From Wikipedia, the free encyclopedia
Ҡала төҙөлөшө — ҡала төҙөлөшөн планлаштырыу теорияһы һәм практикаһы[1][2][3]. Шулай уҡ ҡала төҙөлөшө функциональ-ғәмәли (иҡтисади, демографик, төҙөлөш-техник, санитар-гигиена) һәм эстетик (архитектура-художество) бурыстарҙы комплекслы хәл итеүсе архитектура һәм төҙөлөш өлкәһе булараҡ билдәләнә[4][3].
| Ҡала төҙөлөшө | |
.jpg) | |
| Продукция | strategic plan[d] |
|---|---|
 | |
| Өлөшләтә тура килә | градостроительное проектирование[d] |
 Ҡала төҙөлөшө Викимилектә | |
Ҡала ҡоролошо торлаҡ төҙөлөшөнөң, ҡалаларҙың, ауылдарҙың матди-арауыҡ мөхитен формалаштыра, таралып ултырыуҙың киң системалары ландшафтын ойоштора[5].
Ҡала тирә-яҡ мөхитен планлаштырыуҙа яңы проблемаларҙы һанлы, бигерәк тә уның бығаса булмаған үҫеш тиҙлеге, килтерҙе[6]. Үҫеш тиҙлегенең сифатлы артыуы һәм һөҙөмтәлә бер кеше ғүмере осоронда күп тапҡыр социотехнологик трансформациялар ҡала инфраструктураһы үҫешен оҙайлы ваҡытҡа ғына түгел, урта сроклы һәм хатта яҡын перспективала планлаштырыуҙы сиктән тыш ҡыйынлаштыра[7].
Төрлө масштабтағы һәм функциональ йөкмәткеле үҫешеүсе ҡала төҙөлөшө системалары ҡала төҙөлөшөн проектлау һәм тикшереү объекттары булып тора. Уларҙың арауыҡтағы ойошмаһы йәмәғәт процестары мөхитен булдырыуға йүнәлтелгән[5].
Ҡала төҙөлөшө системаһы — техник үҙләштерелгән территориялар, биналар һәм ҡоролмалар, юлдар һәм инженер коммуникациялары — төрлө территориаль кимәлдәрҙә ижтимағи йәшәйеш мөхитен булдырыусы тәбиғи компоненттар менән бергә арауыҡта ойошҡан һәм үҙ-ара бәйле матди элементтар йыйылмаһы.
Ҡала төҙөлөшө системаһы элементы — Был системаның берҙәм, бүленмәҫ өлөш булараҡ ҡаралған өлөшө. Шулай уҡ ҡала төҙөлөшө системаһы элементтарын бүлеү буйынса ике алым бар:
Төҙөлөш теорияһы таралып ултырыу системаларын һәм торама пункттарҙы планлаштырыуҙы ойоштороуҙы, социаль-иҡтисади һәм тәбиғәт шарттары менән үҙ-ара бәйләнештә уларҙың формалашыу, эшләү һәм үҫеш үҙенсәлектәрен өйрәнә. Төҙөлөш теорияһында ҡала төҙөлөшө берәмектәренең формалашыу һәм эшләү законлыҡтары тикшерелә, проект ҡарарҙары ҡабул итеү принциптары һәм критерийҙары эшләнә[5]. Планлаштырыу һәм ҡала төҙөлөшө сәнғәтенең төрлө теоретик концепцияларының донъяға ҡараш нигеҙе булып тарихи үҙгәреүсән урбанизм фәлсәфәһе тора.
Яңы ҡала төҙөлөшө архитектура ҡатламында барлыҡҡа килгән, күптәр уны әле һаман тик архитектура бүлеге тип иҫәпләй[8]. Артабан ҡала структураһы үҫеше һәм ҡатмарлашыуы менән махсус дисциплина — ижтимағи-иҡтисади, төҙөлөш-техник, архитектура-художество, санитар-гигиена проблемалары комплексын үҙ эсенә алған ҡала төҙөлөшө барлыҡҡа килде. Ошо уҡ сәбәп буйынса ҡала төҙөлөшөн белмәйенсә архитектура ҡоролошона дөрөҫ баһа биреүе ҡыйын.
