аныҡ бурыстар буйынса башҡарыусылар коллективын үҙ аллы төҙөгән лаборатория мөдире тора тигән фекер әйтте. Шул уҡ ваҡытта эшмәкәрлекте баһалау халыҡ-ара ғилми берләшмәнең фекеренә, мәҫәлән, Хирш индексына нигеҙләнергә тейеш.
2009 йылда «Эксперт» журналында баҫылған Сергей Гуриев, Дмитрий Ливанов һәм Константин Севериновтың «Фәндәр академияһының алты мифы» мәҡәләһе ("миф"тарға, атап әйткәндә, «Рәсәй Фәндәр академияһы сит ил конкуренттарынан һөҙөмтәлерәк» һәм «фән академияларынан тыш фән булмай» тигән положениелар индерелгәйне) айырым бер резонанс тыуҙырҙы[49]. Килеп тыуған хәлдең ҡулайһыҙлығын билдәләп, авторҙар бер төркөм сара тәҡдим итте, шул иҫәптән Рәсәй Фәндәр академияһы институттарына халыҡ-ара аудит үткәреү һәм гранттар базаһында тикшеренеүҙәрҙе конкурслы финанслауға күсеү. 5-се телевизион канал 2010 йылдың 15 мартында мәҡәлә авторҙарының Рәсәй Фәндәр академияһы академиктары Г. А. Месяц, В. В. Ивантер һәм Н. И. Иванова йөҙөндә Рәсәй Фәндәр академияһы вәкилдәре менән осрашыуын трансляциялауҙы ойошторҙо. Унда яҡтар М. Д. Франк-Каменецкийҙың Рәсәй Фәндәр академияһын үҙгәртеп ҡороу тураһындағы идеяларын тикшерҙе. Һүҙ көрәштереү барышында Рәсәй Фәндәр академияһы ағзалары тәнҡитселәргә Рәсәйҙә үҙ эштәренең сифаты буйынса Рәсәй Фәндәр академияһынан юғарыраҡ баҫҡысты биләй алырлыҡ ғилми ойошма булмауына, ә өҙөмтә килтереү индекстары системаһы субъектив юҫыҡта, тип аңлатты, сөнки илдәге иң һәйбәт журналда бер мәҡәлә лә иҫәпкә алынмай; шул уҡ ваҡытта академияны үҙгәртеп ҡороу теләге академик милеккә эйә булыу теләгенән килеп сыға, тип ҡаршы килде.
2013 йылдың мартында «Эхо Москвы» радиостанцияһына интервьюһында Рәсәй Федерацияһының мәғариф һәм фән министры (ул мәлдә) Дмитрий Ливанов Рәсәй Фәндәр академияһының XXI быуатта фәнде ойоштороу формаһы булараҡ перспективаһыҙ булыуы, сөнки йәшәүгә һәләтле булмауы хаҡында белдерҙе. Уның фекеренсә, фән икенселәй ҡоролған илдәр бөгөн донъя кимәлендә алдынғылыҡҡа эйә. Интеллектуаль үҙәктәр һәм яңы белем етештереү үҙәктәре ролен университеттар уйнай. Бер яҡтан, был йәш белгестәрҙең фәнгә даими ағымын бирә. Икенсе яҡтан, сифатлы юғары белем биреү кимәлен күтәрә. Бындай моделдең юғары һөҙөмтәлелегенең һәм иҡтисади һөҙөмтәлелегенең сәбәбе шунда[50][51].
2000-се йылдар аҙағында — 2010 йылдар башындағы дискуссиялар Рәсәйҙә ҡабул ителгән дәүләт фәндәр академияларының радикаль реформаһын алдан хәбәр итеүсе булды.
Remove ads
Реформаның йөкмәткеһе
2013—2018 йылдарҙа Рәсәйҙә Рәсәй Фәндәр академияһының реформаһы (анығыраҡ, дәүләт фәндәр академияларын реформалаштырыу) тормошҡа ашырылды, ул илдә фәнде үҫтереүгә һәм уның халыҡ-ара кимәлдә позицияларын көсәйтеүгә булышлыҡ итеүгә йүнәлтелгән. Реформалар сиктәрендә төп саралар[52][53]:
- Ике тармаҡ академияһын — Рәсәй медицина фәндәре академияһын һәм Рәсәй ауыл хужалығы фәндәре академияһын Рәсәй Фәндәр академияһына ҡушыу.
