Ер

Ер (символы: ) — Ҡояшҡа яҡынлығы буйынса өсөнсө эске планета. Ҙурлығы буйынса бишенсе урында. Тығыҙлығы буйынса беренсе урында. Планеталар йондоҙ-ара матдәнән — туҙан һәм газ өлөшсәләренән барлыҡҡа килгән, тигән фараз бар. Был матдә һыуына барып, уҡмашып төрлө ойошҡаҡтар барлыҡҡа килтергән. Ай — Ерҙең берҙән-бер юлдашы.

Ер
Орбита характеристикалары
Перигелий	147 098 290 км 0,98329134 а. е.[комм. 1]
Афелий	152 098 232 км 1,01671388 а. е.[комм. 1]
Ҙур ярымкүсәр (a)	149 598 261 км 1.00000261 а. е.[1]
Орбитаның эксцентриситеты (e)	0,01671123[1][2]
Әйләнеүҙең сидерик периоды	365,256366004 көндәр 365 дн. 6 ч. 9 мин. 10 сек.[3]
Орбита тиҙлеге (v)	29,783 км/c 107 218 км/ч[4]
Уртаса аномалия;(Mo)	357,51716°[5]
Ауышлығы (i)	7,155° (сағыштырмаса Ҡояш экваторы)[4], 1,57869° (сағыштырмаса инвариант яҫылыҡ)[4]
Долгота восходящего узла (Ω)	348,73936°[5]
Перицентр аргументы (ω)	114,20783°[5]
Юлдаштары	1 (Ай), 8300+ (яһалма)[6]
Физик характеристикалар
Поляр ҡыҫылышы	0,0033528[2]
Экватор радиусы	6378,1 км[2]
Поляр радиусы	6356,8 км[2]
Уртаса радиус	6371,0 км[2]
Ҙур түңәрәк оҙонлоғо	40 075,017 км (по экватору)[7] 40 007,86 км (по меридиану)[8]
Өҫлөк майҙаны (S)	510 072 000 км²[9][10] 148 940 000 км² ҡоро (29,2 %)[9] 361 132 000 км² һыу (70,8 %)[9]
Күләме (V)	10,8321·1011 км³[2]
Массаһы (m)	5,9736·1024 кг (3·10-6 M☉)[2]
Уртаса тығыҙлығы (ρ)	5,5153 г/см³[2]
Экваторҙа есемдең тотҡарһыҙ төшөүе тиҙлеге (g)	9,780327 м/с² (0,99732 g)[2]
Беренсе космик тиҙлек (v1)	7,91 км/с[комм. 2]
Икенсе космик тиҙлек (v2)	11,186 км/с[2]
Экваторҙа әйләнеү тиҙлеге	1674,4 км/ч (465,1 м/с)[11]
Әйләнеү периоды (T)	0,99726968 көндәр (23 ч 56 м 4,1 с)[12]
Күсәр ауышлығы	23°26’21".4119[3]
Альбедо	0,306 (Бонд)[2] 0,367 (геометрик)[2]
Температура
	мин. сред. макс.
Цельсий	−89,2 °C[13] 14 °C[14] 56,7 °C[15][16]
Кельвин	184 K 287,2 К 329,9 К
Атмосфера[5]
Состав: 78,08 % Азот (N2) 20,95 % Кислород (O2) 0,93 % Аргон (Ar) 0,039 % Углекислый газ (СO2)[17] Яҡын 1 % һыу быу (климат бойондороҡ)

Ерҙең азот, кислород һәм бер аҙ углекислый газдан торған атмосфераһы бар. Ер өҫтөнөң 70%-ы һыу — диңгеҙ-океандар менән ҡапланған. Башҡа планеталарҙа ундай күренеш юҡ.

Планета Ҡояштан 150 млн километр алыҫлыҡта урынлашҡан. Уның диаметры 12742 км.

Ер Ҡояш тирәләй 1 йыл эсендә үҙ орбитаһы буйынса урап сыға. Үҙ күсәре тирәләй 24 сәғәт эсендә әйләнеш яһай.

Ерҙә тормоштоң, йәшәүҙең булыуы — бүтән планеталарҙан айырып торған иң мөһим үҙенсәлек.