Ҡала төҙөлөшөнөң бөтә тарихы дауамында ике башланғыс: объектив шарттар һәм ҡала төҙөүсенең ихтыяры көрәште. Мәскәү ҡалаһы төҙөлөшөнөң нигеҙе тарихи барлыҡҡа килгән һәм архитектор ихтыяры буйынса планлаштырылған Санкт-Петербургты быға асыҡ миҫал итеп килтерергә мөмкин[8].
Даими (регулярный) планлаштырыу (тура мөйөшлө, радиаль-ҡулсалы, елпеүес һымаҡ һ.б.), урындағы шарттарҙы иҫәпкә алыу, архитектура ансамблдәрен төҙөү, ландшафт архитектураһы һ. б. ҡалаларҙы планлаштырыуҙы һәм төҙөүҙе тәртипкә һалыу хеҙмәтен үтәй.
Хәҙерге Рәсәй ерҙәрендә илебеҙ ҡала төҙөлөшө тарихы шартлы рәүештә палеолит һөйәктәренән (Донда, Воронеждан көньяҡтараҡ) башлана, унда 40 — 25 мең йыл элек 90 гектарҙан ашыу майҙанда кешеләр ултырған. Был майҙанда 60-тан ашыу төрлө ваҡытҡа ҡараған палеолит торлаҡтары һәм хужалыҡ комплекстары билдәләнгән. Майҙаны яҡынса 34-кә 7 метрлыҡ (күсәре буйынса тиҫтәләгән усаҡ менән) төрлө торлаҡ төрҙәре асыҡланған. Костёнок феномены әлеге ваҡытта Америка белгестәрен йәлеп итеү менән әүҙем өйрәнелә. Рәсәйҙә әлегәсә тағы ла бер Костёнки аналогы асыҡланмаған.
Иерихон һәм Чатал-Хююктың боронғо ҡатламдары б. э. т. 7 — 6 мең йыллыҡтарға ҡарай, стихиялы ҡала планировкаһы элементтары булып тора. Дербент ҡалаһы археологик мәғлүмәттәр буйынса 5000 йыллығын билдәләне, ләкин был дата Рәсәй ҡала төҙөлөшө тарихында киң танылыу алманы. Уралдағы Арҡайым һәм уға яҡын нығытма биләмәләре (майҙаны бер нисә гектарға тиклем) б. э. т. 3 — 2 мең йыллыҡтарҙан барлыҡҡа килә.
Беҙҙең эраға тиклем Гелон, Танаис, Фанагория, Синдская Гавань, Гермонасса һәм башҡа ҡалаларҙан килгән илебеҙ ҡала төҙөлөшө билдәле тарихы шунан башлана. Птолемей мәғлүмәттәре буйынса (уларҙы урта быуат карталары сағылдырған), Азов буйы округында һәм хәҙерге Рәсәй ерҙәрендә (Украинанан һәм элекке совет республикаларынан тыш) кәмендә егермеләгән ҡала булған.
Бөгөн ҡала һәм ауыл биләмәләрен тәртипкә килтереү йәһәтенән һиҙелерлек тәжрибәләр б. э. т. III мең йыллыҡ уртаһына — II мең йыллыҡ башына тура килә. Боронғо Мысырҙа һәм Боронғо Месопотамияла ҡаланы геометрик яҡтан дөрөҫ кварталдарға планлаштырыу ҡулланылған. Триполь мәҙәниәте протоҡалалары (Майданец, Доброводы, Тальянка һ. б.) б. э. т. 5 — 4 мең йыллыҡтарға ҡарай. Рәсәй Арҡайымы һәм уға яҡын нығытмалар б. э. т. 3 — 2 мең йыллыҡтарҙа төҙөлә.
