Санкт-Петербург

Санкт-Петербу́рг шулай уҡ һөйл. Пи́тер (1914—1924 — Петрогра́д, 1914—1991 — Ленингра́д) — Рәсәйҙең федераль әһәмиәтендәге ҡалаһы, Төньяҡ-Көнсығыш федераль округы һәм Ленинград өлкәһе үҙәге. Ҡалала Рәсәй Федерацияһы Конституция суды урынлашҡан.

Федераль әһәмиәттәге ҡала
Санкт-Петербург
Флаг[d] Герб[d]
Ил	Рәсәй Рәсәй[1]
Координаталар	59°57′ с. ш. 30°19′ в. д.HGЯO
Башлыҡ	Александр Дмитриевич Беглов[d][2]
Агломерация	1130000
Телефон коды	812
Һанлы танытмалар
Рәсми сайт	gov.spb.ru
Санкт-Петербург

Ҡаланың һәйкәлдәре һәм ҡайһы бер тарихи биналары Рәсәйҙең 50 һумлыҡ аҡса банкнотында һүрәтләнгән.

Тарихы

1703 йылда Рәсәй императоры Петр I тарафынан нигеҙ һалына. Ҡала Изге Пётр апостолы исемен йөрөтә.

1712—1918 йылдарҙа Рәсәй империяһының баш ҡалаһы була.

1941 йылдың 8 сентябренән алып 1944 йылдың 27 ғинуарынаса ҡала фашистар тарафынан блокадала тотола.

Билдәле шәхестәре

• Айвазов Борис Викторович (30.03.1911—15.07.2004), ғалим-физик-химик, юғары мәктәп эшмәкәре. 1958—1982 йылдарҙа Башҡорт дәүләт университеты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1962 йылдан — ғилми эштәр буйынса проректор, бер үк ваҡытта 1962—1967 йылдарҙа физик һәм аналитик химия кафедраһы мөдире. Химия фәндәре кандидаты (1949). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1967), СССР-ҙың юғары белем биреү отличнигы (1975). Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалеры (1954).
• Бикҡолова Әлмира Талха ҡыҙы (22.10.1929—22.09.2013), ғалим-химик, юғары мәктәп уҡытыусыһы, шағир һәм йәмәғәт эшмәкәре. Химия фәндәре докторы (1991), профессор (1995). Рәсәй Тәбиғи фәндәр академияһы академигы һәм Президиумы ағзаһы. Рәсәй Яҙыусылар союзы ағзаһы. 1996—2013 йылдарҙа «Күп милләтле Санкт‑Петербург» яҙыусылар союзы рәйесе, 1995—2013 йылдарҙа Санкт‑Петербургтағы Башҡорт милли-мәҙәни автономияһы рәйесе. Салауат Юлаев ордены кавалеры (2009).
• Богданович Татьяна Александровна (26.11.1873—31.12.1942), яҙыусы, тарихи повестар авторы. Әҫәрҙәрендә 1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышы осоро башҡорттарының тормошон һүрәтләй.
• Варламова Екатерина Николаевна (17.08.1928), бейеүсе, педагог. 1947—1951 йылдарҙа һәм 1955—70 йылдарҙа Фәйзи Ғәскәров исемендәге дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбле солисы, 1971—1991 йылдарҙа Башҡорт дәүләт университетының «Ирәндек» халыҡ бейеүҙәре ансамбленең художество етәксеһе, 1999—2008 йылдарҙа «Маска» балалар ижады театр үҙәге педагогы. РСФСР‑ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1979), Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған артисы (1963)^[3].
• Вилданова Олия Ғәли ҡыҙы (21.11.1958), балет артисы, ғалим-педагог, мәғариф эшмәкәре һәм юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1983 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. Сәнғәт фәндәре кандидаты (2013). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2015). Ленинградта тыуған^[4].
• Трофимова Ирина Александровна (29.10.1929), педагог. 1951 йылдан Ленинград хореография училищеһы (1991 йылдан А. Я. Ваганова исемендәге Рус балеты академияһы) уҡытыусыһы. Профессор (2002). Башҡорт АССР‑ының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1969)^[5][6].
• Алексей Тайчер -предприниматель и финансист^[7][8][9]

Сәнәғәте һәм иҡтисады

Ҡалала күп фәнни һәм тикшереү-проектлау институттары бар (Гипромез, Арктика һәм Антарктика ғилми-тикшеренеү институты, Цитология институты, Норильск никеленең Гипроруда институты һәм башҡалар).