- Яңы федераль башҡарма власть органы — «Фәнни ойошмаларҙың федераль агентлығы» (ФАНО; 2018 йылдың майына тиклем ғәмәлдә булды) — Рәсәй Фәндәр академияһының «киңәйтелгән» күсемһеҙ милке һәм мөлкәте уның ҡарамағына күскән. Рәсми декларациялар буйынса, был аҙым фән хеҙмәткәрҙәренә хас булмаған хужалыҡ идаралығы функцияларын үтәүҙән азат итеүгә йүнәлтелгән була[54].
- Власть органдары эшен фәнни яҡтан тәьмин итеү һәм мөһим дәүләт фәнни-техник проекттарына экспертиза үткәреү өсөн Рәсәй Фәндәр академияһы эксперттары корпусын ойоштороу.
- Академик институттар милкенә масштаблы аудит үткәреү һәм уларҙың эшмәкәрлегенең уңышлылығын баһалау; һөҙөмтәһеҙ институттар ябылырға йәки реструктуризацияланырға тейеш[55]. 2018 йылдың мартында 454 ғилми ойошмаға Фәнни ойошмаларҙың федераль агентлығы тикшереү үткәргәндән һуң, «лидерҙарға» — 142, «уртасаларға» — 205, ә «аутсайдерҙарға» 107 институт индерелде[56].
Академия эшенең һөҙөмтәлелеге, шулай уҡ уның Рәсәй ҡануниәтен боҙоуҙы раҫлауҙары реформа файҙаһына дәлил булып торҙо. Мәҫәлән, йәш ғалимдарға тәғәйенләнгән фатирҙар гастарбайтерҙарға тапшырылған, ә Рәсәй Фәндәр академияһы институттарындағы биналарҙы, уларҙың етәкселеге ирек биргән осраҡта, кафе һәм офистар биләгән осраҡтар булды[57].
Хәтерегеҙгә төшөрәбеҙ, 2018 йылдың март аҙағында Рәсәй Фәндәр академияһы президенты (2017-2022) Александр Михайлович Сергеев[58] Рәсәй фәненең академик секторын үҙгәртеп ҡороуҙы тамамлау һәм хәлде үҙгәртеп ҡороуҙан һуңғы фазаға күсеү тураһында белдерҙе. Шуға ҡарамаҫтан, үҙгәртеп ҡороуҙарҙы (шул иҫәптән закондар сығарыу өлкәһендә) дауам итеү планлаштырылды.
2018 йылдың майында Рәсәй президенты указы менән Федераль ғилми ойошмалар агентлығы бөтөрөлә[10]; бер үк ваҡытта Рәсәй Мәғариф һәм фән министрлығын РФ Мәғариф министрлығына һәм РФ Фән һәм юғары белем министрлығына бүлеү тураһында ҡарар ҡабул ителде; һуңғыһына Академияның норматив-хоҡуҡи көйләү һәм мөлкәт менән идара итеү буйынса элекке Федераль ғилми ойошмалар агентлығының (ФАНО) функциялары күсте.
Ғалимдарҙың реакцияһы һәм баһаһы
Ғилми берләшмә көтмәгәндә 2013 йылдың июнь аҙағында реформа иғлан ителде. Рәсәй Фәндәр академияһын бөтөрөүҙе һәм ижтимағи-дәүләт ойошмаһы рәүешендә «Рәсәй Фәндәр академияһы, дәүләт фәндәр академияларын үҙгәртеп ҡороу һәм Рәсәй Федерацияһының айырым закондар сығарыу акттарына үҙгәрештәр индереү тураһында» 305828-6 закон проекты барлыҡҡа килде. Был бөтә Рәсәй буйынса протесттар тулҡынын тыуҙырҙы[59]: ғилми хеҙмәткәрҙәрҙең митингылары үтте, Академияның ҡайһы бер күренекле ағзалары «1 июль» клубын ойошторҙо (Хөкүмәт пландарына ҡырҡа ҡаршы сығыш яһаны) һәм билдәләнгән вариантта реформа тормошҡа ашырылған осраҡта яңы академияға күсеүҙән баш тартыуҙары тураһында белдерҙе. Һөҙөмтәлә закон проектының тексы үҙгәртелде, һәм Рәсәй Фәндәр академияһын «таратыу» тураһында положение алып ташланды. 2013 йылдың 27 сентябрендәге 253-ФЗ һанлы ғәмәлгә индерелгән закон[60] Рәсәй Фәндәр академияһының федераль дәүләт бюджет учреждениеһы формаһында Рәсәй Федерацияһы раҫлаған коммерцияға ҡарамаған ойошма булараҡ ойоштороу-хоҡуҡи формаһын билдәләне.