Планетаның эске төҙөлөшө бик ҡатмарлы. Уның уртаһында үҙәге урынлашҡан. Үҙәк тирәләй мантия һәм ер ҡабығы килә. Ерҙең үҙәге ҡаты. Үҙәгенең тышы шыйыҡ һәм ҡайнар хәлдә. Үҙәк температураһы 6000 °С-ҡа етә. Үҙәк тимер һәм никелдән тора.

Үҙәк тирәләй мантия уратып алған. Мантияның температураһы 2000 °С-ҡа етә, ул бик юғары баҫым аҫтында ҡаты һәм шыйыҡ хәлдә.

Мантияны ерҙең ҡаты тышсаһы — Ер ҡабығы уратып алған. Уның ҡалынлығы 5 км-ҙан 75 км-ға тиклем. Ер ҡабығы гранит, эзбизташ, таш күмер, балсыҡ, ҡом кеүек тау тоҡомдарынан тора.

Иҫкәрмәләр

1. Standish, E. Myles; Williams, James C. Orbital Ephemerides of the Sun, Moon, and Planets  (билдәһеҙ) (PDF). International Astronomical Union Commission 4: (Ephemerides). Дата обращения: 3 апрель 2010. Архивировано 14 октябрь 2012 года. 2012 йыл 20 февраль архивланған. See table 8.10.2. Calculation based upon 1 AU = 149,597,870,700(3) m.
2. David R. Williams. Earth Fact Sheet (ингл.). NASA (17 ноябрь 2010). Архивировано 15 октябрь 2012 года.
3. Staff. Useful Constants  (билдәһеҙ). International Earth Rotation and Reference Systems Service (7 август 2007). Дата обращения: 23 сентябрь 2008. Архивировано 3 ноябрь 2012 года.
4. http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html Earth Fact Sheet
5. http://books.google.ru/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA294&hl=ru#v=onepage&q&f=false Allen's Astrophysical Quantities
6. US Space Command. Reentry Assessment - US Space Command Fact Sheet  (билдәһеҙ). SpaceRef Interactive (1 март 2001). Дата обращения: 7 май 2011. Архивировано 19 ғинуар 2013 года.
7. World Geodetic System (WGS-84). Available online 2020 йыл 11 март архивланған. from National Geospatial-Intelligence Agency.
8. Humerfelt, Sigurd How WGS 84 defines Earth  (билдәһеҙ) (26 октябрь 2010). Дата обращения: 29 апрель 2011. Архивировано 15 октябрь 2012 года. 2011 йыл 24 апрель архивланған.
9. (2006-02-02) «Surface area of our planet covered by oceans and continents.(Table 8o-1)» (University of British Columbia, Okanagan). Проверено 2007-11-26.
10. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html 2010 йыл 5 ғинуар архивланған. The World Factbook
11. http://books.google.ru/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA244&hl=ru#v=onepage&q&f=false Allen's Astrophysical Quantities
12. Clabon Walter Allen and Arthur N. Cox. Allen's Astrophysical Quantities. — Springer, 2000. — P. 296. — ISBN 0-387-98746-0.
13. World: Lowest Temperature  (билдәһеҙ). WMO Weather and Climate Extremes Archive. Arizona State University. Дата обращения: 7 август 2010. Архивировано 4 август 2012 года. 2010 йыл 16 июнь архивланған.
14. Global average temperature may hit record level in 2010, BBC Online (December 10, 2009). 22 апрель 2010 тикшерелгән.
15. World: Highest Temperature  (билдәһеҙ). WMO Weather and Climate Extremes Archive. Arizona State University. Дата обращения: 7 август 2010. Архивировано 4 август 2012 года. 2013 йыл 4 ғинуар архивланған.
16. Долина Смерти признана самым жарким местом в мире 2012 йыл 15 сентябрь архивланған.
17. Trends in Atmospheric Carbon Dioxide  (билдәһеҙ). Earth System Research Laboratory. Архивировано 19 ғинуар 2013 года.

Иҫкәрмәләр

1. Афелий = a × (1 + e), перигелий = a × (1 - e), где а - большая полуось, e - эксцентриситет.
2. ${\displaystyle v_{1}={\sqrt {G{\frac {M}{R}}}}}$