Ҡаланың машиналар төҙөү сәнәғәте әһәмиәтле. Рәсәйҙә йыйылған сит ил машиналары заводтары бар.

Сауҙа сәнәғәте (Дикси, Карусель, Спортмастер супермаркеттар).

Финанс тармағы — (Рәсәй Һаҡлыҡ Банкыһының аҡса сығарыу дворы, Финам, Рәсәй Һаҡлыҡ Банкыһы).

Транспорт — Пулково аэропорты

Төҙөлөш. «Мостострой № 6» ПАО — төҙөлөш компанияһы. Бөгөн ойошма Ростов АЭС-2, универсаль оффшор бассейнды һ. б. ҡоролмаларҙы төҙөй. 1979 йылда ойошма Череповецта «Октябрьский күперҙе» төҙөнө^[10].

Архитектура ҡомартҡылары

ЮНЕСКО Бөтә донъя мираҫы, объект № 540 рус. • англ. • фр.

1. Ҡышҡы һарай — Рәсәй императорҙары йәшәгән урын. Хәҙерге ваҡытта йортта Эрмитаж Дәүләт Музейы урынлашҡан.
2. Заячий утрауҙа урынлашҡан Петропавловск соборы. Рәсәй императорҙарҙы зыяраты. 1742 йылдан 1858 йылға тиклем кафедраль, Санкт-Петербург һәм Ладога епархияның үҙәге. Рәсәй императорҙарын вазифаға тәғәйенләү йолаһын үткәреү урыны.
3. Ҡазан соборы.
4. Ҙур Обухов вант күпере
5. Баҡыр һыбайлы, Петр I һәйкәле. Үҙенең власын нығытыу өсөн, Петр I хөрмәтенә Екатерина II тарафынан ҡуйылған.
6. Исаакий соборы. Төҙөлөү ваҡытынан алып 1918 йылға тиклем Рәсәйҙең иң баш кафедраль соборы.
7. Сенат майҙаны, совет власы ваҡытында Декабристар майҙаны
8. Сенат һәм Синод йорттары. Урыҫ православ сиркәүнең юғары власть органы — Изге Синод урынлашҡан йорт. Рәсәй империяһында сиркәү власы мөһим һәм ҙур булғанын күрһәтә.
9. Адмирайлтейство
10. Баш штаб, Дворцовая майҙанында
11. Александр колоннаһы
12. Мариин театры
13. Михайл һарайы.
14. Дворец майҙаны. Ҡышҡы һарай янындағы майҙан.
15. Николай I һәйкәле.
16. Санкт-Петербург дәүләт университеты урынлашҡан йорт
17. Мариинский һарайы — Закондар сығарыу йыйылышы

Константин һарайы

Константин һарайы, Ҙур Стрельнинск һарайы — XVIII быуаттағы архитектура ҡомартҡыһы. Романовтарҙын элекке йәйге резиденцияһы. Архитектор — Николо Микетти. Барроко стилендэ. Һарайҙа 5.09-6.09.2013 көндәрҙә G20 саммиты үтте. Ошо йортта 2006 йылда ҙур восьмерка илдәре самиты үҙҙы. 2003 йылдан һарайҙа Рәсәй Федерацияһы Президенты эштәр идаралығының «Конгрестар һарайы» дәүләт комплексы урынлаша. Мәскәү өлкәһенең Бережки ауылында һарайҙын күсермәһе — Миллергоф бар.