«Өфө-2» ҡаласығы тип аталған Башҡорт (Паскарти) ҡалаһының йәше — 1500 йәш.
Уртала Акрополь урынлашҡан система боронғо грек ҡалалары өсөн классик булып тора, тәбиғәт тарафынан ҡурсаланыусы ҡалҡыулыҡтарҙа ҡорамдар һәм ғибәҙәтханалар, шулай уҡ һөнәрселәр һәм сауҙа итеүселәрҙең шөғөлдәренә ярашлы тау итәгендә бүленгән кварталдарҙа стихиялы рәүештә үҫкән «аҫҡы ҡала» урынлашҡан. Боронғо Афиналағы кеүек, Акрополдән башҡа, ареопаг менән агор ҙа икенсе үҙәккә әйләнгән[9]. Диуарҙар «түбәнге ҡаланы» дошмандарҙан һаҡлаған, мәҫәлән, Афинаны Пирей диңгеҙ порты һәм Фалерон менән тоташтырған «оҙон диуарҙар». Диуарҙа йыш ҡына һөжүм итеүсе дошман өсөн «сер» булған айырым дипилон ҡапҡаһы булған.
Эллинизм осоронда, сауҙа ҡалаларының интенсив үҫеше менән бәйле, рациональ һәм даими планлаштырырға тырышыу булған. Мысыр Александрияһы һәм Гипподам Милетский ҡалаһы планын төҙөгән Дейнократ, Александр Македонский архитекторы һәм тура мөйөшлө урамдар менән киҫешкән, кварталдың ҙурлығына ҡабатлы (кратный) тура мөйөшлө кварталдар һәм майҙандар барлыҡҡа килтереүсе, данлыҡлы «гипподам системаһы» авторы Гипподам Милетский исемдәре билдәле. Эллинизм осорондағы Кесе Азия ҡалаларын рациональ планлаштырыу миҫалы булып Пергам, Приена, Родос, Пальмира һәм башҡалар тора.
Римдар хәрби лагерь (каструм) йәки рим колонияһы планлаштырыуға нигеҙләнгән — тура мөйөш яғынан киҫешкән һәм донъя илдәренә йүнәлтелгән ике магистралдең күсәре буйлап «квадратура»һын: декуманус (көнсығыштан — көнбайышҡа күсәре буйынса) һәм кардо (төньяҡтан — көньяҡҡа күсәре буйынса). Шул рәүешле римдар форумдар (йәмәғәт майҙандары) ойошторған. Боронғо Рим хәрби ауылдарынан үҫеп ыҡҡан күп кенә Көнбайыш Европа ҡалаларында бындай рациональ планлаштырыу эҙҙәре һаҡланып ҡалған.
Урта быуат ҡалаларында, ҡағиҙә булараҡ, радиаль-ҡулса (һирәгерәк елпеүесле) планировка булған. Үҙәктә: цитадель, ҡәлғә, кремль, детинец, бергфрид йәки донжон. Рыцарь һарайы тирәләй посад барлыҡҡа килгән, ваҡыт уҙыу менән уны һаҡ стеналары ҡулсаһы менән уратып алғандар. Ҡала стеналарынан ситтәге кәсеп-сауҙа торамалары яңы стена ҡулсаһы, күтәрелмәле күперле һәм фланклаусы башнялы ҡапҡалар менән уратып алына, барбакан, форбург, цвингер ҡоролған; славяндар архитектураһында — захаб төҙөлгән. Ләкин эске планировка башлыса тәртипһеҙ булып ҡалған. Тәбиғәт шарттары, топография һәм урындың метафизикаһы: йылғаның, изге тауҙың булыуы, Рим, Константинополь, Мәскәү, Антверпен, Мадрид ҡалаларының ете убалы үҙенсәлеккә эйә рельефы ҡала төҙөлөшө төрлөлөгөн булдыра[10].