Академик берләшмә үҙгәртеп ҡороуҙар кәрәклеген инҡар итмәй. Ләкин Рәсәй Фәндәр академияһының реформаһы, законда йомшартылған билдәләмәләр булһа ла, фән даирәһендә кире реакция тыуҙырҙы. Күптәр Рәсәй Фәндәр академияһын үҙгәртеп ҡороуға бәйле академия мөлкәтен бүлешеп алыу — төп сәбәп булыуын тоҫмалланы. 2017 йылда Фәндәр академияһы профсоюзы Рәсәй ғалимдарына үҙгәртеп ҡороуҙарҙың аралаш йомғаҡтары буйынса һорау алыу үткәрҙе, уның һөҙөмтәләренән күренеүенсә, Рәсәй Фәндәр академияһы реформаһын, емергес тип әйтеп булмаһа ла, уңышһыҙ тип танырға мөмкин («ФАНО киңәйә, институттарҙы ситкә тибәләр…»)[61]. Ғалимдарҙың (академиктар һәм Рәсәй Фәндәр академияһының ағза-корреспонденттары) бер өлөшө «1 июль» клубына берләшә, ул академияға дәүләт тарафынан тәҡдим ителгән үҙгәрештәргә ҡарата оппозиция булып ғәмәлгә ашырыла[62]. Клуб вәкиле был реформаларҙы «тарихи хата» тип баһаланы. 2017 йылдың сентябрендә Рәсәй Фәндәр академияһы етәкселеген һайлау ваҡытында «…ФАНО-ны ҡыуырға… һәм ғөмүмән үҙгәртеп ҡороуға тиклем нисек булған, шулай ҡалдырырға» тигән фекер белдерҙеләр[63]. 2017 йылдың декабрендә Рәсәй Фәндәр академияһының 400-гә яҡын күренекле ғалимы В. В. Путинға[64] Федераль ғилми ойошмалар агентлығының эшмәкәрлеген тәнҡитләү һәм фән менән идара итеү системаһын үҙгәртеп ҡороу тәҡдиме менән асыҡ хат баҫтырып сығарҙы.
«Независимая газета» фекеренсә, реформа һөҙөмтәһендә «академия» тулыһынса законлаштырылған күренешкә эйә булды"[65], атап әйткәндә, «аңлашылмаҫ вәкәләттәргә эйә академик эксперттарҙың эшкә ашмаҫ корпусына әүерелде».
Рәсәй Фәндәр академияһының һайланып ҡуйылған президенты (2017-2022) А. М. Сергеев юғарыла телгә алынған 253-сө законға Рәсәй Фәндәр академияһының хоҡуҡи статусын үҙгәртеү йәһәтенән төҙәтмәләр индереү кәрәклеген һыҙыҡ өҫтөнә алып, реформаны шелтәләне, шуға ҡарамаҫтан, аҡрынлап «Рәсәй Фәндәр академияһы менән власть араһында консенсус» табыла барыуын билдәләне. Ул ил етәкселеге тарафынан хупланған, Фәндәр академияһы статусын күтәреүсе Рәсәй Фәндәр академияһы тураһындағы законға төҙәтмәләрҙе власть органдары менән уңышлы үҙ-ара эш итеү өлгөһө тип иҫәпләүен белдерҙе. 2018 йылдың февралендә В. В. Путин Дәүләт Думаһына тейешле закон проектын тәҡдим итте, ә 27 мартта Дума уны беренсе уҡыуҙа ҡабул итте[66]. Дәүләт Думаһы Рәсәй Фәндәр академияһының вәкәләттәрен киңәйтеү тураһындағы закон проектын 2018 йылдың 10 июлендә һуңғы тапҡыр тулыһынса ҡабул итте[67].
Төп сығанаҡ: [68]
Мәғлүмәт технологиялары (IT) өлкәһенә ҡарата ҡулланыла, Рәсәй Фәндәр академияһында үҙенә бер төрлө үҙенсәлекле хәл барлыҡҡа килә.
Бер яҡтан, Рәсәй (һәм үҙ ваҡытында совет) программа тәьминәтен эшләүселәр донъяла иң яҡшыларҙың береһе булып тора (барҙы) тип танылды. Бындай һөнәр эйәләренең күбеһе Академия учреждениеларында эшләй. Бынан тыш, сиктәш IT өлкәләрендә, айырыуса һанлы математик алымдар өлкәһендә, милли академия мәктәбе бәхәсһеҙ көслө.