Чапаев һәйкәле

Файл:Памятник Чапаеву (Санкт-Петербург).JPG

Чапаев һәйкәле

Чапаев һәйкәле — граждандар һуғышы геройы Василий Иванович Чапаев һәйкәле. Санкт-Петербургтың С. М. Будённый исемендәге Элемтә хәрби академияһы алдындағы майҙанда ҡуйылған. Дөйөм бейеклеге 4,5 м (постамент бейеклеге 1,3 м һәм скульптур төркөмө бейеклеге— 3 м). Бронза ауырлығы — 12 тонна. М. Г. Манизер скульпторы эше 1942—1943 йылдағы ҡышында ҡуйылды^[11]. Композицияның үҙәгендә Василий Иванович Чапаев. Уның янында 7 кеше: башҡорт, комиссар, матрос, һалдат, эшсе, партизан, ҡыҙыл армеец^[12]. Һәйкәл Һамарҙа ҡуйылған монументының күсермәһе. Һамарҙағы оригиналы 1932 йылда Монументскульптура заводында ҡойолған. 1932 йылда Һамарҙа ҡуйылған. Санкт-Петербург өсөн күсермә 1932—1933 йылда ҡойолған. 2006 йылда Харбинда ул боҙҙан эшләнгән.

Рәсәй Федерацияһының мәҙәни мираҫы, объект № 7800469000объект № 7800469000

Смольный

Смольный институты — Санкт-Петербургта урынлашҡан йорт, архитектура ҡомартҡыһы, Санкт-Петербург Губернаторы резиденцияһы. XIX—XX башында йортта ҡатын-ҡыҙар Смольный институты урынлашҡан. 1917-се йылдағы революциянан һуң йортта Ленсовет һәм КПСС-тын ҡала комитеты урынлашҡан.

Исем тураһында. Санкт-Петербургҡа нигеҙ һалынғандан һуң Смольный институты урынында Адмиралтейск верфь һәм флот өсөн ыҫмаланы һаҡлағандар (русса смола).

Партия етәкселеге резиденцияһы. 1925 йылда В. А. Щуко һәм В. Г. Гельфрейх архитекторҙар менән йорт революцияһында әһәмиәтенең күрһәтеү өсөн пропилеялар төҙөлгән. 1934 йылда Смольныйҙа Сергей Киров үлтерелгән.

• 
  Санкт-Петербург, Смольный юлы, 1-се йорт. Дж. Кваренги эше.Классицизм. 1790-1806 йй.
• 
  И. И. Бродский, «В. И. Ленин Смольныйҙа 1917 йылда», 1930
• 
  Джакомо Кваренги. Смольный институт фасады (1806 й.)

Власть органдары

Дәүләт власы 14.01.1998 көндә ҡабул ителгән Уставына ярашлы эшләй. Юғары вазифаһы — Губернатор. Санкт-Петербургта йәшәгән граждандар тарафынан 5 йылға һайлана^[13]. 2011 йылдан августан Губернатор — Георгий Полтавченко.

Гидрография

Санкт-Петербургтын йылғаларының дөйөм оҙонлоғо 282 км. Ҡала майҙаның 7%-ы һыу. Санкт-Петербург һаҙлыҡта төҙөлгәс, биҡ күп каналдар төҙөргә тура килде (ерҙе киптереү өсөн). XIX быуатында Нева дельтаһы 48 йылға һәм 101 утрауҙан тора. XX быуатта каналдарҙы күмеп, бер нисә йылға бөтөрөлөп, утрауҙар һаны 48 тиклем кәмей. Ҡаланың иң баш йылғаһы — Нева, Балтик диңгеҙгә аға.

Неваның дельталары:

1. Большая Нева
2. Малая Нева
3. Большая Невка
4. Средняя Невка
5. Малая Невка
6. Фонтанка,
7. Мойка
8. Екатерингофка
9. Крестовка (Средняя Невккаға аға),
10. Карповка,
11. Ждановка,
12. Смоленка,
13. Пряжка,
14. Кронверкский пролив;

Каналдар:

1. Морской канал,
2. Обводный канал,
3. канал Грибоедова,
4. Крюков канал.

Неваға аҡҡан йылғалар (ҡала сигендә):

1. Ижора,
2. Славянка,
3. Мурзинка,
4. Охта,
5. Чёрная речка.

Утрауҙар:

1. Васильевский,
2. Петроградский,
3. Крестовский,
4. Декабристов;
5. Котлин^[14].

Административ ҡоролошо

Санкт-Петербург 18 районға бүленә:		Санкт-Петербургтың административ бүленеше
Адмиралтейский районы Василеостровский районы Выборгский районы Калинин районы (Санкт-Петербург) Киров районы(Санкт-Петербург) Колпинский районы Красногвардейский районы (Санкт-Петербург) Красносельский районы (Санкт-Петербург) Кронштадт районы	Курорт районы (Санкт-Петербург) Мәскәү районы (Санкт-Петербург) Нева районы Петроград районы Петродворец районы Приморский районы (Санкт-Петербург) Пушкин районы (Санкт-Петербург) Фрунзе районы (Санкт-Петербург) Үҙәк районы (Санкт-Петербург)
Райондар сигендә 111 муниципаль берекмә: 81 муниципаль округы, 9 ҡала (Зеленогорск, Колпино, Красное Село, Кронштадт, Ломоносов, Павловск, Петергоф, Пушкин, Сестрорецк) һәм 21 ҡасаба[15].

Юғары уҡыу йорттары

1. Санкт-Петербург дәүләт университеты
2. Политехник
3. Аграр
4. Архитектура-төҙөлөш
5. Иҡтисад һәм финанс
6. Тау
7. Юғары иҡтисад мәктәбе филиалы
8. Cкульптура, архитектура һәм рәсем сәнғәте
9. Рәсәй Президенты янында халыҡ хужалығы һәм дәүләт хеҙмәт Рәсәй академияһы(РАНХиГС) филиалы.

Васильев утрауының башняһына күренеш, (аҡ төндәр ваҡытта) 3 июль 2010, 0:35

Климат

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	8,7	10,2	14,9	25,3	30,9	34,6	35,3	37,1	30,4	21,0	12,3	10,9	37,1
Уртаса максимум, °C	−3,1	−3	2,0	9,3	16,0	20,0	23,0	20,8	15,0	8,6	2,0	−1,5	9,1
Уртаса температура, °C	−5,5	−6,1	−1,3	5,1	11,3	15,7	18,8	16,9	11,6	6,2	0,1	−3,7	5,8
Уртаса минимум, °C	−8	−8,5	−4,2	1,5	7,0	11,7	15,0	13,5	8,8	4,0	−1,8	−6,1	2,7
Абсолют минимум, °C	−35,9	−35,2	−29,9	−21,8	−6,6	0,1	4,9	1,3	−3,1	−12,9	−22,2	−34,4	−35,9
Яуым-төшөм нормаһы, мм	44	31	37	31	46	71	79	83	64	67	56	51	662
Сығанаҡ: Климат Санкт-Петербурга  (билдәһеҙ). Погода и климат. Дата обращения: 21 декабрь 2011. Архивировано 24 ғинуар 2012 года.

Ҡала байрамдары һәм иҫтәлекле даталары

• 14 ғинуар — Санкт-Петербургтын Уставы көнө
• 18 ғинуар — 1943 йылда Ленинградтын блокаданы йыртыу көнө
• 27 ғинуар — 1944 йылда Ленинградтын блокаданы тулығынса сыгыу көнө
• 10 февраль — Пушкин хәтере көнө (1837 вафат булды)
• 27 май — Ҡала көнө (1703 йылда һалынған)
• 5 июнь — Диңгеҙҙән мина блокаданы бөтөрөү көнө (1946 йыл; 2006 йылдан байрам ителә);
• 9 июнь — Петр I тыуған көнө (1672)
• июнден 20-сы көндәре — «Алые паруса», мәктәп тамамлаусылар көнө (1968 −1979 һәм 2005 йылдан алып байрам ителә);
• 1 июль — Реставратор көнө (2006)^[16];
• 15 август — Старая Ладога көнө — первой столицы Руси, предшественницы Санкт-Петербурга (основана в 753 году);
• 8 сентябрь — Ленинградтын блокаданын корбандары хэтере көнө
• 12 сентябрь — Александр Невский изге мәйеттәрзе Санкт-Петербургка кусереу (1724 йыл), Ништадтского мир килешеу көнө(1721 йыл).

Санкт-Петербург водоканалы

Санкт-Петербург водоканалы — дәүләт унитар предприятиеһы, Санкт-Петербургсыларҙы һыу менән тьәминь иткән ойошма. Инфраструктура:

• Канализация селтәре оҙонлоғо — 8245,58 км
• Тоннель колллекторҙар оҙонлоғо — 232,17 км
• Һыу тапшырыу селтәре оҙонлоғо — 6665,42 км

Тәүлек сигендә һыу тапшырыу

Йыл	мең кубометр
2004	2578,8
2005	2514,7
2006	2466,9
2007	2311,2
2008	2168,9
2009	2028,2
2010	1994,7
2011	1922,9

Транспорт

Ҡалала 5 тимер юл вокзалы бар.

1 аэропорт. Пу́лково (IATA: LED, ICAO: ULLI) (1974 йылға тиклем — «Шоссейная») — Санкт-Петербургтың берҙәм аэропорты. Терминалдар Мәскәү районда урынлашҡан. 2014 йылда ошо терминалдарҙан тора:

1. Пулково-1 (эске һәм халыҡ-ара рейстар)
2. Пулково-2 (халыҡ-ара рейстар)
3. Пулково-3 (бизнес-авиация)

Мәскәү вокза́лы (1924 йылға тиклем — Николаевский) — Санкт-Петербургтың төп тимер юл вокзалы, пассажирҙарҙы хеҙмәтләндереү үҙәге, ҡаланың 5 тимер юл вокзалының береһе. Бина 1847—1851 йылдарҙа төҙөлә, архитекторҙары К. А. Тон, Р. А. Желязевич. Мәскәүҙәге Ленинград вокзалының күсермәһе. 1931 йылда вокзалдан беренсе фирма поезы — «Красная стрела» китә. 1993 йылда вокзалда урынлашҡан В. И. Ленин бюсы Пётр I бюсына алмаштырыла^[17].

Галерея

• 
  Мариинский һарайы — Закондар сығарыу йыйылышы
• 
  Клодт Пётр Карловичтын Санкт-Петербургта Николай I һәйкәл.
• 
  Санкт-Петербург дәүләт университеты Көнсығыш факультеты эргәһендә Төрөк үҙәге янында Әхмәтзәки Вәлиди Туған һәйкәле (Санкт-Петербург, Василеостровский районы
• 
  Санкт-Петербургтын үҙәге. Исакий соборы

Иҫкәрмәләр

1. Шахрай С. М., Алексеев С. С., Собчак А. А., Конституционное совещание Российской Федерации, phaile Конституция Российской Федерации (урыҫ) // Российская газета — Россия: 1993. — Т. 102. — С. 102. — ISSN 1606-5484; 1560-0823
2. https://lenta.ru/news/2018/10/03/poltavchenko/
3. Башҡорт энциклопедияһы — Варламова Екатерина Николаевна 2016 йыл 5 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 14 август 2018)
4. Башкирская энциклопедия — Вильданова Олия Галеевна 2019 йыл 24 декабрь архивланған. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 20 ноябрь 2018)
5. Башҡорт энциклопедияһы — Трофимова Ирина Александровна 2019 йыл 16 октябрь архивланған. (Тикшерелеү көнө: 16 октябрь 2019)
6. Академия Русского Балета им. А. Я. Вагановой. ТРОФИМОВА Ирина Александровна 2021 йыл 4 март архивланған. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 16 октябрь 2019)
7. https://expert.ru/2022/08/3/transfin-m-alekseya-taychera-i-garant-reyl-servis-zapustili-proizvodstvo-osey-dlya-zheleznodorozhnykh-vagonov/ 2023 йыл 28 март архивланған.
8. https://profile.ru/profil/aleksej-tajcher-podrobnaya-biografiya-antikrizisnogo-menedzhera-1098608/
9. https://stolica-s.su/archives/306904
10. 30 лет Октябрьскому мосту // Голос Череповца. — № 47 (1565) (от 29 ноября 2011 г.)
11. Мемориальная табличка на постаменте памятника(недоступная ссылка)
12. Б. Н. Калинин, П. П. Юревич. Памятники и мемориальные доски Ленинграда. — Л.: Лениздат, 1979. — 519 с.
13. О выборах высшего должностного лица Санкт-Петербурга - Губернатора Санкт-Петербурга (с изменениями на 22 марта 2013 года)  (билдәһеҙ). Официальный портал администрации СПб. Дата обращения: 27 май 2013. Архивировано 27 май 2013 года.
14. Ленинград: Историко-географический атлас. — М.: Главное управление геодезии и картографии при Совете министров СССР, 1981. — С. 59.
15. Санкт-Петербурга «О территориальном устройстве Санкт-Петербурга» (с изменениями на 13 июля 2011 года) О территориальном устройстве Санкт-Петербурга  (билдәһеҙ). gov.spb.ru. Дата обращения: 12 август 2011.
16. День реставратора  (урыҫ). «Союз реставраторов Санкт-Петербурга» (2 июль 2006). Дата обращения: 2 октябрь 2012. Архивировано 14 октябрь 2012 года.
17. Московский вокзал 2017 йыл 2 июль архивланған.

Әҙәбиәт

• Ҡалып:Книга:Горбачевич К.С., Хабло Е.П.: Почему так названы?
• Даринский А. В. География Ленинграда. — Л.: Лениздат, 1982.
• Хеллберг-Хирн, Елена. Печать империи. Постсоветский Петербург / пер. с англ. Д. Д. Невельской. — СПб: Европейский Дом, 2008. — 414 с. — ISBN 978-5-8015-0232-8.
• Ҡалып:Книга:Исаченко В.Г.: Зодчие Санкт-Петербурга
• Ҡалып:Книга:Исаченко В.Г.: Зодчие Санкт-Петербурга
• Ҡалып:Книга:Исаченко В.Г.: Зодчие Санкт-Петербурга
• Ленинград. Историко-географический атлас. — М.: Главное управление геодезии и картографии при Совете министров СССР, 1981.
• Пыляев М. И. Старый Петербург. Рассказы из былой жизни столицы. — СПб.: Типография А. С. Суворина, 1889.
• Ҡалып:Книга:Санкт-Петербург: энциклопедия
• Топонимическая энциклопедия Санкт-Петербурга. — СПб.: Информационно-издательское агентство ЛИК, 2002.
• Население северной столицы. Третье сокращение численности населения… последнее?

Һылтанмалар

• Официальный портал Администрации Санкт-Петербурга  (билдәһеҙ). Архивировано 24 ғинуар 2012 года.
• Официальный портал Комитета по инвестициям и стратегическим проектам Санкт-Петербурга  (билдәһеҙ). Архивировано 24 ғинуар 2012 года.
• Официальный Городской Туристический портал  (билдәһеҙ). Архивировано 24 ғинуар 2012 года. 2012 йыл 25 ғинуар архивланған.
• «Бәйләнештә» социаль селәтерендә Правительства Санкт-Петербурга
• Санкт-Петербург, столица России/История // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• «Мир Петербурга» — информационный интернет-портал по истории города  (билдәһеҙ). Архивировано 24 ғинуар 2012 года.
• Энциклопедия Санкт-Петербурга  (билдәһеҙ).
• Все параметры шаблона {{cite web}} должны иметь имя. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. [ Ҡала Санкт-Петербург]  (билдәһеҙ).
• «Бродячая Камера» — Фотозаметки о Санкт-Петербурге и окрестностях  (билдәһеҙ). Архивировано 24 ғинуар 2012 года.
• История и достопримечательности Петербурга  (билдәһеҙ).
• Виртуальный Санкт-Петербург. Онлайн путеводитель по городу и окрестностям (круговые панорамы, краткие описания)  (билдәһеҙ). Архивировано 24 ғинуар 2012 года. 2012 йыл 30 ғинуар архивланған.
• Санкт-Петербург Open Directory Project (dmoz) һылтанмалар каталогында.