Собор һәм йәмиғ майҙаны урта быуат ҡала үҙәктәренең береһе булған, ысынында иһә ҡала тормошоноң үҙәге баҙар майҙаны, ҡайһы берҙә ратуша йәки магистрат бинаһы эргәһендә (ике үҙәктең берләшмәһе һирәк осрай) булған. Шул рәүешле көнбайыш Европа урта быуат ҡалаларына хас ике үҙәкле система барлыҡҡа килгән[11].
Беҙгә билдәле булған идеаль ҡаланы ентекле һүрәтләүгә арналған тәүге утопик трактаттарҙың береһен Италия архитекторы Антонио Филарете «Трактат об архитектуре» «Архитектура тураһында трактат» исеме аҫтында ижад итә (яҡынса 1465 й.). Тракатта Сфорцинда ҡалаһы (Милан бағыусыһы Филарет, герцог Франческо I Сфорц хөрмәтенә) тасуирлана. Филарете планындағы ҡала ҡәлғә стенаһы менән уратып алынған һәм һигеҙ нурлы йондоҙ рәүешендә. Һигеҙмөйөштөң һәр түбәһендә күҙәтеү манараһы урынлашҡан; үҙәктән уларға проспекттар һуҙылған. Был ҡала каналдар системаһы аша тышҡы донъя менән бәйле. Сфорцинданың үҙәгендә соборы менән төп майҙан бар. Филаретеның проекты астрологик символдарға бай.
Идеаль ҡалаларҙың симметрик пландарын үҙенең «О городе» трактатында (1450 й. тирәһе) Альберти Леон Баттиста, Леонардо да Винчи, Джорджо Вазари, Антонио да Сангалло, Бальдассаре Перуцци, Винченцо Скамоцци (1615) тәҡдим итә[12].
Урбанизм идеологияһының артабанғы үҫешенә йоғонто яһаған социаль-теологик утопия Томмазо Кампанелланың данлыҡлы «Город Солнца» «Ҡояш ҡалаһы» (1602 йыл тирәһе) әҫәрендә һүрәтләнә.
Француз короле Людовик XIV-нең «ҙур стиль» дәүерендә Париждың генераль планын 1676 йылдан архитектор Франсуа Блондель эшләгән. Планда ҙур архитектура ансамблдәрен булдырыу һәм перспективалар ҡаралған була. 1748 йылда француз архитекторы Пьер Патт Париждың үҙәк өлөшөнөң әле булған һәм киләсәктә планлаштырылған ҡала майҙандарын төшөргән. Ул ҡала үҙәгендә Килешеү майҙаны ансамблен булдырыу идеяһының нигеҙе булып торҙо.
XIX быуат башында Француз архитекторы Жан-Николя-Луи Дюран модулле проектлау системаһының, шул иҫәптән ҙур ҡалаларҙың торлаҡ кварталдарын планлаштырыуҙың үҙенсәлекле теорияһын һәм методикаһын тәҡдим итә.
XIX быуат уртаһында ҡалаларҙың ҡапыл үҫеше яңы ҡала төҙөлөшө ҡарарҙарын эҙләүгә этәргес бирә. Наполеон I ҡушыуы буйынса 1806 йылда Париж үҙәген реконструкциялау буйынса тәүге аҙымдар яһала, атап әйткәндә, күсәрле Риволи урамы һалына. Иҫке кварталдарҙы һүтеү һәм тәртипһеҙ төҙөлөштө ҡайтанан рәткә һалыу буйынса ҙур ҡыйынлыҡтар менән Париж префекты барон Ж. Э. Осман да ҙур уңыштарға өлгәшкән. 1853 йылда уның етәкселегендә башланған ҡала төҙөлөшө эштәре «Парижды османлаштырыу» тип атала.