Икенсе яҡтан, Академия ғалим-программистарға иғтибарһыҙ ҡарай, тигән фекер таралған. Һөҙөмтәлә, физика-математика фәндәре докторы Михаил Михайлович Горбунов-Посадов һүҙҙәренсә, «мәғлүмәт технологиялары Рәсәй Фәндәр академияһынан ҡыҫып сығарылды». Хөкүмәт наградаларына лайыҡ булған һәм СССР Фәндәр академияһы президенты М. В. Келдыштың хуплауына ҡарамаҫтан, М. Р. Шура-Бураның «совет программалаштырыу патриархы» Академияға һайланмаған. Рәсәй Фәндәр Академияһында айырым IT-секторҙар ғына (суперкомпьютер иҫәпләүҙәре проблематикаһы һәм борт программа тәьминәте) бар. Үҙ сиратында, IT-белгестәр ҙә Рәсәй Фәндәр академияһын өнәп етмәй: мәҫәлән, «Майкрософт» Академия менән хеҙмәттәшлекте өҙҙө, ә Рәсәй Фәндәр академияһының ниндәй ҙә булһа IT-проектта ҡатнашлығы булыуы ҡайһы бер менеджерҙар ҡарашында проектты дискредитациялаусы хәл тип һанала. 2018 йылға ҡарата Рәсәй Фәндәр академияһы федераль цифрлы иҡтисад дәүләт программаларында телгә алынманы.
Рәсәй Фәндәр академияһы сайттарының хәл эҙемтәләренең береһе булып сайттарға булышлыҡ итеү кимәленең хәҙерге мөмкинлектәрҙән (Рәсәй Фәндәр академияһы институттарының 6 сайты ғына донъя тикшеренеү үҙәктәренең тәүге 500 сайтына ингән) артта ҡалыуы тора. Бындай проблемалар «тере мәҡәләләр» ҡулланыу хас булмаған академия баҫмаларында ла тыуа. Ғилми журналдар, авторҙарҙың мәҡәләләренә төҫлө һәм мультимедиалы иллюстрациялар ҡуйырға мөмкинлеге булмағанлыҡтан, 2018 йылғы онлайн-версиялары төп статусҡа эйә булманы.
Проблемалар Рәсәй Фәндәр академияһының алдынғы цифрлы технологияларҙы йәлеп итеү сиктән тыш әһәмиәткә эйә булырға тейешле мәғрифәтселек эшмәкәрлегенә лә тарала. Академия "Большая российская энциклопедия"ны (БРЭ) баҫып сығарыуға әҙерләүҙә ҡатнашыуҙа ла хәтһеҙ (байтаҡ) ситләште: тәүҙә, Рәсәй президенты указына (2002 йыл) ярашлы, «Большая российская энциклопедия»һын сығарыуға ғилми етәкселек Академияға йөкмәтелде, ләкин һөҙөмтәлә Ҙур Рәсәй энциклопедияһының электрон версияһы буйынса 21 кешенән ведомство-ара төркөмгә Рәсәй Фәндәр академияһынан өсәү генә алынған. 2013 йылда Рәсәй медицина фәндәре академияһы ҡушылғандан һуң, интернетта псевдодауалаусыларҙың һәм «панацеяның» әүҙемлегенә тиҙ арала яуап бирерлек абруйлы медицина сайты булдырылманы. Рәсәй Фәндәр академияһы «Ридеро», «КиберЛенинка», eLIBRARY.ru һәм башҡа ҙур китап нәшер итеү интернет-проекттарының йөкмәткеһенә йоғонто яһарға тырышмауына үпкә белдерелде.
Рәсәй Фәндәр академияһы баҫмаларының үҙләштереү мөмкинлеге менән эштәр яҡшынан түгел. Рәсәй Фәндәр академияһының 10 алдынғы математик журналының рус телендәге версиялары, сыҡҡандан һуң 3 йыл үткәс кенә, асыҡ ҡулланылышта була (Рәсәй Фәндәр академияһы ағзалары ғына шундуҡ бушлай үҙләштерә алды). 2017 йылда «Вестник РАН» («Рәсәй Фәндәр академияһы хәбәрҙәре») ирекле инеү мөмкинлегенән мәхрүм ителде.
- Рәсәй Фәндәр академияһы архивы
- РФА институттары
- Рәсәй Фәндәр академияһы тарафынан бирелгән алтын миҙалдар һәм күренекле ғалимдар исемендәге премиялар
- Рәсәй фәндәр академияһы гәзите
- Академик эш
- Рәсәй фәндәр академияһының ғилми-тикшеренеү флоты
- Рәсәй Федерацияһында фәндәр академиялары
- Фәндәр академиялары
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads