From Wikipedia, the free encyclopedia
Аҡтар хәрәкәте (шулай «Аҡ эш», «Аҡ ниәт», «Аҡ гвардия») — Совет власын ҡолатыу маҡсатында 1917—1922 йылдарҙа Рәсәйҙә Граждандар һуғышы барышында сәйәси йәһәттән барлыҡҡа килгән төрлө көстәрҙең хәрби хәрәкәте. Большевиктар диктатураһын ҡабул итмәгән социалистар һәм демократиктар, дөйөм патриотик рухлы хәрбиҙәр, шулай уҡ большевиктар идеологияһына ҡаршы берләшкән һәм «Бөйөк, Берҙәм һәм Бүленмәҫ Рәсәй» принцибы нигеҙендә эш иткән монархистар вәкилдәрен үҙ эсенә алған. Аҡтар хәрәкәте Рәсәйҙә Граждандар һуғышы осоронда Урта Азияла бойондороҡһоҙлоҡ, баҫмасылыҡ өсөн милли хәрәкәттәр, шулай уҡ сит ил интервенттары, анархо-коммунистары («махновсылар») һәм «йәшелдәр» (Тамбов ихтилалы) менән бер рәттән большевиктарға ҡаршы иң ҙур хәрби-сәйәси көс була."Аҡ хәрәкәт" термины Совет Рәсәйҙә барлыҡҡа килә, ә 1920-се йылдарҙан алып рус эмиграцияһында ла ҡулланыла башлай[2].
 | Был мәҡәләне әлеге ваҡытта ҡатнашыусы Тутыйғош мөхәррирләй. |
Аҡтар хәрәкәте идеологияһында етди айырмалыҡтар булыуға ҡарамаҫтан, унда Рәсәйҙә демократик, парламент сәйәси ҡоролошон, шәхси милекте һәм баҙар мөнәсәбәттәрен тергеҙеү теләге өҫтөнлөк итә[3]. Сәйәси төҫмөрҙәре булыуға ҡарамаҫтан, аҡтар хәрәкәте, дөйөм алғанда Столыпин Рәсәйе ҡиммәттәрен яҡлаған хәрби-сәйәси хәрәкәтте кәүҙәләндерә[4].
Хәҙерге Рәсәй тарихсылары Аҡтар хәрәкәте көрәшенең милли-патриотик характерын билдәләй[5][6][7], был мәсьәләлә улар аҡтар хәрәкәте идеологтары менән килешеп эш итә[8][9][10]. Граждандар һуғышы осоронан әлеге хәрәкәт рус милли-патьриотик хәрәкәте булып һанала. Әммә Аҡтар хәрәкәтенең шул уҡ милли-патриотик характерында уның еңелеү сәбәптәренең береһе ята: ул, был хәрәкәттәрҙе «сепаратсылар» тип ҡарап, элекке Рәсәй империяһы сигендәге бер генә большевиктарға ҡаршы милли хәрәкәт менән дә тиерлек уртаҡ тел таба алмай[11].
Ҡайһы бер һыҙаттар буйынса Аҡтар хәрәкәте Граждандар һуғышының большевиктарға ҡаршы башҡа көстәренән айырыла:
Аҡтар хәрәкәте 1917 йылдың авгусында Корнилов сығышын әҙерләгән мәлдән башлана, тип иҫәпләргә мөмкин. Аҡтар хәрәкәтенең ойошторолоуы 1917 йылдың октябре — 1918 йылдың ғинуарында Октябрь революцияһынан һәм Ойоштороу йыйылышы бөтөрөлөүенән һуң башлана һәм 1918 йылдың 18 ноябрендә, адмирал Колчак власҡа килгәндән һуң, тамамлана[13].
Ваҡиғаларҙа ҡатнашыусыларҙың ҡайһы берҙәре, Аҡтар хәрәкәте 1917 йылдың яҙында барлыҡҡа килгән, тигән фекер белдерә[14]. Милюков раҫлауынса, Аҡтар хәрәкәте тәүҙә 1917 йылдың йәйендә социалистарҙан алып кадеттарға тиклем берҙәм большевиктарға ҡаршы фронт булараҡ формалаша[15]. Генерал Деникин Аҡтар хәрәкәтенең (хөкүмәткә йәки советҡа ҡаршы) барлыҡҡа килеүен 1917 йылдың май башында Могилёвта үткән офицерҙар съезы эшмәкәрлеге менән бәйләй, унда генерал Алексеев көндөң төп лозунгын билдәләй — «Ватанды ҡотҡарырға!»[16] Рәсәй контрреволюцияһы теоретигы, Генераль штаб генералы Н. Головин фекеренсә, хәрәкәттең ыңғай идеяһы емерелеп килгән дәүләтселекте һәм армияны ҡотҡарыу өсөн генә барлыҡҡа килгән[14].
Корнилов фетнәһенең төп ҡатнашыусылары (Корнилов, Деникин, Марков, Романов, Лукомский һәм башҡалар, һуңғараҡ Быхов төрмәһе тотҡондары) аҡтар хәрәкәтенең Рәсәй Көнъяғында күренекле эшмәкәрҙәре булалар. Шулай уҡ ҡайһы берҙәр, Аҡтар хәрәкәтенең башы 1917 йылдың 15 ноябрендә Донға генерал Алексеевтың килеүенән башлана, тип иҫәпләйҙәр.