Австрия архитекторы Камилло Зитте ҡала төҙөлөшөнөң иң ҙур теоретигы булған, ул донъяның алты теленә тәржемә ителгән «Художественные основы градостроительства» «Ҡала төҙөлөшөнөң художество нигеҙҙәре» китабында Европа тәжрибәһен дөйөмләштерә[13]. Швейцария архитекторы Зигфрид Гидион «Пространство, Время и Архитектура: Становление новой традиции» (Space, Time and Architecture: The Growth of a New Tradition, 1941) («Арауыҡ, Заман һәм Архитектура: Яңы традицияның барлыҡҡа килеүе») китабында Европаның ҙур илдәрендә ҡала төҙөлөшө сәнғәте үҫешенең төп этаптарының тулы тарихы тураһында бәйән итә[14].
1898 йылда Эбенизер Говард «Киләсәк баҡса-ҡалалары» тигән китабын баҫтыра. Ул күп халыҡ йәшәгән, шау-шыулы, бысраҡ ҙур ҡалаларға альтернатива сифатында ҡаланың һәм ауылдың иң яҡшы үҙенсәлектәрен берләштергән ҙур булмаған ҡалаларҙы тәҡдим итте. Бындай ҡаланың нәҡ үҙәгендә парк урынлашҡан, уны йорт янындағы участкалары менән аҙ ҡатлы төҙөлөштәрҙән торған торлаҡ зонаһы уратып алған. Говард фаразлауынса, бындай ҡала-баҡсалар ҙур ҡалаларға тығыҙлашып йәшәп ятҡан кешеләрҙе йәлеп итәсәк, улар үҙенә етерлек һәм үҙ-үҙен ҡапларлыҡ берләшмәләр төҙөй аласаҡ. Говард ҡала-баҡсалар төҙөү буйынса ассоциация ойоштора алған. XX быуаттың тәүге ун йыллығында был ассоциация Англияла ике «баҡса-ҡала» — Лечворт һәм Велвин-Гарден-Сити ҡалаларын төҙөгән. Һуңынан «ҡала-баҡса» принциптары тиҫтәләрсә ҡалаларҙы, шул иҫәптән Тель-Авивты, Канберраны, Зеленоградты проектлағанда файҙаланылған. Әммә бындай проекттарҙың барыһы ла уңышлы килеп сыҡмай, йыш ҡына улар халҡы яҡын-тирәләге ҙур ҡалаларҙа эшләгән «сабырлыҡ биҫтәләренә» әүерелгән.
«Һыҙыҡлы ҡала» концепцияһы ҙур ҡалаларҙы таратып ултыртырға тырышыу була. Бындай ҡала йәшел зона менән бүленгән сәнәғәт һәм торлаҡ биналарының параллель һыҙаттары рәүешендә, тимер юл буйлап һәм автомагистраль буйында һуҙылырға тейеш ине. Артуро Сориа-и-Мата, Мадрид райондарының береһен төҙөгәндә, был принципты ҡулланған. Әммә һуҙылған коммуникациялар һәм тарҡау инфраструктура бик күп уңайһыҙлыҡтар тыуҙырҙы, бынан тыш, дауаханалар, университеттар һәм ҙур майҙандарҙы биләгән башҡа учреждениелар өсөн һыҙатлы ҡалала урын булмай[15].
Вуазен планы XX быуат архитекторы Ле Корбюзье, Францияның баш ҡалаһы үҙәген үҙгәртеп ҡороуҙың ҡыйыу планын тәҡдим итеп, ҡала төҙөлөшө сәнғәтенә үҙ өлөшөн индерҙе. 1922 йылда булдырылған киләсәк ҡала киңлегенең яңы ҡарарын тәҡдим иткән «3 миллион кешегә иҫәпләнгән заманса ҡала» макеты һуңыраҡ «Вуазен планы» (Ле Корбюзье проектын хуплаусы аэропландар хужаһы Габриэль Вуазен фамилияһынан) тип үҙгәртелә. Планға ярашлы, ҡала үҙәгендәге иҫке биналарҙы һүтеү һәм Париждың яңы эшлекле үҙәген төҙөү, бының өсөн 240 гектарҙа иҫке ҡала төҙөлөшөн таҙартыу тәҡдим ителгән.
200 метр бейеклектәге (50 ҡат) ун һигеҙ бик бейек ҡатлы йорт бер-береһенән алыҫ иркен торорға тейеш ине. Бейек биналарҙы уларҙың аҫҡы өлөшөндә төҙөләсәк хеҙмәтләндереү өлкәһенең горизонталь ҡаралтылары тулыландырырға тейеш булған. Төҙөлөп ятҡан майҙан ни бары 5 % тәшкил иткән, ә территорияның ҡалған 95%-ы магистралдәр, парктар һәм йәйәүлеләр зонаһына бүленгән. План-макет тәүге тапҡыр 1925 йылда Парижда Халыҡ-ара заманса биҙәү һәм сәнәғәт сәнғәте («L’Exposition Internationale Des Arts Décoratifs et Industriels Modernes») «Эспри Нуво» («Яңы рух») павильонында тәҡдим ителә. «План Вуазен» сенсация һымаҡ ҡабул ителгән, әммә ғәмәлгә ашырылмай ҡалған.
Ошо һәм башҡа ошондай проекттарҙа — Буэнос-Айресты (1930), Антверпенды (1932), Рио-де-Жанейроны (1936), Алжирҙы «План Обюс» (1931) реконструкциялау пландары — Ле Корбюзье новаторлыҡ ҡала төҙөлөшө концепцияларын үҫтергән. Уларҙың асылы ҙур ҡалаларҙа уңайлы йәшәүҙе тәьмин итеүгә, уларҙа йәшел зоналар («йәшел ҡала» концепцияһы), заманса транспорт магистралдәре селтәре булдырыуға ҡайтып ҡалды. Был проекттарҙа Корбюзье һәм уның ярҙамсылары ландшафт дизайн-проектлауға ғәҙәти булмаған ҡарашын һәм ғәҙәттән тыш алымдарын күрһәтте.
Автотранспорттың үҫеше, интенсив урбанизация һәм һөҙөмтәлә ҡала агломерацияһының барлыҡҡа килеүе, ҡала мөхитенең бысраныуы ҡала төҙөлөшөнөң яңы принциптарын (ҡала биләмәләрен зоналарға бүлеү, район планлаштырыуы, ҡала юлдары системалары, ҡала-баҡса типтары, юлдаш ҡалалар, заманса торлаҡ райондары һәм биҫтәләре) эҙләүгә килтерҙе.
Афина хартияһы Ле Корбюзье ҡатнашлығына Афина хартияһы (Charte d’Athènes) — 1933 йылда Афинала Хәҙерге заман архитектураһы халыҡ-ара конгресында (CIAM) ҡабул ителгән ҡала төҙөлөшө манифесы. 1943 йылда тулыһынса баҫылып сыҡҡан документ тексы донъяның 33 ҙур ҡалаһын планлаштырыу һәм төҙөү тәжрибәһен алдан өйрәнеү һөҙөмтәләренә нигеҙләнгән. Һөҙөмтәлә тарихи үҙгәреш шарттарында мегаполистар эшмәкәрлегенең ҡала төҙөлөшө принциптарын һәм маҡсаттарын тамырынан үҙгәртеү ойошторолдо.
Хартия Европала һәм Америкала, Африкала һәм Азияла бер тигеҙ ҡулланылған идеаль архитектура һәм ҡала төҙөлөшө системаларын булдырыу маҡсатын ҡуя. Был документҡа ярашлы, көнүҙәк мәҙәни ҡомартҡы булып торған һәм йәмәғәтселектә ҙур ҡыҙыҡһыныу уятҡан осраҡта, шулай уҡ уларҙы консервациялау кешеләрҙең йәшәүе өсөн сәләмәт булмаған шарттар тыуҙырмаған осраҡта ғына үткәндең ҡиммәтле архитектура әҫәрҙәре һаҡланырға тейеш. Бындай ҡиммәтле архитектура ҡоролмаһы насар урынлашҡан осраҡта юл участкаларын йәки хатта ҡала үҙәген күсерергә мөмкин. Тарихи ҡомартҡылар янында урынлашҡан емерек өйҙәрҙе һүтеү йәшел зоналар булдырыу мөмкинлеге бирәсәк. Яңы биналарҙа милли йолаларҙы йәки эстетик талаптарҙы һаҡлауҙы күҙ уңында тотоп, «тарихи стилде» файҙаланыу менән килешмәҫкә кәрәк. Йорттарҙы уңайлы яҡтыртыу һәм һауа әйләнешен яҡшыртыу маҡсатында, күпселек биналарҙы меридиональ урынлаштырғанда ҡоҙоҡҡа оҡшаған ихаталы ябыҡ кварталдар төҙөлөшөнән баш тартырға һәм ирекле пландарға күсергә кәрәк.
1960 йылдарҙа Америка Ҡушма Штаттарында, автомобиль иң уңайлы, ҡайһы саҡта мөмкин булған хәрәкәт итеү ысулы булған субурбанизацияға яуап булараҡ, «кешеләр өсөн ҡалалар» идеяһы барлыҡҡа килә. Кевин Линч (Kevin A. Lynch) исемле китап 1960 йылда «Образ города» баҫылып сыға. Китап 1960 йылда баҫылып сыға, унда ул ҡаланың еңел уҡыла торған тотороҡло мөхите образын тыуҙырыу, бер бөтөнгә еңел бәйләнеү һәләтенә эйә таныла торған элементтарҙы айырып күрһәтеү һәләтенең мөһим үҙенсәлеге булыуын күрһәтә. Журналист Джейн Джекобс үҙенең 1961 йылда донъя күргән «Смерть и жизнь больших американских городов» «Оло Америка ҡалаларының үлеме һәм тормошо» тигән китабында ҡаланың «аҫтан» реконструкцияларға кәрәклеге хаҡында яҙған һәм «Күп функциялы ҡатнаш файҙаланыу» идеяһын тәҡдим иткән. 1960-сы йылдарҙа шулай уҡ Дания архитекторы Ян Гейл үҙ һөнәри эшмәкәрлеген башлай, ул ҡалала йәйәүленең автомобиль алдында өҫтөнлөгө өсөн сығыш яһай. 1962 йылда Копенгагендың үҙәк урамдарының береһен ваҡытлыса ябыуҙан башлап, Гейл шул ҡала үҙәгендә йәйәүлеләр зонаһын ярайһы уҡ арттырыуға өлгәшә.
Был ҡала төҙөлөшө теоретиктарының алымы «яңы урбанизм» тип атала. Ул ҡалала йәмәғәт транспортының төп ролен, райондарҙа, кварталдарҙа һәм биналарҙа торлаҡ, сауҙа, мәҙәни, күңел асыу, рекреацион һәм башҡа функцияларҙы ҡушыуҙы, ҡалаларҙың "аҡыллы үҫеше"н күҙ уңында тотҡан (йәғни ҡаланың контролһеҙ бүленеүенә ҡаршылыҡ тыуҙырған) транзит-йүнәлеш проектлауҙы күҙ уңында тота[16].
XIX быуат башында күренекле Италия архитекторы Карло Росси проекттары буйынса Санкт-Петербургтың үҙәк майҙандарында планға ярашлы төҙөлөш алып барылған. Карл Росси ҡала үҙәгендә Нева ағымына параллель рәүештә — бер, километрҙан ашыу оҙонлоҡҡа һуҙылған Һарай, Адмиралтейский һәм Сенат «өс майҙан» ансамбле ойоштороуы менән һоҡланғыс яһалма перспектива барлыҡҡа килде. Ул сәнғәттә яңы жанр — «алыҫ перспективалар архитектураһы»н булдырҙы. Европаның бер баш ҡалаһында ла, уларҙың боронғо булыуы һәм ҡанунһыҙ төҙөлөштәрҙең ҡатламы арҡаһында, бындай хәл күҙәтелмәй.