Тикшереүселәрҙең күбеһе, Октябрь революцияһы самодержавие ҡолағандан һуң контрреволюция үҫешен туҡтата һәм уны большевиктарға ҡаршы көскә әүерелдерә, тип һанай.
Аҡтар хәрәкәте өсөн милли суверенитет һәм Рәсәйҙең халыҡ-ара абруйы хаҡына законлылыҡты һәм тәртипте тергеҙеү мәсьәләһе бик мөһим була[17].
Ҡыҙылдарға ҡаршы көрәштән тыш, Аҡтар хәрәкәте шулай уҡ Граждандар һуғышы йылдарында йәшелдәргә һәм сепаратсыларға ҡаршы тора. Был йәһәттән Аҡтар көрәше дөйөм Рәсәй (урыҫтарҙың үҙ-ара көрәше) һәм өлкә (Рәсәйгә һәм Рәсәйҙән айырылырға тырышҡан урыҫ булмаған халыҡтарҙың сепаратизмына ҡаршы һуғышҡан аҡтар хәрәкәте) буйынса айырыла.
Хәрәкәттә ҡатнашыусылар « аҡгвардееецтар» йәки «аҡтар» тип йөрөтөлә. Аҡгвардеецтарға ҡыҙылдарға һәм аҡтарға ҡаршы һуғышҡан анархистар (Махно) һәм «йәшелдәр» хәрәкәттәре һәм элекке Рәсәй империяһы территорияһында булдырылған милли-сепаратист ҡораллы формированиелар инә.
Аҡтар хәрәкәтенең төп көсө иҫке рус армияһы офицерҙарын тәшкил итә. Шул уҡ ваҡытта кесе офицерҙарҙың, шулай уҡ юнкерҙарҙың күбеһе крәҫтиәндәрҙән сыҡҡан. Аҡтар хәрәкәтенең күренекле етәкселәре — генералдар Алексеев, Корнилов, Деникин һәм башҡалар ҙа сығышы буйынса крәҫтиәндәр булған.
Етәкселеге
Көрәштең тәүге осоронда — Император рус армияһының генералититет вәкилдәре:
Артабанғы осорҙа Беренсе донъя һуғышын офицерҙар булып тамамлаған һәм Граждандар һуғышы барышында уҡ генерал чиндарын алған хәрби начальниктар алғы планға сыға:
Шулай уҡ төрлө сәбәптәр буйынса ҡораллы көрәш башланған мәлдә аҡ көстәргә ҡушылмаған хәрби начальниктар:
Бөйөк француз революцияһы осоронда монархистар (йәғни революция үҙгәрештәренә ҡаршылар) француз династияһының аҡ король төҫөн үҙҙәренең сәйәси ҡараштарын тыныс юл менән белдереү өсөн файҙаланған[18].
Рәсәй аҡтары башта үҙҙәрен шулай атамайҙар. Большевик пропагандасылары уларҙы Одессала Урыҫ халҡы союзында ҡатнашыусы аҡ гвардияға оҡшатып шулай тип йөрөткән. 1905 йылдан алып улар бөтә Украинала һәм Рәсәйҙең көньяғында талауҙар ойоштороуылар, тип һанала, «белоговардеец» һәм «тар-мар итеүсе» төшөнсәләре бер үк нәмәне аңлатҡан. синонимы булған. Финляндия швед халҡы финны уртаса һәм ошо уҡ осорҙа уртаса аҡ гвардия килеп, ҡаршы тороу Революционер, ҡыҙыл гвардия, һәм кадеттарҙың Партияның әүҙем ҡаршылыҡ 1905—1907 йылдарҙағы революция осоронда Финляндия, һуңынан Аҡ гвардия Финляндия, германия һәм уның яҡлылары уларҙан яҡлау германия ғәскәрҙәре 1918 составында һуғыша. Саҡырылыш буйынса финляндия менән аҡ батшаға 1905—1907 йылдарҙағы революция ваҡытында фин һәм швед халыҡ хәлле палаталы закон өҫтөнлөк сейм өсөн сығыш яһай, ә ҡыҙыл — саҡырылыш буйынса принциптары өсөн палаталы парламент «бер кеше — бер тауыш». Финляндияла ла шулай аҡ атаған, сөнки уларҙың составында швед граждандар һуғышы осоронда офицер булып, шведтар уны уҡып булмай, финн швед халҡы ҡыҙыл террор яҡлап сыҡты. Большевик, тип уны дошман аҡгвардееецтар, тел күрһәтеп, аҡтар хәрәкәте — Финляндия һәм германия агенты булып был, иң мөһим, иң Көньяҡта һәм погромсы Рәсәй, Украина, германия агенты ла була, йәнәһе. Финляндия менән булған 80-се йылдарҙа үҙенең яҡлылар урыҫ революционер, ҡыҙыл, ә уртаса һәм оппозиционер һәм швед теле швед яҡлылар өҫтөнлөк хәллеләрҙе традицион һәм шведтар менән яҡынайыу финн етәкселегендәге финляндия финляндия сейм белә финн — аҡ. Быға тиклем булған аҡ — 1863 йылда поляк ихтилалы ваҡытында уртаса, ҡыҙыл яҡлылар һәм был ихтилалдары, урыҫ һәм урыҫ революционер ҡулланырға тырыша.[19].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