Совет осорондағы ҡала төҙөлөшө мәктәбенә 1920-се йылдарҙа Мәскәү ҡалаһындағы ВХУТЕМАС йәш архитекторҙары нигеҙ һалынған һәм артабан 1930-сы йылдарҙа ҡалаларҙы проектлау Дәүләт институтында («Гипрогор» Рәсәй ҡала төҙөлөшө һәм инвестиция үҫеше институты) эшләнгән. СССР-ҙа ҡала төҙөлөшөн үҫтереү пионеры Иван Ильич Леонидов була. 1931 йылда ул Себерҙәге Игарка ҡалаһына күсеп китә. Кире әйләнеп ҡайтҡас, Мәскәүҙе реконструкциялау проектын эшләй. 1932-1933 йылдарҙа Моспроект оҫтаханаларының береһен етәкләй.
Иван Леонидов — донъя практикаһында һирәк осрай торған (уникальный) «Ҡояш ҡалаһы» проекты авторы[17]. Был эштә архитектор Томмазо Кампанелланың хеҙмәтенә таяна. «И. Леонидовтың ижади кредоһы архитектурала миф ижад итеү тип атарға мөмкин булған үҙенсәлекле жанр менән бәйлелер, күрәһең<…>. И. Леонидов үҙенең әҫәрҙәрен боронғо төҙөүсенең фреска йәки икона киңлеген нисек төҙөүенә оҡшаш итеп, принципиаль рәүештә һүрәтләүҙе предметтан, хәрәкәтте һүҙҙән айырмай — «Күк ҡалаһы» образын ижад итә; И. Леонидовта архитектура антураж да, фон да түгел, уның өсөн ул «Йыһан бите»нең үҙе була.[18].
Рәсәйҙә фәнни ҡала төҙөлөшө мәктәбен инженерҙар һәм архитекторҙар Г. Д. Дубелир, А. К. Енш, М. Г. Диканский ойошторған. 1930 йылдарҙа Мәскәүҙе реконструкциялауҙың генераль планы В. Н. Семёнов етәкселегендә эшләнә.
СССР-ҙа ҡала төҙөлөшөнөң төп бурыстары:
.jpg)
Рәсәй Федерацияһы ҡала төҙөлөшө кодексына (2004 йылдың 29 декабрендәге 190-ФЗ һанлы Федераль законы) ярашлы, ҡала төҙөлөшө эшмәкәрлеге - территорияларҙы, шул иҫәптән ҡалаларҙы һәм башҡа ауылдарҙы үҫтереү буйынса түбәндәге рәүештә тормошҡа ашырылған эшмәкәрлек:
1990-2000 йылдарҙа ҙур ҡалаларҙа торлаҡҡа ажиотаж ихтыяж төҙөлөштәрҙең бейеклеге һәм тығыҙлығы артыуына килтерә. Рәсәйҙең барлыҡ ҙур ҡалаларында 25 һәм унан күберәк ҡатлы торлаҡ йорттар төҙөлә башланы. Тығыҙлап төҙөү киң таралған, ул ҡала инфраструктураһына көсөргәнеште арттыра һәм ҡала мөхите эстетикаһында кире сағылыш таба. Шулай уҡ төҙөлгән ҡала биләмәһенең экстенсив үҫеше, совет биҫтәләре төҙөлөшөн тергеҙеү иҫәбенә ҡалаларҙың киңлектә йәйелеүе дауам итә. Элекке сәнәғәт зоналарында торлаҡ һәм офис күсемһеҙ милкен төҙөү өҫтөнлөклө йүнәлеш булып тора[19][20][21].
Хәҙерге дәүләттәрҙә ҡала халҡының һәм, тимәк, мәғлүмәт күләмдәренең артыуына бәйле, ҡала төҙөлөшө эшмәкәрлеген тормошҡа ашырғанда ҡала төҙөлөшө тураһында мәғлүмәтте системаға һалыусы (ИСОГД) компьютер программалары файҙаланыла. Ҡала планлаштырыуы һәм архитектураны синтезлау алымдары — ҡала төҙөлөшөн проектлау ҡулланыла.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
